R e s p u b L i k a s I k o n s t I t u t s I y a s I n I

^ „Q aran g. Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi. 1948-yil, 10-

---

— Sud u la rd a n b irin i v afo t etgan deb e ’lon qilinishi 
oqibatida;
— Er-xotindan biri yoki har ikkalasining arizasiga muvofiq;
— Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilganda.
N ikohdan ajratish asosan sud tartibida ham da FHDYO
organlari tomonidan amalga oshiriladi. Er-xotin o ‘rtasida nizoli 
v a z iy a tla r m avjud b o ‘lm asa, n ik o h F H D Y O o rg a n la ri 
tomonidan ajratilishi mumkin. Agar er-xotin o ‘rtasida farzand- 
lar masalasida, mulkiy masalalarda nizoli vaziyatlar yuz bersa, 
nikoh fuqarolik ishlari b o ‘yicha sudlar tomonidan ajratiladi.
R espublikam izda niko hd an ajratishd an oldin ularning 
nikohini saqlab qolish maqsadida, ularga olti oylik muddat 
beriladi. Bu muddat davomida er va xotin o ‘z nikohlarini saqlab 
qolish uchun harakat qilishadi. Buning uchun mahalla, xotin- 
qizlar uyushmalari, tegishli idoralar yaqindan yordam beradi- 
lar. Demak, oilani birdaniga ajratib yuborish emas, aksincha, 
oilani saqlab qolish uchun harakat qilish kerak.
M am lakatim izda oilaning huquqiy him oyalanganligini 
Prezidentimiz farmonlarida, hukumatimiz tomonidan chiqari- 
layotgan qarorlarda va boshqa huquqiy hujjatlarda ko‘rishimiz 
mumkin. Shuningdek, o ‘zini-o‘zi boshqarish organlari, sud 
organlari, prokuratura organlari, vasiylik, homiylik organlari 
va shunga o ‘xshash organlar bevosita oilaning huquqiy jihatdan 
kafolatlanganligini belgilab beradi.
5-§. Siyosiy institutlar tizimida ommaviy axborot
vositalarining o ‘rni va ahamiyati
0 ‘zbekiston m ustaqillikka erishgach, o ‘z oldiga adolatli 
fuqarolik jamiyatini barpo etish, huquqiy demokratik davlat 
qurish va xalqni farovon hayot sari olib borish kabi buyuk 
maqsadlarni q o ‘ydi.
Jamiyat hayotining barcha sohalarida boshlangan bu keng 
miqyosdagi islohotlarni jamiyatning eng ichki qatlamlarigacha 
olib kirish, albatta, mamlakat aholisining ijtimoiy ongini va 
saviyasini, hayotga b o ig a n qarashlarini tubdan o ‘zgartirishni 
talab etardi. Shubhasiz, bu mashaqqatli jarayonda ommaviy 
axborot vositalari eng muhim o‘rinlardan birini egallaydi.
Aynan shu sababli ham bugungi kunda ommaviy axborot 
Vositalariga davlat rahbariyati tomonidan juda katta e’tibor 
qaratilm oqda.
Ommaviy axborot vositalari faoliyatini isloh qilish, ular- 
ning sam arali ishlashiga k o ‘mak beruvchi m exanizm larni

