Р е с п у б л и к а с и о л и й в а Урта м а Х с у с таълим вазирлиги



Download 8,37 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/29
Sana18.07.2022
Hajmi8,37 Mb.
#820229
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   29
Bog'liq
Audit (H.Sanayev, R.Narziyev)

1%
кам. регионал *удудларда 
5

6
%
булиши мумкин.
таваккал килинган активлар 
суммаси
банк уз капитали 
л банк уз капитали
барча активлар суммаси
Даромадлнлик и чнк;имлар устндан назорат курсаткичлари
13. Б анк даром адига таъсир 
Килувчи омиллар, бу фацат ак- 
тивларга тегишли, актив опера- 
цияларининг кзнчалик куп бу- 
лаётгаклигини курсатади. Буноай 
курсаткичлар бошкз банк кУрсат- 
кичлари билан хрм такдослани- 
ши мумкин.
олинган фоиз суммалари
уртача активлар колдик^ари 
^ туланган фоизлар
Уртача активлар 
ц о л д и р и
олинган фоизлар — туланган
фоизлар суммалари
Уртача активлар цолдигига
кредитларни балансдан чик,а- 
^ риш суммалари
Уртача активлар колдигога 
, банк фойдаси
Уртача активлар цолдиги
14. Олинган даромад ва харажат- 
лар, бу олинган даромадларнинг 
активларга нисбатан, марис да- 
ромадликни \исоблаш. Бу маса- 
лада депозитларни паст фоиз би­
лан жалб килиш му\им Урин ту- 
тади, таваккалчиликка асослан- 
ган юцори даражада фойда опе- 
рациялари \ам му\им
олинган фоиз суммалари
Уртача даромад олиб келувчи 
активлар суммасига
туланган фоизлар суммаси
даромад келтирувчи активлар 
Уртача колдишга
олинган фоизлар — туланган 
^ фоизлар суммаси
даромад келтирувчи активлар- 
ни \исобга олувчи уртача кол- 
дик суммасига
15. Рентабеллик даража, банк Уз 
капиталининг ^айтимини курса- 
тувчи омилдир. Банкларда бу да­
ража оптимали 13—16% булиши 
лозим.
банк фойда суммаси
Уртача банк уз капитали сум­
маси
16. Кредиторларнинг балансдан 
чикиши, бу коэффициент йуцо- 
тувлар нормасининг а\волини 
курсатади. шу каби кредит пап- 
каларининг сифати урганилади.
кредит суммаларини балансдан 
чи^арилгач крйтган маблаиар
)^исобот даври охирига ссуда- 
лар суммаси
*а*икатда \исобдан чицарил- 
ч 
ган кредитлар
ссудалар уртача колдик, сум­
масига
www.ziyouz.com kutubxonasi


17. Дивидентлар, акцияларга банк 
фойдасининг кднча микдорини 
билдиради.
Америка банкларида намуна тар- 
тибида бу микдор 30—40% ни 
ташкил цилади.
дивидентларга туланган 
суммалар 
банк фойдаси
Аудит текшируви режасини, дастурини тузишда, 
аудиторлик текширувини якунлашда, яъни хулоса ва 
таклифларни ёзишда бош^а курсаткичларни \ам эъти- 
борга олиб фойдаланиш мумкин. Банклардаги аудит 
текширувининг меъёрий йулланмаларини Марказий 
банк белгилайди.
Шу каби юк,оридаги умумий тартибда аудитнинг 
назарий, амалий, х^жалик субъектлари мабламари, 
маблаглари манбаларини, ишлаб чи^ариш, х^жалик 
ташкил кдлиш, юритиш кабиларни аудит текширув 
принцип, тартиблари, аудитор стандартларига риоя 
кдлиш зарур.
Акционерлик ва пайчилик корхоналар аудитннинг 
хусусиятлари
Акционерлик корхоналари — устав фонди бир хил 
циймат микдорда акциялар сонига булинган булиб, 
мулкий жи^атидан жавобгар корхоналар тушунилади. 
Улар ёпик, ва очик, турдаги корхоналар булиши мум­
кин. Акциялар турлари эса оддий, имтиёзли, номли- 
эгали ёки эгасиз булиши мумкин. Бундай корхоналар 
таъсис шарномалари асосида ташкил топали. Акция­
лар эълон килинган, ёзилган ва туланган б^лишига 
кдраб устав фондининг ташкил топиши, муддати ва 
т^лови ташкил топиши мумкин. Аудиторлар текшириш 
жараёнида мамлакатимизда амал кдлинаётган киммат- 
ба\о когозлар хдкидаги маданий хужжатларга ва акци­
онерлик жамиятларининг ички назарий \ужжатларига, 
ни\оят корхоналар, мулк, ер каби хужжатларга асос- 
ланиши мумкин. Акционерлик жамиятлари фаолияти- 
ни текширишда улар цонун билан таъкдк,ланган фао- 
лиятлардан бошкд барча фаолиятлар билан шугулла- 
ниши, мумкин. Бу албатга уларнинг уставила курса- 
тилганлари билан белгиланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Бу жамиятлар республикамиздаги турли шаклдаги 
хужалик субъектлари сингари давлат к,айлидан утиш и 
лозим. Аудитор текширувида акция капиталининг 
х.акик.ий ва реаллигини курсатиш лозим. Мавжуд катга 
ссудалар \исобига *ам купайиши мумкин. Бунда мулк 
капиталининг ссуда ^исобига жамиятда сохта капитал 
вужудга келтирилишини унутмаслик керак. Акциялар 
турлари, фаолияти ва жамиятнинг \ал килувчи муам- 
молари акционерлар умумий й и тл и ш и к,арори билан 
^ал к^илинади.
Устав фонди \исобига жамгармалар: мулк шакллари- 
да, накд пул, асосий восита, цимматба\о когоз, ли ц ен ­
зия, брокерлик жойи, табиий ресурслардан фойдала- 
ниш *у^УКИ, интеллектуал мулк («ноу-хау») ва бошк,а 
моддий ёки номоддий активлар булиши мумкин.
Акционерлик жамиятларининг устав фондини эга- 
лик нукгаи назаридан таркибий, туланиши, мамлакат 
фукдролиги жи^атидан \а м урганилиши лозим булади. 
Жамият мулки, активлар, жорий киймат ва бозордаги 
к^ймат жи\атидан *ам урганилиши лозим. Устав цайси 
корхона, мулк базасида ташкил топаётган булса, мулк- 
ни арзон цилишга интилиш, агарда хусусий мулк ёки 
бошца мулклар \исобига актив кдаймат ба\оланиш ига 
уринишлар булади. Бундай ^олатнинг иккаласи \ам кор­
хона молия фаолиятини нотугри, нообъектив ба^ола- 
нишига олиб келади. Шу сабабли аудиторлар корхона 
балансини ташкил топиши, мулкларнинг корхона их- 
тиёрига утиш муддатлари ва реаллигини урганиши л о ­
зим.
Акциялар \исобли бланкалар сифатида ^исобга оли- 
нишини, «Акциялар \аракати ва акциялар буйича ди- 
видент тулаш* журналининг юритилишини синчиклаб 
урганиши лозим. Бухгалтерияда мулк ва устав фонди, 
захира фонди ва бошкд фондларга теги шли хужалик 
операциялари умумий йигалиш кдрорига мувофик, амал- 
га оширилиши лозим. Аудитор акция микдори ва устав 
фондини таккослаб куриши ва акциялар номинал кий- 
матининг пасайишига йул кУйилмаслиги л о зи м . 
Шунингдек, дивидентларнинг турри ^исобланиши, уз 
вацтида туланиши, акцияларнинг кимматбах,о к,огоз- 
лар бирламчи ва иккиламчи бозорига цандай боглик,- 
лигини куриши лозим.
Акционерлик жамиятларининг ташкил топишида 
ташкил кдпиш харажатларининг келгуси давр хара- 
жатлари таркибида \исобга олиниши, уларнинг 5 йил
www.ziyouz.com kutubxonasi