---

ta rtib g a soluvchi qonunchilik bazasini yaratish borasida 
muayyan ishlar qilindi. Shu sababdan, bu muammo 0 ‘zbekis- 
ton Respublikasining bir qator boshqa qonunlarida ham o ‘z 
ifodasini topgan. «Ommaviy axborot vositalari to ‘g‘risida»gi 
(1997-yil, 26-dekabr), «Noshirlik faoliyati to ‘g‘risida»gi (1996- 
yil, av g u st), « M u alliflik h u q u qi va tu rd o sh h u q u q la r 
to ‘g‘risida»gi (1996-yil, sentabr), «Axborot olish kafolatlari va 
erkinligi to ‘g‘risida»gi (1997-yil, aprel), «Jurnalistlik faoliyatini 
himoya qilish to ‘g‘risida»gi, (1997-yil, aprel), «Axborot erkinligi 
p rinsiplari va kafolatlari to ‘g‘risida»gi (2002-yil, dekabr) 
qonunlar ham da 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining « 
O'zbekistonning ijtimoiy taraqqiyotida televideniye va radio- 
ning rolini oshirish chora-tadbirlari to ‘g ‘risida»gi (1996-yil, 
may) Farmoni va boshqa bir qator normativ-huquqiy hujjat- 
lar shular jumlasidandir.
Shubhasiz, yaratilgan qonunlar davlat ham da nodavlat 
shakldagi, televideniye kanallari ishini tashkil qilish, shuning- 
dek, jurnalistlarning professional jihatdan kamol topishiga keng 
ko‘lamda yordam berish, m atbuot va ommaviy axborot vosita­
lari erkinligini ta ’minlashda, jam iyatda dem okratik muhitni 
qaror toptirishda katta ahamiyatga ega b o ‘lmoqda.
«Ommaviy ax bo ro t vositalari to ‘g ‘risida»gi Q onunida 
ommaviy axborot vositalarining turlari k o ‘rsatilgan. U lar 
gazetalar, jurnallar, axborotnomalar, bulletenlar, axborot agent- 
liklari, televideniye (kabelli, efir-kabelli televideniye) va 
radioeshittirishlar, hujjatli kino, elektron axborot tizimi, shu- 
ningdek, doimiy nom ga ega b o ig a n , davlat tasarrufidagi, 
mustaqil va boshqa ommaviy davriy nashrlar ommaviy axborot 
vositalaridir.
Ommaviy axborot vositalari qonun hujjatlarida belgilangan 
tartibda ilovalar nashr etishi mumkin.
D em o k ra tik d a v la tla rd a om m aviy a x b o ro t v o sita lari 
erkinligini, ularning faoliyat ko‘rsatishi sharoitlarini ta ’minlash 
bilan birga, bu erkinliklarning su iste’mol qilinishiga y o ‘l 
qo‘yilmaydi. Birinchi navbatda ommaviy axborot vositalari va 
ju rn a lis tla r y u q o rid a ay tib o ‘tganim izdek, b e rilay o tg an
axborotning to ‘g ‘riligi uchun javobgardirlar. Ikkinchidan, 
0 ‘zb ek isto n R esp u b lik asin in g m avjud K o n stitu tsiy av iy
tuzumini, hududiy yaxlitligini zo‘rlik bilan o ‘zgartirishga d a’vat 
qilish, urush va zo‘ravonlik, shafqatsizlik, tmlliy, irqiy va diniy 
ad o v a tn i ta r g ‘ib etish, d av lat sirini yoki q o n u n bilan
qo‘riqlanadigan o ‘zga sirni oshkor etish, jinoiy javobgarlikka
146

---

sabab bo‘ladigan xatti-harakatlar sodir qilishni targ‘ib qilishga 
ruxsat berilmaydi. Uchinchidan, fuqarolarning sha’ni va qadr- 
qimmatini tahqirlash, ularning shaxsiy hayotiga aralashish ham 
taqiqla-nadi. Ushbu cheklashlar yana bir m arotaba huquqiy 
davlatda so‘z erkinligi, ommaviy axborot vositalari erkinligi 
istalgan fikr yoki qarash ifoda etilishiga yo‘l qo‘yilmasligidan, 
lekin bu cheklashlar kichik va aniq bo‘lishidan dalolat beradi. 
D em o k ratik huquqiy davlatn in g m avjud b o ‘lishi, q o ig a
kiritilayotgan muvaffaqiyatlarni asta-sekinlik bilan bo‘lsa ham 
asrab-ardoqlash uchun so‘z erkinligi huquqining kichik bir 
qism ini cheklash ta la b qilinadi. Bu hoi y u q o rid a k o ‘rib 
chiqqanimizdek, rivojlangan mamlakatlarda ham mavjud.
M a’lumki, axborotni birinchi navbatda jurnalistlar qidiradi- 
lar, oladilar va ommaviy axborot vositalari orqali tarqatadi- 
lar. Shu sababdan, jurnalistlar faoliyatini ham ko‘rib chiqish 
lozim. Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, «Jurnalistlik faoliyatini 
himoya qilish to ‘g‘risida»gi qonun jurnalistning faoliyati bilan 
bog‘liq holda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga soladi, 
uning huquq va majburiyatlarini belgilaydi, unga huquqiy va 
ijtimoiy kafolatlar beradi, jurnalistlik faoliyatini himoya qilish 
to ‘g‘risidagi Qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik 
choralarini belgilaydi.
Ju rnalist — 0 ‘zbekiston R espublikasining yoki xorijiy 
davlatning ommaviy axborot vositalarida xizmat qiladigan 
yoxud u la rd a sh artn o m a asosida ishlaydigan va m a ’lum 
mavzudagi axborotni to ‘plash, tahlil etish hamda tarqatish bilan 
shug‘ullanuvchi shaxsdir. Qonunning 5-moddasida aytilishicha:
« Ju rn alist o ‘z kasbiga do ir faoliyatni am alga oshirish 
chog‘ida:
—Axborot to ‘plash, uni tahlil etish va tarqatish;
— A xborot olish uchun davlat organlari, fuqarolarning 
o ‘zini-o‘zi boshqarish organlari, jam oat birlashmalari, korxona­
lar, muassasalar va tashkilotlarga murojaat etish;
— Davlat siri yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sirni 
istisno etgan h olda h u jja tla r, m a teria llar va ax b o ro td an
foydalanish;
— Jurnalist tekshiruvi o ‘tkazish;
— 0 ‘zi tayyorlagan xabarlar va m ateriallarni ommaviy 
ax b o ro t vositalari orqali imzosini yoki taxallusini q o ‘yib 
tarqatish, ularda o ‘z fikr-mulohazasini ifodalash;
— Ju rn a listlik fao liy atin i am alga osh irish yuzasidan 
mansabdor shaxs qabulida bo‘lish;