давомида смета-лойих,а харажатлари сифатида харажатга 
чик,арилишини *исобга олиши лозим. Дивидентлар 
*исобланиши, т^ланишини текшириш билан, меъёрий 
\ужжатларга мувофик, солик, ва солик,сиз туловларга 
тугри \исобланиши, вактида туланишини ало^ида урга- 
нибь хулоса кдлиши лозим.
Узларининг ташкилий ва фаолият \амда даромад- 
ларини тацсимлаш жи^атидан пайчилик хужалик 
субъектларининг хусусиятлари ухшашдир.
Маълумки, республикамизда ик^исодиётни эркин- 
лаштириш, исло* *у!лиш, мулкдорлар синфини таш- 
кил килиш борасида кооператив ширкат, ^ишлок, 
хужалик кооператив (ширкат) х^жаликлари жамоа 
хужаликлари базасида ташкил топмокда. Аудиторлар 
уларнинг ташкилий, бошцарув, иш юритиш, Устав 
фонди, булинмас фонди, пай, жамрарма фондлари- 
нинг ташкил топиши, улардан фойдаланишни ички 
ва мамлакатимиздаги меъёрий >^ужжатлар асосида 
Урганиб чициши, хулоса бериши лозим. Уларда \ам 
аъзоларнинг ташкил топиши, ички, оилавий ижара 
пудратини ташкил к,илиш, молия маркази фаолияти, 
шартнома муносабатларининг ташкил топиши, даро- 
мадларни та^симлашда лимит-технология харажатла­
ри дивидент таксимоти ва бошк,а масалаларни чукур 
урганиши лозим. Бунда барча ресурслардан (мавжуд 
к^вватлардан) самарали фойдаланиш йуллари илгор 
технологиялар жорий л^шинишига ало^ида эътибор 
берилиши керак.
Ижара хужаликларинн аудит килиш
Ижара деганда маълум юридик ёки жисмоний шахе 
ишлаб чицариш воситаларини шартнома асосида к,ай- 
тариб бериш ёки узок, муддатдан сунг крйтариб бер- 
маслик шарти билан курсатиши учун мулкдан фойда- 
ланишини билдиради.
Ижара муносабат корхоналари крнунда ман к^илин- 
маган барча фаолият, халк; хужалигининг барча тар- 
мокдарида ташкил килиниши мумкин. Ижарачининг 
асосий вазифаси ижарага муносабат шартномаларининг 
асослилигини ва ту ф и тузилишини, шартларнинг ба- 
жарилишини, ижарага олинган мулклар кийматини, 
ижара *а^ини тулашни, муддатларнинг кУрсатилган- 
лигини билиши лозим. Шунингдек, ижарага берувчи- 
лар адтсукдари, ижара мулкининг кдйтарилиш сарфла-
www.ziyouz.com kutubxonasi


рини аник курсатиши лозим. Хужаликоперациялари- 
нинг ишлаб чицаришнинг ривожланишга таъсири, ижа- 
ра турлари белгилаб кУйилишини к^риб чицддилар. Маъ* 
лумки, ижаранинг учта шакли бор: узок муддатли, 
лизинг—3 йилдан к^п, кискр муддатли (рейтинг ёки 
чертер), яъни бир йилга; урта муддатли (хайринг) — 
бир йилдан уч йилгача. Ижаранинг мо^иятига к^ра икки 
хил: молиявий аренда (ижара) ва жорий арендага б?ли- 
нишини кузда тутиши лозим. Ижара \аци умумий сум- 
масининг мулк кийматига тенглиги ёки ошиб кетиши 
\оллари урганилади. Жорий аренд ада эса ижарачининг 
вакгинчалик фойдаланиши к?зда тутилади. Ижара кор- 
хона фаолияти шартнома тузилиши ва давлат регитс- 
рациясидан с^нг бошланади. Бунда инвентаризация ко­
миссия кургач ва ижарага олинган мулк *акидаги да- 
лолатнома б^лиши шарт.
Ижара лаки олинган даромад ва фойда суммасидан 
фоиз сифатида ёки киймат микдорида белгиланиши 
мумкин. Улар албатга бухгалтерия учётида акс этгири- 
лишига эътиборни царатиш лозим.
Ижара хужаликлари субъектларининг актив ва пас­
сив кисми балансда акс эттирилишини \ам эсдан чи- 
КЭрмасликлари лозим. Асосий воситалар учун келишил- 
ган шартнома муносабатларга мувофик *исобланиши 
бухгалтерия \исобида акс эттирилишини к^риб чика- 
дилар. Ижара муддатидан кейин цисман ёки т?ла кий- 
матини цайтарилишини \ам текшириши керак.
Ижара корхоналарининг бюджет корхоналари би- 
лан солик ва соликлар туловлар юзасидан \а м \исоб- 
китоблар хам Урганиб чикилади. Маълумки, жорий ижа­
ра муносабатларида асосий воситалар балансдан таш- 
кари счётда олиб борилса, узок ва урта муддатли ижа­
ра муносабатларида балансда акс эттирилиши лозим.
Аудитор томонидан мулк, ижара мажбуриятлари, 
харажат ва даромадларни бухгалтерия \исоби, бухгал­
терия счётларининг регистрларида ва хисоботларда 
бухгалтерия \исобининг тамойиллари асосида объек­
тив акс эттирилишини албатга, эътибор ва синчков- 
лик билан акс эттирилишини к^риб чикади. Ижара 
х^жалигида даромад, харажатлар, фойданинг тугри 
аникутниши, таксимланишини бирма-бир к^риб чи­
тали- Текширув охирида аудитор хисоботи ва хул оса- 
си билан бошка х^жалик субъектларидаги сингари мо­
лиявий самарадорликни белгилаб расмийлаштиради ва 
реализация килади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


КИЧИК, ^РТА ВА КООПЕРАТИВ Х^ЖАЛИК
СУБЪЕКТЛАРИНИНГ АУДИТ ТЕКШИРУВИ
Кичик ва урта корхоналар фаолияти аудита
Мамлакатимизда тезкорлик асосида амалга ошири- 
лаётган туб ицтисодий исло^отлар, мулкдорлар син- 
фини ташкил кдпиш, уларнинг х^Ькалик юритишида 
и^тисодий эркинлигини таъминлаш борасида купгина 
меъёрий хужжатлар яратилди. Т>тридан-т$три чет эл 
инвесторлари билан икгисодий алокдлар урнатиш им- 
кониятлари яратилди. Тижорат банклари томонидан 
ишлаб чикрришга янги, илгор технология ва агроса- 
ноат интеграцияси жараёнини вужудга келтириш мак- 
сад ида имтиёзли кредитлар ажратиши, лизинг муноса- 
батларининг ташкил к,илиниши, бухгалтерия \исобот- 
ларини соддалаштириши, назорат органлари томони­
дан барча текширувларни тартибга солиш борасида Рес­
публика Вазирлар Ма^камаси кошида назорат-коорди- 
национ кенгашнинг фаолият к^рсатиши, Республика 
Адлия вазирлигининг текширув журналини ташкил 
^илиши, тадбиркорлар палатасининг ташкил к,илиши 
сервиз хизматини к?рсатиш мумкин. Айникса, Вазир­
лар Ма^камасининг кичик ва урта корхоналар фаоли­
ят к^рсатиши улардаги ходимлар сонига цараб белги- 
ланиши, ягона солик, ер 
с о л и р и н и н г
улар узлари тан- 
лаб олиш имконияти асосида т^ловларнинг жорий 
кдпиниши \ам улар учун катга имкониятлардир. Бу- 
лардан ташкдри, к.искд, урта микрокредит ва узок, муд- 
датли кредитларнинг ташкил кдлиниши *ам урта ва 
кичик бизнесни ик^исодиётнинг исти^болли ривожла- 
ниш со\аси деб кдралмокда. Чунки улар фан-техника 
ютукларини жорий кдпишга, тезкорлик билан бозор 
талабларига мос товарлар ишлаб чицариш, сервиз хиз- 
матларини ^згартириш маниврига эга б^лган, булар 
учун катта капитал сарфлар талаб килинмайдиган, 
купроц интеллектуал кучларга асосланган корхоналар 
эканлигини жа\ондаги ривожланган мамлакатлар таж- 
рибаси исботлаб турганлиги, Узбекистонда эса бундай 
интеллектуал кучлар, *унармандлар еддим-^адимдан 
ривожланганлигини эътиборга олиб, хукуматимиз бу­
лар учун катта имкониятлар яратмокда. Бу корхоналар 
фаолияти аудит текшируви амалдаги меъёрий хужжат- 
ларга мос эканлигини, таъсис шартномаларга риоя 
^илинганлигини, мулклар ва бошкд мавжуд кувват-
www.ziyouz.com kutubxonasi