---

— M a’lumotlami belgilangan tartibda yozib olish, shujumladan, 
zarur texnika vositalaridan foydalangan holda yozib olish;
— Sudlarning ochiq majlislarida, harbiy harakatlar maydon- 
larida, tabiiy ofat yuz bergan hududlarda, ommaviy tadbir- 
larda hozir bo‘lish;
— E ’lon qilishga tayyorlangan m a’lum otlarni tekshirish 
uchun mutaxassislarga murojaat qilish;
— B ash arti q on u n n i buzishga olib k elad igan b o ‘lsa, 
ommaviy axborot vositasi tom onidan berilgan topshiriqni 
bajarishni rad etish;
— 0 ‘zi tayyorlagan xabar yoki materialning mazmuni tahrir 
jarayonida buzilgan degan flkrga kelsa, unga imzo qo‘ymaslik 
yoxud uni nashrdan olib qolish (efirga bermaslik)ni talab etish;
— Axborot manbai yoki muallifning nomi sir saqlanishini 
talab qilish;
— Taqdim etgan xabarning mazmunini ommaviy axborot 
vositasi buzib e’lon qilishi oqibatida o‘ziga yetkazilgan m a’naviy 
zarar va moddiy ziyon qoplanishini sud orqali talab qilish;
— Jam oat birlashmalariga, shu jumladan, jurnalistlarning 
xalqaro tashkilotlariga kirish huquqlariga ega.
Jurnalist o ‘ziga qonun hujjatlari bilan berilgan boshqa 
huquqlardan ham foydalanadi.»
6-moddada jurnalistning majburiyatlari quyidagicha bayon 
qilingan:
« 0 ‘z kasbiga doir faoliyatni am alga oshirish cho g‘ida 
jurnalist:
— Qonun hujjatlari hamda 0 ‘zbekiston Respublikasining 
xalqaro shartnomalari talablariga rioya etishi;
— 0 ‘zi tayyorlayotgan materiallarining to ‘g‘ri yoki noto‘g‘ri 
ekanligini tekshirishi va xolis axborot taqdim etishi;
— Aybsizlik prezumpsiyasi prinsipiga amal qilishi;
— Shaxsning huquqlari va erkinliklarini, sha’ni va qadr- 
qimmatini hurmat qilishi shart.
Jurnalist o ‘z kasbiga doir axborotdan shaxsiy maqsadlarda 
foydalanishi, axborot manbai yoki muallif roziligisiz jismoniy 
shaxsning shaxsiy hayotiga taalluqli m a’lumotlarni e’lon qilishi 
mumkin emas.
Ju rn alist qonun h u jjatlarid a n aza rd a tu tilg an boshqa 
majburiyatlarni ham bajarishi shart».
Jurnalistlik faoliyatini amalga oshirish chog‘ida u Konstitu- 
tsiy a d a belgilab q o ‘yilgan shaxs daxlsizligi k a fo la tid a n
foydalanadi.
148