лардан самарали фойдаланишга каратилганлигини, 
уларнинг бухгалтерия жорий \исоби, регистрларида ва 
х,исоботларида аник, ва Уз вак,тида акс эггирилганлиги- 
ни куриб чикишдан иборатдир. Ш унингдек, бюджет 
туловлари, бошк,а бюджетсиз туловларни хисоблани- 
ши ва туланиш муддатларига риоя килинаётган урга- 
ниб, хулоса *илиш, хисобот бериши лозим. Аудитор- 
лар кичик ва урта корхона фаолиятини Урганишда, 
унинг тулов ^обилиятини, молиявий барцаролигини 
Урганиб чикиши биринчи уриндаги ишлардан \исоб- 
ланади. Бизнес-режа, кредитларнинг максадли фойда- 
ланиши, уз вактида моддий базага эга булиши, уз 
вацтида кайтарилиши \ам аудитнинг му\им жи\атла- 
рини ташкил к,илади. \исоб-китоб операцияларининг 
ме\нат *аци юзасидан таъминотчи ва харидор ташки- 
лотлар билан булган дебеторлик ва кредиторлик цдрз- 
ларининг а.\воли сутурта органлари билан х,исоб-китоб- 
лар, фойда ва ик^исодий самарадорлик масалаларига 
эътибор берилади.
Кооператив корхоналар аудита
Маълумки, кооператив корхоналар бизнинг мамла- 
катимизда жамоа корхоналар базасида булиниш ва ху- 
сусийлаштириш, жисмоний шахсларнинг пай улушла- 
ри асосида ташкил килинмокда.
Кооператив корхоналар фаолиятини текширишда 
\ам амалдаги меъёрий *ужжатлар асосида устави. Ус­
тав фондининг ташкил топиши, хужалик юритилиши 
масалалари ^ам урганилиб чи^илади. Бу борада таъсис 
шартномалари, уларга риоя цилиниши \а м чу>^р Урга- 
нилади. Хужалик юритишда жорий бухгалтерия *исо- 
би, \исоботларидаги маълумотларнинг реаллигига, мав- * 
жудлигига катга эътибор берилади. Агарда коопера- 
тивлар ёлланма ишчиларга жалб цилиш \уку^ига эга 
эканлигини \ам ало\ида урганиб чикади. Солнц ва со- 
ликсиз туловларга кдндай риоя кдпишни \ам синчик- 
лаб урганиб чикддилар.
Умуман олганда, кооператив корхоналар фаолия­
тини аудит килишда унинг ички меъёрий \ужжатлари 
умумий меъёрий хужжатларига атноганистик булмаган 
такдирдагилигини \исобга олиб, кУпрок* уларнинг ба- 
жарилишига эътиборни кучайтирадилар.
Мамлакатимизда фермер хужаликларини урта ва ки­
чик бизнес ривожланиши тимсоли деб к,арашни мак-
www.ziyouz.com kutubxonasi


садга мувофик; деб кдраймиз. Улар жуда самарали иш 
юритмовдалар.
ВДшма корхоналар фаолиятининг аудитн
Кушма корхоналар фаолиятида турли давлат фука- 
ролари мулкдор сифатида катнашаётганлиги туфайли 
узига хос хусусиятларга эгадир. Улардан шундан келиб 
чициб бухгалтерия \исоби ва аудит \ам уз хусусиятла- 
рини талаб килади. Бу корхоналар хужалик субъектла- 
рида фойдаланадиган счётлар режасига к^шимча бир 
неча синтетик ва суб счётларини юршзишлари мум- 
кин. Худди шунингдек, бухгалтерия молиявий \исоб- 
ларга \а м айрим давлатлар уртасидаги шартнома му- 
носабатларидан келиб чициб, айрим узгартиришлар 
киритиши мумкмн. Аудит текшируви даврида таъсис 
хужжатларининг ижрочилиги, уларда бухгалтерия \исо- 
бини ва \исоботини юритиш масалаларининг кирити- 
лишига \а м эътиборни крратадилар. Шунингдек, таъ­
сис ^ужжатларида (амортизация ажратмалари) асосий 
воситаларга эскириш, \исоблаш тартибларни коплаш, 
устав фондини тулдириш, даромад ва фойданинг так;- 
симот масалаларининг кандай ечилганлигини, риоя 
килинганлигини куриш лозим. Корхонада э^исоб мил- 
лий валюта ва кртгиц валюта, чет эл валютаси асосида 
юритилиши унинг бошкэрув кенгашининг вазифалари 
айник,са, корхонанинг ижгимоий-ик^исодий ривожла- 
ниш фондининг ташкил топиши ва ундан фойдала- 
ниш кдндай *олатда эканлигига эътибор цилиш лозим.
Кушма корхона меъёрий хужжатларида тармокка 
хос хусусиятлари кай тартибда амалга оширилишини 
\ам эътиборга олиш лозим. Давр ва давлатларнинг му- 
носабат талабларига мос равишда 
1
^ш м а корхоналарда 
бухгалтерия ^исоби ташкил килиниб борилиши лозим. 
}^ушма корхоналарда устав фондининг шаклланиши, 
улардан фойдаланиш, бухгалтерия \исоби, регистлар- 
да ва \исоботларда кай даражада акс эттирилиши чу- 
Кур урганиб чикдпиши лозим. Бош дафтар билан кор­
хона балансининг а\воли солиштириб урганилади. Бунда 
чет эл инвестициясининг уз вацтида берилиши, унда 
бадоланиш жа^он бозор б асосида, мамлакат ичидаги- 
си эса Марказий банк белгилаган курсларга кдраб олиб 
борилиши лозим. Томонлар жамгармасини \исобга 
олишда асосий воситалар, айланма маблаглар ба\ола- 
рига караши бунда асосан текшириш дастлабки хуж-
www.ziyouz.com kutubxonasi


жатлар банк кучирмаларига асосланишига алохдда эъти- 
бор кучайтирилиши лозим. Бунда далолатнома, товар- 
транспорт накладной (юк хатларига) цараши лозим. 
Булардан ташкдри, номоддий актив «ноу-хау» ишлан- 
малари, уларнинг к^ймати, кандай тартибда харажатга 
эскириши чик,арилишини текшириши лозим. Бунда 
уларнинг иктисодий самарадорлик натижаларига цара- 
ши лозим.
Меъёрий )^ужжатларга мувофиц таъсисчилар Уз жам- 
гармаларининг 50 фоизини тулаши, туламаган так;- 
дирда жаримага тортилиши каби масалаларга жавоб 
бериши лозим.
Ма^сулот, хизмат, ишлар таннархи, харажатлар тар- 
киби Низомига риоя кдлиш кабиларга х,ам эътиборни 
кучайтириш керак. Низомдаги фаолият турлари, улар- 
да даромад, харажатлар, фойда ва зарарларнинг шакл- 
ланиши фойда тацсимотига алохдда эътибор берилади.
КУшма корхоналарда тижорат-реализация ташк,и 
ицгисодий алок,алар му\им эканлигини \исобга олиб, 
бу фаолиятдаги сарфлар, даромадлар ало,\ида ургани- 
лади. Бунда биржа харажатларига каралиши лозим. Ауди- 
торларга текширув фаолиятида бошк,арув харажатлари 
фойда ва зарарга олиб бориладиган чицимларга синч- 
ковлик талаби кУйилади. Фойда таксимоти таъсисчи­
лар жамгармасига мутаносиблиги (албагга таъсис шарт- 
номасига мувофик) корхонани истик,болли ривожла- 
ниш жамгармаси билан фойданинг тацсимот к,исми 
уртасидаги нисбий мутаносибликка \ам катта эътибор 
берилиши лозим.
Ф ойданинг турри аницданиши, валюта даромад 
тулови, бошкд солиц ва солицсиз туловларнинг Уз вак,- 
тида хисобланиши, туланиши, барча меъёрий стан- 
дартлар (товарлар сифат стандарти, бухгалтерия ва аудит 
стандартлари) мамлакатимиздаги чет эл инвестиция- 
сининг кдеймат мивдорларига кдраб солик енгилликла- 
рининг кУлланилиши *ам куриб чикилади.
Шу билан биргаликда молиявий баркдрорлик ва 
тулов цобилияти, корхонанинг молиявий фаолият нис­
бий коэффициент курсаткичларига катта эътибор бе­
рилиши керак. Чунки таъминотчи, таъсисчи харидор- 
ларга кафолат бериш жи^атидан крралса, аудитор масъ- 
улияти катталигини эътиборга олиш керак. Шунинг- 
дек, балансни матбуотда эълон кделинаётганлигида хдм 
аудитор кафолати мух,имлигини эсдан чикррмаслик ке­
рак.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Корхоналарни хусусийлаштириш, мулкни даалат 
тасарруфидан чицариш бнлан боглик операцияларнн 
аудит текшкруви
Хусусийлаштириш—юридик ва жисмоний шахслар- 
га давлатга тегишли мулкларнинг эгаси сифатида мул к 
кдлиб беришдир. Бун га асосан, уй-жойлар, корхона- 
лар, асбоб-ускуналар ва бошка моддий бойликларни 
киритиш мумкин.
Хусусийлаштиришдан асосий мак,сад—ишлаб чика- 
риш самарадорлигини ошириш, товар ишлаб чикарув- 
чилар Уртасида ракобат курашини кучайтириш, бош- 
каришни Ута марказлашувидан кутултириш \амда бо- 
зорнинг таркибий жихдгларини ташкил кдпишдан ибо- 
ратдир.
Республикамизда мустакилликка эришилгач, уму- 
мий овцатланиш, маиший хизмат, коммунал, кишлок 
хужалигида, чорвачиликни хусусийлаштириш борасида 
к^лгина ишлар амалга оширилди. Хусусийлаштириш 
фондлари ташкил кдлинди, чозир *ам фаолият курса- 
тиб келмокда. Уларнинг акциялари биржалар оркали 
сотилмоеда ва бошкдпарни мисол келтириш мумкин.
Аудиторлар хусусийлаштириладиган корхоналарни 
молия-х^жалик фаолиятларининг истик,болини белги- 
лашда, мулкларнинг кбайта ба\оланиши иктисодий экс­
пертиза кдлинишида катнашиши мумкин. Хусусийлаш- 
тирилаётган корхоналар аукцион оркали сотилиши, ак- 
ционерлик, жамоа корхоналарига айлантирилиши мум­
кин. Мамлакатимиз кишлок, х^жалик тар м о тда чорва 
моллари ва бинолар 10 йил муддат билан 10% (фоиз) 
т^лаш шарти билан хусусийлаштирилади. Натижалари 
биз кутган самарадорликни бермади. Бун га объектив ва 
субъектив сабаблар к^п. Аммо Самарканд вилояти Са­
марканд туманида бу масалага эътибор билан царалиб, 
зарар билан ишлаётганлари хусусийлаштирилди. Сама- 
рали ишлаётганлари хусусийлаштирилмай, жамоа х^жа- 
ликлар мулки, тармок, ишлаб чикэриш б^линмаси си­
фатида цолди. Натижа бугунги кунда жуда юкори дара- 
жадаги самарадорликни курсатмокда. Бунда о ила ижа- 
ра пудрати ф л келмокда.
Хусусийлаштирилган хужаликлар мулкни тасарруф- 
га бериш нуктаи назаридан: т?ла сотилган, маълум 
муддат кийматининг бир кисмини т^лаш шарти билан 
(Узбекистонда 10 йилда 10% билан чорвачилик тармо- 
гида хусусийлаштирилди) ёки базасида акционерлик
www.ziyouz.com kutubxonasi


жамиятларини ташкил кдлиш, ижарага бериш асосида 
ижара корхоналар ташкил килиш каби й^ллар билан 
амалга оширилиши мумкин. Шундай .\олларда ауди- 
торлар олдида турган максад—хусусийлаштиришнинг 
меъёрий хужжатлардаги коидаларга мос булганлиги, 
инвентаризация комиссиясининг барча мулкларни 
объектив ба\олаганлиги унинг бошланрич бах,о (стар­
товая цена) т>три белгиланганлигини урганишдан ибо- 
рат. Бундай ^олатда маънавий эскиришда коэффици- 
ентлар куллаш му^имдир. Агарда асосий восита, асбоб- 
ускуна 50% бошланрич кийматидан эскирмаган б^пса, 
коэффициентлар кулланилмайди. Буларнинг ^аммаси 
хусусийлаштириладиган корхона ёки объектнинг но- 
объектив ба^оланишига олиб келади. Улар ба\осининг 
юкори ёки паст бахоланиши икгисодиётга салбий таъ- 
сир килади. Аудитор хусусийлаштирилаётган операция- 
ларни урганишда мулк структураси (таркибий) кисм- 
ларига эътиборни кучайтиришлари лозим. Шу каби аук­
цион взнос тулови, сотилган моддий кийматликлар- 
нинг накд пул ёки нака пулсиз хисоб-китоблар билан 
амалга оширилишини ^исобга олиб, даромадларнинг 
т^ла кирим килинганлигини т^ла хужжатлар асосида 
та\лил килиб урганиши лозим.
Хусусийлаштирилган операциялар б^йича мулклар- 
нинг т^ла-тукис сакланиши, ишлаб чикариш со^ала- 
рининг ривожланиш, иктисодий самарадорлик дара- 
жалари кандай амалга оширилганлигининг иктисодий, 
молиявий эгалик мулкий жи\атидан амалдаги конун- 
ларга таккослаб, урганиб, та^гсил килиб, аудиторлик 
\исоботини (кенг маънода мулклар гуру^и ишлаб ч и ­
кариш, \исоб-китоб, молиявий натижалар буйича) 
шундан сунг аудиторлик хулоса ёзиш билан якунлани- 
ши лозим. Бу масалалар хусусийлаштириш операция­
лар аудитнинг узига хос хусусиятларидир. Аммо корхо­
на молия ишлаб чикариш, хужалик фаолиятлари аудит 
текшириладиган булса, умумий аудиторлик принцип- 
лари асосида амалга оширилишини эслатиб ц^ямиз.
Ташки иктисодий алоцалар фаолияти билан
шугулланадиган корхоналар фаолиятларини аудит 
текширувининг хусусиятлари
Бозор иктисодиёти ривожланиши билан корхоналар 
давлат кайдидан утгач, ташки иктисодий алокалар билан 
шурулланиш имконияти ва ф'КУКИга эга буладилар.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Мамлакатимизда туб ицтисодий ислохотларнинг 
амалга оширилиши, урта ва кичик бизнес хужалик 
субъектларини ривожлантиришга каратилган барча 
ХУКУКИЙ базаларда, белгиланаётган тадбирларда катта 
имкониятлар берилмовда. Жумладан, чет эл инвести- 
цияларини киритиш, сунгра эса т$тридан-тугри тайёр 
махсулотларни реализация кдлишга ундалмокда. Рее- 
публикамизда бу масала буйича имконият яратиш таш- 
к,и ицтисодий алокалар, молйя, юстиция вазирликла- 
ри хамда солик, ва божхона кумиталарига кжлатилган. 
Шунингдек, сабзавот, мева, тез бузиладиган цишлок 
хужалик махсулотлари буйича махаллий органлар, ХУДУ- 
дий божхона органларига хам лицензия беришни киска 
муддатларда амалга ошириш юклатилган. Аудитор ол- 
дида ташки икгисодий алока импорт ва экспорт опе- 
рацияларини амалга ошириш имкониятини берадиган 
меъёрий хужжатларга риоя кдпинишини, малака ва 
бошка сифатларини куриш, имконият булмаса, ауди- 
торлик фаолияти тутрисидаги конунга мувофик мута- 
садди орган ходимларидан ёрдамчи аудитор сифатида 
фойдаланишлари мумкинлигини эътиборга олиши ло- 
зим. Айникса, кишлок хужалик корхоналари учун трак­
тор ва бошка киш лок хужалик машиналарига бартер 
килишга имкониятлар яратилиши ташки иктисодий 
алок,а кдпувчи корхоналар техника жи\атидан юк,ори 
даражада таъминланиши, куролланиши ва ривожлани- 
ши учун катта имкониятдир.
Импорт ва экспорт товарларининг номларига, 
ахамиятига хамда давлат томонидан техникалар мик,- 
дорини белгилашда, товар кийматини белгилашда гу- 
рухдарга булиб кодланишини, сертификата булиши- 
ни, ветеринария-медик ва эпидеологик курикдан ути- 
шига алохида эътибор зарур булади. Шунингдек, то- 
варлар сифат курсаткичлари, ички бозор талаби, таш- 
карига чицарилаётган товарларнинг, айникса, озик;- 
овкат махсулотлари буйича эса ички бозор таъминот 
даражаси хам четда колинмай эътиборга олиши лозим.
Товарларнинг шартнома бахоланиши, ташки ва ички 
бозор бахоларини хам текширув жараёни к,амраб оли­
ши керак. Шартномалардаги томонларга белгиланган 
мажбуриятларнинг тула-тукис Уз вактида бажарили- 
шига хам эътибор берилиши керак. Бундай алокддарда 
ташки, ички фирмалар, банклар ва бюджет органла- 
рининг иштироки урганилмасдан цолмаслиги лозим.
Бу корхоналарда жорий бухгалтерия хисоби ва хисо-
www.ziyouz.com kutubxonasi