---

T anqidiy m ateriallar e’lon qilganligi uchun, agar ular 
haqqoniy b o ‘lsa, jurnalistni ta ’qib qilishga yo‘l qo‘yilmaydi.
F u q aro lar yoki boshqa ax b o ro t m anb alari tom onidan 
ixtiyoriy ravishda m a’lum qilingan maxfly xabar, shuningdek, 
fakt yoki voqealar jurnalistika sohasining siri hisoblanadi.
Jurnalistning jurnalistika sohasining siri hisoblanadigan 
m a’lumotlarni bu m a’lumotlar manbaining roziligisiz oshkor 
etishi, shuningdek, ulardan o ‘zining g‘arazli manfaatlari yoki 
uchinchi shaxslarning m an faatlarini k o ‘zlab foydalanishi 
taqiqlanadi.
Jurnalist axborot to ‘plash va jurnalist tekshiruvi o ‘tkazish 
huquqiga ega. O lz tekshiruvlarining natijalarini u ommaviy 
axborot vositalari orqali tarqatishi, ularni davlat organlari, 
fu q a ro la rn in g o ‘z in i-o ‘zi b o sh q a rish o rg a n la ri, ja m o a t 
b irlash m ala ri, k o rx o n a la r, m u assasalar, ta sh k ilo tla r va 
mansabdor shaxslarga ixtiyoriy ravishda taqdim etishi mumkin. 
Jurnalist tekshiruvi davrida u q o ‘lga kiritgan m ateriallar va 
hujjatlar olib qo‘yilishi yoki k o ‘zdan kechirilishi mumkin emas.
Ju rn a listn in g k asbig a d o ir fao liy a ti Q on u n n in g 10- 
moddasida shunday kafolatlangan:
«Jurnalistning huquqlari, sha’ni va qadr-qim mati qonun 
bilan q o ‘riqlanadi.
D avlat jurnalistga axborotni erkin olishi va tarqatishini 
kafolatlaydi, o ‘z kasbiga doir faoliyatni amalga oshirishda u- 
ning himoya qilinishini ta’minlaydi.
Jurnalistning jurnalistik faoliyatiga aralashish, undan o ‘z 
kasbiga doir vazifalarni bajarish chog‘ida olgan biror-bir 
m a’lumotni talab etish taqiqlanadi».
D avlat organlari, fuqarolarning o ‘zini-o‘zi boshqarish 
organlari, jam oat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va 
tashkilotlarning mansabdor shaxslari:
— Senzura qilganlik;
— Jurnalist o ‘z kasbiga doir qonuniy faoliyatni amalga 
oshirishiga akkreditatsiya qilishni asossiz ravishda rad etish yoki 
akkreditatsiyani n o o ‘rin bekor qilish y o ii bilan to ‘sqinlik 
qilganlik;
— Jurnalistning so ‘rov bilan m u ro jaat qilish va zarur 
axborotni olish huquqini buzganlik;
— Ju rn alistg a tazyiq o ‘tk a zg an lik , uning ju rn alistlik
faoliyatiga aralashganlik;
— Jurnalistning materiallari va zarur texnika vositalarini 
g‘ayriqonuniy ravishda olib qo‘yganlik;
149

---

Axborot m anbaini yoki m uallif nomini uning roziligisiz 
oshkor etganlik uchun javobgarlikka tortiladilar.
Jurnalistning ushbu Q onunda belgilangan huquqlarini 
buzganlik, uning kasbiga doir faoliyati bilan bog‘liq holda sha’ni 
va qadr-qimmatini haqorat qilganlik, uning hayoti, sog‘lig‘i va 
mol-mulkiga tahdid, zo‘ravonlik yoki tajovuz qilganlik qonun 
hujjatlariga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi.
Jurnalistning javobgarligi Qonunda shunday ta’riflangan:
«Jurnalist o ‘zi tayyorlayotgan va tarqatayotgan xabarlar 
hamda materiallarning haqqoniy bo‘lishi uchun qonun hujjat- 
larida belgilangan tartibda javobgardir.
Ju rn a list rasm iy x a b a rla rd a bayon etilgan ax b o ro tn i 
tarqatganlik uchun javobgar boim aydi».
Yurtimizda ommaviy axborot vositalarini qo‘llab-quvvat- 
lashga, jurnalistlar faoliyatini har tomonlama rag‘batlantirishga 
a lo h id a e ’tib o r b erilm o q d a . Shu m a q sad d a 1997-yilda 
Ommaviy axborot vositalarini demokratlashtirish va qo‘llab- 
quvvatlash fondi tashkil etilgandi. Jurnalistlar huquqlariga doir 
qonunlar qatorida 0 ‘zbekiston Respublikasining Jinoyat va 
J in o y a t-p ro tse ssu a l k o d ek slari, M a ’m uriy ja v o b g a rlik
to ‘g‘risidagi kodeks va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarni 
keltirish mumkin.
Ularda qonun va huquq nuqtai nazaridan ommaviy axborot 
vositalaridan qonunga xilof ravishda foydalanish bilan bogiiq 
jinoiy harakatlar va huquqbuzarliklar uchun aniq javobgarlik- 
lar belgilangan, zero, «Inson huquqlarini va asosiy erkinliklarini 
himoya qilish to ‘g ‘risida»gi Yevropa konvensiyasining 10- 
moddasida aytilganidek, «So‘z va matbuot erkinligi demokratik 
jam iyatda milliy xavfsizlik, ijtimoiy osoyishtalik manfaatlari 
yo‘lida, tartibsizliklarning oldini olish, axloqni himoya qilish, 
boshqa shaxslarning obro‘-e’tibori va huquqlarini himoya qilish 
yoxud odil sudlovni ta ’minlash maqsadlarida majburiyat va 
javobgarlik yuklash imkoniyatini keltirib chiqaradi». Chop 
etilgan axborotning xolisligi va ishonchliligi prinsipi buzilgan 
taqdirda, uni buzgan shaxslar javobgarlikka tortiladilar.