ботлар «Бухгалтерия хисоби крнуни* миллий бухгалте­
рия хисоби андозалари талабларига мос равишда юри- 
тилиши текширилишига алохида а\амият зарур булади. 
Шулардан келиб чикиб, аудиторлар оддига куйидаги 
вазифалар кУйилади:
экспорт ва импорт товарларнинг сак,ланиши ва 
харакати устидан хакиций ички назоратнинг яхши да- 
ражала булишини текшириш;
ташци ик^исодий хужалик операциялари юзаси- 
дан хисоб-китобларнинг ани^лигига, ажратилган ре- 
сурслардан (кувватлардан) унумли фойдаланиш дара- 
жаси ташк,и савдо оборотининг са марал ил и гига;
ташци и^тисодий хужалик операцияларининг ре- 
жалаштирилишини, аник бажарилишини, улар буйича 
томонлар мажбуриятининг бажарилишини;
— ташци ицтисодий алок,алар самарадорлигини 
аницлаш, мак,сад жихатидан уларнинг натижалилиги- 
ни та\лил к,илиш;
—- корхонада таш^и ицтисодий ало^а операциялар- 
да фойдаланилмаётган резервларни топиш, бу алокд- 
лар учун к^ндай истик;болли муаммоларни белгилаш;
корхона ишини, фаолиятини бахолашда бизнес- 
режа, мамлакатимиздаги устивор ривожланиш тамо- 
йилларга тегишли чукур ик^исодий, молиявий, маъ- 
навий экспорт ва импорт к^рсаткичларини та\лили ка- 
биларга алохнда эътиборни крратиши лозим. Бундай 
тахлиллар мамлакатлар, тармо^лар ва сохалар буйича 
динамик ва вертикал амалга оширилиши керак.
Анализларда чет эл компанияларига мажбуриятлар- 
ни бажармаганликлари учун (санкция) жавобгарлик 
масалалари; ицтисодий, молиявий ва бош^а жихатла- 
ридан цандай курилаётганлиги алохида урин тутади. 
Товарлар, улар сифатига кдраб \ажми, устама чегир- 
малари (рефакция) ёки устама суммалар (бонифика- 
ция)нинг белгиланиши, эътирозлар билдирилиш и, 
контракт шартномаларда белгиланиш ва амалда к^лла- 
нилишини куриб чикишлари лозим. Рзаро алокрга ки- 
раетган корхоналарнинг тулов кобилияти молиявий бар- 
кррор ривожланиши хам чукур Урганилиши лозим. Барча 
товарларга тегишли дастлабки, юридик йул хужжатла- 
рининг Уз вактида реаллигини сохта хужжатлар були- 
шига йул куйилмаслиги жихатидан кдггик урганили- 
ши мухим урин тутади. Бунда шартномаларнинг ташци 
ало^а вазирлиги ва божхона органлари руйхатидан ути- 
шига, моддий бойликлар киймати (жахон бозори ба-
www.ziyouz.com kutubxonasi


*осида) мамлакат ичкарисндан чикиб кетмаслиги эъти- 
борга олиниши лозим. Туловларнинг уз вак,тида рас- 
мийлаштирилиши, реал булиши, Уз вакгида жунати- 
лиш и, бухгалтерия \исобида «жУнатилган товарлар» 
счётларида акс эттирилиши валюта тушумларидан 
туловларнинг тулиц, аник. Уз вакгида амалга ошири- 
лиши чукур урганилиб чицилиши лозим.
Алокд кдпувчи корхоналар фаолиятини кафолат- 
лайдиган халкдро аудиторлик хулосаларининг мавжуд 
булиши, устама харажатларининг аник, мавжуд хара- 
жатлар, молиявий натижалар шаклланиши низомла- 
рига мое келиши урганилади. Зарур \олларда чет эл- 
лардаги компанияларда солиштирма \исоб-китоблар 
килиниш ига а\амият берилиши лозим. Унда узаро 
*исоб-китоб формалари *ам урганилиб чикилиши ло­
зим. Бундай корхоналар фаолиятида жорий бухгалте­
рия х;исоби, \исоботларда дебиторлик, кредиторлик 
карзлари, утган дебиторлик ва кредиторлик кдрзлари 
чукур урганилиши, сабаблари, зарур лолларда юридик 
ва жисмоний шахсларнинг хдмма томонлама масъули-
яти кам кУриб чикилади.
Купгина \олларда ташки иктисодий алокалар кат- 
тик валюта \исобига амалга оширилиши маълум. Шу 
жикатдан кредит операцияларининг максадлилиги, 
унинг барча принципларига риоя килиниши, сугурта 
органлари томонидан бу хужалик операцияларининг 
кафолатланишига хдм жуда синчковлик билан ургани­
лиши лозим.
Ташкарига чикдрилаётган товарлардан соф фойда 
олиниши, ташки ва ички ба\онинг кэндай даражада, 
яъни ички бозор ба^осидан давр харажатлари кушил- 
гандан кам булмаслигига а л о д а а эътибор кэратилади. 
Чунки самарадорлик даража шунга куп жихдтдан бог- 
лик- 
Сабаби, мамлакат ичидаги жамиятимиз учун керак- 
ли ресурслардан самарасиз фойдаланишга йул кУйил- 
маслиги кузда тутилади. Сунгра давлат, махдллий со- 
ликдар, соликсиз туловлар, корхонанинг ижтимоий- 
икгисодий ривожланишига таъсири кенг Урганилади. 
Бунда мамлакатимизда бундай корхоналарга берилаёт- 
ган солик ва бошка имтиёзлардан турри фойдаланиш 
каби масалалар \ам чукур урганиб чикилиши лозим.
Аудиторлар бундай корхоналарни аудит текширу- 
видаги кУрсатиб утилган хусусиятларидан ташкзри, 
аудит текширувининг бошкэ талабларини, барча кор- 
хоналардаги аудиторлик текшируви технологияси рас-
www.ziyouz.com kutubxonasi


мийлаштирилиши, якунланишини, аудит текширув ма- 
териалларининг реализация килиниши каби амалга 
оширишлари к^зда тутилади.
Инвестиция фондн (жамгарма) корхоналари, сурурта, 
биржа муассасалари хамда брокерлик фаолиятларини 
аудит текширувининг хусусиятлари
Товар ишлаб чик,арувчилар уртасида бозор муноса- 
батлари шароитида б^лганидек, сурурта компаниялари 
уртасида ^ам объектив ва субъектив бахтсиз \одиса- 
лардан мулк эгаларини сакпаш, зарар к^рмаслик учун 
контракт шартномалар тузадилар. Булар \а м ракобат 
курашига учрайдилар. Эълон к,илинган маълумотларга 
Караганда республикамизда 35 дан о р ти к сурурта 
компаниялари фаолият курсатиб келмокда. Улар ^ам 
нодавлат ташкилотлари булганлиги учун аудиторлик 
текширувига му^гождирлар.
Аудитор сур-урта корхоналар фаолиятини аудит тек- 
шириш жараёнида бухгалтерия \исоби шаклининг тан- 
ланишига, бухгалтерия счёт регистр ва балансларда 
акс эттирилишига ало\ида эътибор берадилар. Бунда 
«Бош журнал*, «Баланс» ва ёрдамчи регистрларни к^риб 
чикиш лозим булади. Сугурта компания курсаткичлар 
сугурта т^лови кайтими, сугурта папкасининг структу- 
раси, сугурта хизмат турлари, \ажми кабиларни дина­
мик тарзда та\лил килиш зарурияти булади. Шунинг- 
дек, шартномалар сони, уртача сурурта т^лови, сутур- 
та т^лови тарифи, сурурталанувчи учун чиким ва бош- 
Ка к^рсаткичларни урганиш зарур.
Сугурта компаниялар фаолияти аудит текширув 
утказишда ^исоботлардаги асосий курсаткичлар нату- 
рал ва нисбий микдорларда та\лил килинади. Шундай 
курсаткичлар орасида сугурта х\Ькалик операциялар тан- 
нарх курсаткичи му\им *исобланади. Яъни бир с^млик 
сугурта т^ловига чиким:
бунда: X—бир с^млик сугурта туловига харажат; Ч — 
йил давомида сурурта идорасининг барча чикимлари; 
Т—шу давр давомида сурурта т^ловлар кирим суммаси.
Албатга, сурурта органларининг рентабеллик дара- 
жасининг юкори булиши яхшиликка олиб бормайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Чунки циймат яратилмайди, балки ялпи даромад кдй-
та таксимланади.
Сурурта органларини аудиторлик текшируви дасту- 
рини куйидагича булиш мумкин:
1. Сурурта органларининг барча крнуний меъерий 
юокжатлар билан таъминланганлиги, \у*от^ий хужж^г- 
лар булиши, давлат идораларидан лицензияси цайд
кдлинган булиши.
2. Сурурта фаолиятининг лицензия ва к,онунии хуж-
жатларга мос юритилиши.
3. Бухгалтерия учёти кридалари ва талаблари дара-
жасида булиши.
4. Сурурта резервларининг т$три ташкил топиши.
5. Молиявий натижаларнинг т ^ р и шаклланиши.
6. Бюджетга солик ва солицсиз туловлар \исоб-ки- 
тобларининг турри ташкил килиниши.
7. Мулк, хисоб-китоб, кредит, дебиторлик, креди- 
торлик кррзларининг а^воли.
8. Бухгалтерия балансининг турри тузилганлиги.
9. Балансдаги актив ва пассив мутаносиблиги.
10. Сурурта резервлари, сурурта таваккалчилигига 
жавобгарлик асосида жойлаштирилиши.
11. Шаргномалар турри, конуний тузилиши улар юза- 
сидан сурурта тулов ва цдйтимларининг хисобланиши
ва амалга оширилиши.
12. Сугургаланувчи билан сурурта килувчи хужалик 
субъектлари уртасидаги муносабатлар, улар юзасидан 
даъвогарлар \ам айрим \одисалар буйича назорат, тер- 
гов органларининг аралашувларини урганиб чикдди- 
лар.
Ш улар асосида аудиторлик чисоботлари ва хулоса- 
лар аудит текширувининг мацсад ва вазифаларидан ке- 
либ чикрб, унинг барча технологияларга риоя килган 
\олда расмийлаштирилади.
Биржа ва брокерлик фаолиятларини аудит текшируви
Бозор ик^исодиёти шароитида цимматба^о кргоз- 
ларнинг бирламчи ва иккиламчи бозорларини, товар 
ва хизматлар кутара бозорларини ташкил килишда бир­
жа фирмалар ва улардаги брокерлик жойлари му*им
рол уйнайди.
Бундай хужалик субъектлари фаолиятини аудит тек- 
ширувида \ам жорий бухгалтерия хисоби ва хисобот- 
ларига катга эътибор берилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Биржа фаолияти деганда товар, сотиш ва олишни, 
алмаштиришни амалга оширувчилар узаро келишув жа- 
раёни тушунилади. Брокерлик фаолияти эса сотувчи ва 
олувчи уртасида воситачилик фаолиятидир. Бунда то- 
варлар, кимматбахо к,огозлар сотилиши ва олиниши 
даврида воситачи булиши мумкин.
Ф он д бирж алари купроц ак ц и о н ер л и к ж ам и ятлар и - 
да амалга ош ириладиган булса, товар б и р ж ал ар и турли 
корхоналарда таш ки л кдпиниш и м ум кин.
Катнашувчилар Уз вакилларига эга булиб, унда во­
ситачи брокерлик жойларини ташкил килади ва улар 
уз кийматига эга булади. К,иймат 10 йилга ёки корхона 
фаолият курсатиш даврига тенг булиши мумкин. Маъ- 
лум чикимлар булади. Шу воситачилик катта фойдага 
эга хам булиши мумкин. Аудиторлар барча сотиш ва 
олиш операцияларини чукур урганишлари лозим. Бош- 
ка сохдлар эса хужалик субъектлари аудит текшируви 
жараёнлари сингари амалга оширилади.
Инвестиция фондлар (жамгармалар) фаолиятини аудит 
текширувининг хусусиятлари
Республикамиз мустакдшшкка эришгач чет эл ин- 
вестицияларини жалб кдчиш учун к,онуний база ва 
имкониятлар яратилди. Натижада хал к, хужалик тарки- 
бий тузилишида катта имкониятлар вужудга келди. Узга- 
ришлар руй берди, барк,арор ривожланиш давом эт- 
мокпа.
Буларнинг хаммаси республикамизда турлича инвес­
тиция фондларининг фаолият курсатиши билан чам- 
барчас богливдир. Шу сабабли инвестиция фондлар 
фаолиятларини хам аудит текширувидан Утказиш энг 
мухим вазифалардан биридир. Улар фаолиятини аудит 
текшируви таъсис хужжатлари, жорий бухгалтерия 
Хисоби ва хисоботларнинг меъёрий хужжатларга мос 
равишда олиб борилаётганлигини урганишдан бошла- 
нади.
Сунгра мулк сакманиши, балансдаги фондлар мик,- 
Дори, бошкарувчи билан чикимлар буйича хисоб-ки- 
тоблар, фондни ташкил килувчи депозитларнинг хисоб- 
китоблари, кимматбахо когозлар, хисоб-китоблари чу­
кур урганилади.
Фонднинг баланси буйича актив, инвестициялар- 
нинг максадли, конунга мос жойлаштирилиши, пас-
www.ziyouz.com kutubxonasi


сивларга мутаносиблиги, солик, ва солик,сиз т^ловлар- 
нинг ^исоб-китоблари аник урганилади. Инвестиция- 
ларнинг ишлаб чикариш со^асига, янги технология- 
ларга, бугунги кунда долзарб у рта ва кичик бизнесга, 
агросаноат комплекси со^аларига жойлаштирилиш 
^ажми ва таркибий тузилишига, \а р бир сохддан оли- 
наётган самарадорлик, табиий ресурслардан унумли, 
тежамкорлик билан фойдаланишга таъсири урганили- 
ши лозим. Мамлакатимизнинг валюта за\ираларига ва 
фукаролар турмуш даражасининг усишига таъсир чу- 
кур тахлил килиниши лозим. Инвестицияларнинг мод- 
дий ва номоддий таркибий тузилишига \ам эътибор 
каратилади. Инвестициялардан олинган молиявий на- 
тижалар х,ам кенг урганилади.
Умуман олганда, бу хусусиятлардан ташкари бу 
хужалик субъектлар фаолияти аудит текширув максад 
ва вазифаларига караб белгиланган технологик жараён- 
лар асосида якунланади.
Аудиторлик ташкилотининг консультацион хизмати
Бугунги кунда аудиторлик ташкилотларига факат 
аудиторлик текшируви эмас, балки бухгалтерия х,исо- 
бини йулга куйиш ва тиклаш, молиявий ^исоботни ва 
даромадлар тугрисида декларация тузиш, хужалик 
субъектларининг молия-хужалик фаолиятларини та\- 
лил килиш корхона актив ва пассивларини ба^олаш, 
консультация хизматларига х,аётий му^тожлик билан 
мурожаат киладилар. Консультация хизматлари икки 
хил йул билан амалга оширилади: жумладан, аник 
курсатмаларни ёзма ва огзаки тартибда ра^бар, мута- 
хассисларга, аудиторларга бериши мумкин. Иккинчи 
йули эса жуда му^им, масъулиятли, юкори малака та- 
лаб киладиган ишларда тутилган муаммолар б^йича 
Укиган, кагга тажрибага эга булган малакали мутахас- 
сислар, бошкача килиб айтганда, муаллифлар узлари 
иштирокида консультация амалга оширадилар.
Катта масштабдаги аудиторлик фирмалари катга диа- 
позонлар буйича, молиявий ишларга умумий рах,бар- 
лик, маркетинг ва таъминот бошкаруви, кадрларни 
бошкариш, ме\нат ресурсларидан самарали фойдала- 
ниш, юридик ва бошкалар буйича амалга оширилиши 
мумкин.
Агарда консультация жараёнига таъриф берадиган 
б^лсак, бу ечилиши лозим булиб турган бир мураккаб
www.ziyouz.com kutubxonasi


масалани консультант билан мижознинг кузда тутил- 
ган даражасига эришиш йулидаги биргаликда курсат- 
ган фаолиятидир.
Консультация хизматининг энг куп ишлатиладиган 
модулига хаётда купрок, мурожаат килинади. Жумла- 
дан, махсус адабиётларда \ам шулар кусатилади. Буни 
биз куйидагн схемада куришимиз мумкин.
Консультация жараёнининг боскичлари
1. Мижоз билан биринчи учрашув
2. Тахминий муаммога ташхис
3. Топширикларни режалаштириш
4. Мюкозга нисбий аник^анган режани 
тавсия кдлиш
5. Консультация буйича учрашув
1. Зарур далилларни- аниклаш
2. Далилларни тахлил цилиш
3. Муаммони чу кур урганиш 
1. Танлов ечими
Харакатлар режаси 2. Альтернатив вариантларни бахолаш
3. Мижозга таклиф
4.
Амалга ошириладиган ишлар режаси
1. Режани амалга оширишда ердам
2. Таклифларга айрим узгартиришлар ки- 
ритиш
3. Ходим ва каарларни укитиш
1. Бахолаш
2. Хотима хисоботи
3. Тулоапар буйича мажбуриятлар
4. Келгуси даврлар учун режалар
5. Хулоса мижоз билан учрашув.
Тайёргарлик
Диагноз
(ташхис)
Жорий килиш
Тамомланиши
Мазкур боскичлар кагга ишга тайёргарлик ёки укиш 
асосида бир касб эгасини ургатиб, юкори малака эга- 
си сифатида фаолият курсатиш ва хаётга тадбик килиб, 
самара олиш билан б о т и к катга бир фаолиятдир.
Консультация ишида мижоз билан консультант 
уртасида бир-бирини тушуниш, сам им ий, самара 
олишга каратилган якинлик ва \аракат, интилиш за­
рур хисобланади. Унда сидкидиллик, собиткэдамлик, 
содиклик, хар бири узини турлича бошка фикр-му- 
лохазаларга бардош билан чеклаш кобилиятига эга 
булиши лозим.
www.ziyouz.com kutubxonasi


Аудитнинг тугалланиши ва унинг хакдда умумий булган 
айрим хулосалар
Дунёдаги энг нуфузли дарслик ва махсус адабиёт- 
ларда аудит тугалланиши деган кенг тушунчалар маъ- 
но жи\атидан турлича таърифланади. Агарда бу маса- 
лага фалсафий жи^атдан карайдиган булсак, \ар бир 
иш, ходиса, вок^елик сабаблар натижасида оцибатга 
олиб келади. Улар маълум майдонда \амда маълум вак,т 
бирлиги ичида юз беради. Шундай экан, курсатилган 
тушунчасини х>Ькалик субъекти фаолиятининг аудит 
текширувнинг тамомланиши ёки бир олинган худудда 
аудиторлик ишларининг ни\оясига етиши деб хам ту- 
шунса булади. Яна бир фикр вужудга келадики, барча 
махсус адабиётларда аудиторлик фаолиятининг объек­
тив хужалик субъектлар доираси деб тушунилади. Ва- 
\оланки, бу масала давлатни бошцарув жараёнида ах- 
борот ва кафолатни айрим олинган худуд, хал к, хужа- 
лигининг тармоги, бутун та^мок^ар, крлаверса, мам- 
лакат доирасида, масалан, Узбекистонда амалга оши- 
рилаётган исло\отлар мацсади, республикамизда яшаёт- 
ган барча фук,аролар турмуш даражасининг а\воли, ис- 
тикболи, ижтимоий-и^тисодий ривожланиш жаб\а- 
лари туррисида тула маълумот бериладиган аудиторлик 
фаолиятини ташкил кдлиниши ва ривожлантирили- 
шини катта ишончи, таянчли воситаси деб каралиши 
\еч к,андай муболага б^лмайди. Иймонимиз комилки, 
келажакда шундай восита сифатида зарур э\гиёжлар- 
дан келиб ч и м б фойдаланамиз.
Шу жих,атдан олганда, аудитнинг тугалланишини 
икки маънода: I) Айрим олинган бир хужалик субъек- 
тида аудиторлик текширувининг тугалланиши булса;
2) Айрим олинган бир со*а худудда режалаштирилган 
аудиторик фаолиятининг тугалланиши деб тушуниш 
\ам мумкин.
Масалалардан келиб чициб, айрим олинган бир 
хужалик субъектида аудиторлик текширувининг тугал­
ланишини тор маънода, конкрет тушунадиган булсак, 
у аввало аудит текшируви мацсадига эришиш, белги- 
ланган вазифаларнинг бажарилиши, текширув якунла- 
ниб, расмийлаштирилиши, натижа б^йича материал- 
ларнинг реализация кдпинишидир. Маълумки, аудит 
текширув икки му^им жужжат: 1) аудиторнинг текши­
рув якуни буйича хулосасидан иборатдир. Шу ерда ми- 
сол тарикасида аудитор \исоботи, аудитор хулосаси-
www.ziyouz.com kutubxonasi


дан катта, к^прок. ахборот берувчи восита деб карал- 
мога лозим.
Агарда корхонанинг ишлаб чикариш, х^жалик ва 
молиявий фаолияти аудит текширув мак,сади деб олин- 
ган б^лса, унда унинг фаолият доирасида хар бир фао- 
лият учта нукгаи назардан а) ахборот; б) хулоса; в) 
натижа-бахо билан якунланиши лозим. Назорат иш ла- 
рини режалаштириш мавзусида умумий далолатнома- 
нинг ун бир булимдан иборат килиб белгиланганлиги 
бежиз эмаслигини пайкдш кийин эмас. Бошка бир ж и- 
Хатдан бозор ицтисодиети объектив конун ва жамият 
талаби нукгаи назаршйн каралса, яна уч нарса; а) 
мавжуд ресурслардан тежамкорлик ва самара билан ф ой- 
даланиш; б) молиявий баркарорлик, т^лов кобилияти- 
га эга жихатлари; в) мамлакатимиздаги бозор ик,тисо- 
диётига утиш тамойиллар ва устивор йуналишлар жиха- 
тидан социал-химия хамда социал-ижтимоий ривожла- 
ниш тахлили, таклифи булиши лозимлиги жихатларини 
цамраб олган восита эканлиги яккол кузга ташланади. 
Демак, аудитор хисоботи мижоз, давлат бошкарув орган- 
лари, уни билан ик,тисодий узаро алокага кирувчи кор- 
хоналар, т^ртинчи хокимият-матбуот учун, назорат, 
кафолат ва хулосага келиб, ечим карорига келиш воси- 
тасининг кенг баёнидир деб караш тугри б?лади.
Аудиторлик хулосаси уч кием, яъни кириш, асосий 
кием, хулоса ва таклифлардан иборатдир. Унинг юкори- 
да курсатилган 12 б^лим хакида аудитор хисоботи тар- 
кибий тузилишининг биринчи кисмини хисоботда акс 
эттириши жихатидан каралса, бизнес-режа бажарили- 
шига таъсир килувчи омиллар динамик ва занжирли 
базис тахпиллари асосида хужалик муаммолари авва- 
ло, ишлаб чикариш сохалари, сунгра иктисодий маз- 
мунларига кзраб статистик та\лил килинса, аудитор 
малакаси хам бозор иктисодиётининг талабларига кура, 
ер, ишлаб чикариш воситаларидан самарали фойдала- 
ниш курсаткичлари микдори, нисбий микдорларни 
хисоблаб, та\пил килишга т^гри келади(ернинг хосил- 
дорлиги, киймат курсаткичларда махсулот олиш, асо­
сий фондлар билан таъминланиш, куролланиш, ф оиз 
сигими кайтими, смена коэффициенти каби юзлаб 
курсаткичлардан хисоботнинг хулоса кисмида иктисо­
дий база сифатида фойдаланиш кабилар). Бундай урга- 
ниш жараёнида хужалик субъекти томонидан давлат 
статистик хисобот курсаткичларга «ёйилма бериш», бу 
тушунча аудитор хисоботнинг булим, моддаларига
www.ziyouz.com kutubxonasi


юкори малака эгаси сифатида нисбий к^рсаткичларни 
горизантал ва вертикал та\лил асосида аник, хулосага 
келишини к^рсатишнинг ?зи кифоя.
Молиявий натижалар кисмида тулов крбилияти, ай- 
ланма маблаглар айланиш муддати, коэффициентлар- 
дан фойдаланишни курсатиб утиш лозим. Мана шун- 
дай тартибда кенг *ажмда ёзилиб, умумий хулоса ва 
таклифлар берилиши мумкин. Шу жи^атдан олганда, 
процессуал-жиноят кодексида хужжат статуси «дало- 
латнома» сузи «аудитор \исоботи» с^злари билан ал* 
маштирилса, мак,садга мувофик; б^лади.
Аудитор хулосасининг таркиби *акида олдинги боб- 
ларда етарлича маълумот, мазмунларни берганлигимиз 
китобхонларга берилганлигини эътиборга олиб куямиз.
Умумий б^лган айрим хулосалар \ацида ran юритар 
эканмиз, корхона, х^жалик субъектлари, бошкарув, 
назорат органлари, колаверса, фуцаролар мак.сади, эл 
ободонлиги, хал к, фаровонлиги эканлиги маълум булиб 
цолади. Шундай экан, бир муло^аза беихтиёр хаёлин- 
газни узига тортади. Яъни барча к;онун ва меъёрий 
фокжатларни амалга ошириш объекти, аудит текширу- 
ви утказилаётган х^жалик субъекти ва аудит текширу- 
вини ^тказувчи нодавлат ташкилот аудиторлик фирма- 
лари доирасида а\амият жи\атидан царалиши т>три- 
микан?
Агарда т^гри деган фикрга келсак, унда аввало 
^удудни бошкараётган бошкррувчи (маълумки, бир неча 
тармок со\а, мавжуд кувватлар бор) цолаверса, фукр- 
ролар Уз худудига, ватанига ме*р-му*аббати билан кдра- 
ши, уни эъзозлаши, мавжуд имкониятлардан фойда- 
ланиш даражаси, унинг истикболли ривожланиши каби 
муаммолар юзасидан ечим кдрорига умумлашган курсат- 
кичсиз кдндай келади?
Демак, бу масалага битга аудиторлик нуктаи наза- 
ридан эмас, балки умумийлик асосида барчанинг ман- 
фаатларига таъсир килувчи муаммоларни ечиш учун 
маълум бир карорга келишини тацозо кддади. Шундай 
экан, 1) худуддаги тармок,лар, тармок, ичидаги хужа- 
ликлар со\аларни кдмраб олган х,исобот даври аудит 
тугалланиши зарур б^лади; 2) барча мавжуд кувват- 
лардан самарали фойдаланиш мулкдор ёки хужалик 
субъект ра^барлари, ходимлари учун эмас, балки худуд- 
даги барча кишилар учун умумий к^рсаткичлар лозим- 
лигини тан олиш лозим; 3) конунга б^йсунган \олда 
аудитор \исоботида курсаткичлар микдор ва мазмун
www.ziyouz.com kutubxonasi


жихатдан ёйилиб, хисоботга цушилиб, давлат \исоб 
органларига нисбий курсаткичлар билан берилиши ма^- 
садга мувофик, булади, деб уйлаймиз.
Бугунги кунда республикамизда хукук,ий демокра- 
тик давлат куриш тамойиллари кенг куламда ривож- 
ланмокда. Бу эса Уз навбатида юцоридаги масалалар 
юзасидан катта масъулликни талаб цилади. Бун га ауди- 
торлик фаолияти хам Уз хиссасини кУшиши лозим була­
ди.
Демак, шундай услублар билан хужалик субъектла- 
рининг тижорат сири савданган холда, ицтисодиёт, 
молия, ижтимоий ривожланиш борасида зарур маълу- 
мотларни олиш, худуддаги хокимият органлари шу фа- 
олиятларга, тармок; сохаларга бахо бериш ечимини ку- 
таётган муаммоларни куйидан то юкоригача объек­
тив ечим-^арорига келиш имкониятини беради. Бу 
уз
навбатида текширувлар зарур булган холатларда чукур 
ахборотлар олиш борасида жуда катта миедордаги вак,т- 
ни, малакали ишчи кучини тежац! имкониятини тула 
беради.
Булардан ташкари, республикамизда кабул к,или- 
наётган конун ва бошца меъёрий хужжатлар билан бир- 
га, дунё тажрибаси билан уйгунлашаётган миллий ауди- 
торлик стандарт(андоза) талабларига мос равишда ту- 
галланишга эришиш мак.садга мувофиц булади, деб 
Уйлаймиз.
www.ziyouz.com kutubxonasi


ИЛОВАЛАР
ХАЛКДРО МАЙДОНДА КАБУЛ КИЛИНГАН 
АУДИТОРЛИК СТАНДАРТИ
Аудиторлик стандартлари (андозалари)-бу аудитор- 
лик фаолиятини амалга оширишда, молия хисоботла- 
рини аудиторлик текширувини утказиш жараёнида, 
к^рсатилган тамойилларга асосланиб, умумий суянув- 
чи материал сифатида фойдаланиши мумкин булган 
воситадир. Уларда мутахассислик малакаси, ваколати 
ва мустакдллиги, аудиторнинг ахборот маълумотлари 
хулосасига талаблар мужассамлашгандир. Уларнинг уму­
мий сони 10 та. Бу 1947 йилда (Америкача кдсамёдли) 
Бухгалтерлар институти томонидан тавсия к,илинган. 
Бу бир неча бор узгарган б^лса-да, доимо асос булиб 
келмокда.
I. АУДИТНИНГ УМУМИЙ СТАНДАРТЛАРИ
1. Аудит текширувини маълум тайёргарликка касб 
мутахассислигига эга булган шахе утказиши лозим.
2. Аудитор барча аудиторлик вазифаларини бажа- 
ришда 
мустакддлигийи сакдаши лозим.
3. Аудитор Уз хулоса ва \исоботини ёзишда малака 
жи^атидан энг юцори даражада аник^ик, чукур би- 
лим, далилларнинг ишончлилигига масъулдир.
И. АУДИТОРЛИК ТЕКШИРУВИНИ ^ТКАЗУВЧИ 
ОБЪЕКТЛАРДА АУДИТОР ИШИНИНГ СТАНДАРТЛАРИ
1. Иш аник режалаштирилган, тегишли ассистент 
билан етарли даражада режа назоратдан утиши лозим.
2. Аудитор, энг аввало, ички х$окалик аудиторлик 
фаолияти тизимини чукур урганиши натижасида аудит 
текширув ишининг хажмини аник, билгандан с^нг тек- 
ширувни режалаштирилиши лозим.
3. Хужжатларни текшириш, шахеий кузатиш, ра\- 
бар, мутахассислардан сураш асосида аудит текшируви 
Утказилаётган корхонанинг молиявий хисоботи буйича 
т^лик маълумот, асосларга эга булишига эришиш.
www.ziyouz.com kutubxonasi


III. АУДИТОРЛИК ХУЛОСАНИНГ СТАНДАРТЛАРИ
1. Аудиторнинг хулосаси, корхоналарнинг хужалик, 
молия, ишлаб чикариш фаолиятини акс эттирувчи уму- 
мий бухгалтерия хисобини ташкил килиш лозим. Так- 
дим цилинган молиявий \исоботлар иктисодий курсат- 
кичларнинг мазмуни \акддаги ахборотларни тула кам- 
раб олиши шарт.
2. Аудиторнинг хулосасида текширилаётган, хисо- 
бот берилаётган давр мобайнида хужалик юритиш нор­
матив 
х у ж ж а т л а р д а г и
риоя килиниши лозим булган 
принципларнинг олдинги аудиторлик текширувида бу- 
зилган деб топилганларидан кайсилари буйича кама- 
йишга эришганлиги курсатилиши лозим.
Умумий кабул килинган андозалар
Умумий малака ва 
фсъл-атвори 
Зарур тайёргарлик 
ва тажриба
Йуналишнинг мус- 
такиллиги
М алакали зар а р , 
чукур эхтиёткор- 
лик, синчковлик
О бъектда 
аудит 
текшируви 
ТУфи режалашти- 
риш ва назорат
Ички назорат тизи- 
мини чуцур тушу- 
ниш
Етарли дараж ада 
ваколатли маълу- 
мотларга эга булиш
А удит текшируви 
натижалари \ацида 
Хисобот принцип- 
ларга мос келади- 
ми?
Хисоботнинг прин- 
ципларга мос кел- 
маслигига олиб ке- 
лувчи холатлар 
А х б о р о т л а р н и н г
тула очилганлиги
Умуман, молиявий 
Хисобот хацида т^ла 
ф и к р н и н г
баён 
килиниши
3. Молия \исоботларидаги ахборотларнинг аудитор 
хулосасидаги ёзувлар билан айнанлигига эътибор кара- 
тилиб курсатиб берилиши лозим.
4. Аудиторнинг хулосасида молиявий хисобот тугри- 
сида мустакил бир бутун фикр ва малохаза ёзйлиши 
лозим. Айрим тула фикрларга эриш иш имконияти 
булмай колган булса, уларнинг сабаблари принципиал 
курсатилиши керак.
Аудиторлик фаолияти, ишчи объектлари ва ауди­
торлик хулосаларнинг унта схемаси 326-бетдагича були- 
ши мумкин.
www.ziyouz.com kutubxonasi


АУДИТНИ ^ТКАЗИШ
б
У
й и ч а
а у д и т о р н и н г
ё з м а
МАЖБУРИЯТНОМА-РОЗИЛИК ХАТИ

Download 8,37 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish