R. D. Dusmuratov buxgalteriya hisobi

Рувер Р. де.
Как возникла двойная бухгалтерия. — М.: Госфиниздат, 1958. 

---

454 
Shirkat tugatilayotgan vaqtidagi mulklar qiymati va qarz majburiyatlari 
o‘rtasidagi farq mulklarning sof qiymatini (qarzlar qoplanganidan keying 
korxona mulklaridagi mulkdor ulushini) yoki mulkdor kapitalini (KS
) ifoda 
qilishini hisobga olsak, tenglama quyidagicha ko‘rinishda bo‘ladi: 
yoMN= (A
1
+M
1 
)- UK
0
(2) 
Yoki 
yoMN= UK
1 
- UK
0
, (3) 
Ya’ni, moliyaviy natija shirkat haqidagi shartnoma muddatida 
boylikning ko‘payishi (kamayishi)ni ifodalaydi. 
Professor R.De Ruverning yozishicha, undan keyin «ushbu daromadlar 
ish haqi uchun zarar summa zaxiraga olinganidan keyin hamkorlar o‘rtasida 
taqsimlangan. Bitta jihatini alohida ta’kidalash kerak: daromadlarni 
taqsimlashda barcha tovarlar qoldigi inventarizatsiya qilingan». Del Bene va 
Bardi kompaniyalarida ham foyda xuddi shu tarzda taqsimlangan
25
[2] 
O.O.Vinjumning ta’kidlashicha
26
[3. - S. 214], investor davri
(buxgalteriya ma’lumotlaridan asosiy foydalanuvchi sifatida) muddatsiz 
aktsionerlik jamiyztlari shakllanishi bilan boshlangan. Bu borada 
E.S.Xendriksen va M.V.Von Bredi quyidagilarni yozadi: “yirik va ko‘p 
mablag‘ talab qiladigan korxonalarni moliyalashtirish zaruriyati Italiya 
shirkatlarida rivojlangan va zamonaviy korporatsiyalarning o‘tmishdoshi 
bo‘lgan aktsionerlik jamiyatlari shakllanishiga olib keldi. Moliyalashtirish 
ishtirokchilari korxona kapitalidagi ulushiga mutanosib (proportsional) 
ravishda aktsiya olgan hamda tugaganidan keyin har bir aktsioner agar foyda 
mavjud bo‘lsa, o‘z ulushi bilan birga foydadan tegishli ulushini qaytarib 
olgan.”
27
[4. –S, 33-34] 
Foyda va mulklarni taqsimlashning bunday tartibi Rim huquqi 
(Bolonya, XII asr) qonunlari asosida vujudga kelgan tamoyillar talablariga 
mos kelardi. Ular orasida 
shirkatning amal qilish muddati yakunlanganidan 
va kreditorlar oldidagi qarzlar so‘ndirilganidan so‘nggina foydani 
taqsimlash yoki zararni qoplash sharti ustunlik qilar edi
. Buxgalteriya 
hisobida bunday g‘oyalar Strak tomonidan ilgari surilgan.
Rim huquqining konservativ g‘oyalari muvaffaqiyatli faoliyati ularning 
25
Рувер Р. де.
Как возникла двойная бухгалтерия. — М.: Госфиниздат, 1958. 
26
James О. Winjum.
The role of accounting in the economic development of England: 1500 - 1750. Champaign: Center for 
international education and research in accounting, University of Illinois, 1972. 
27
Хендриксен Э.С., Ван Бреда М.Ф.
Теория бухгалтерского учета. — М.: Финан¬ сы и статистика, 1997. 

---

455 
yaqin kelajakdagi bankrotligidan yoki faoliyatni tugatish niyatidan dalolat 
bermaydigan uzluksiz ishlab chiqarish jarayoni bilan shug‘ullanuvchi 
korxonalar mulkdorlari manfaatlarini qondira olmas edi. Ular faoliyat 
to‘xtatilishini yoki korxona tugatilishini kutib o‘tirmasdan, foydaning bir 
qismidan foydalangan holda o‘zlariga mukofotlar to‘lashni afzal ko‘rishardi. 
Moliyaviy natijalarni aniqlash va taqsimlash bo‘yicha haqiqiy 
amaliyotning vujudga kelishi muddatsiz aktsiyadorlik jamiyatlarining paydo 
bo‘lishi bilan bog‘liq. 1600 yilda tashkil topgan «Anglo-Vest-Indiya» 
kompaniyasi dastlabki aktsiyadorlik jamiyatlaridan biridir. Dengiz 
ekspeditsiyalarini 
moliyalashtirish 
har 
doim 
ham 
muvaffaqqiyatli 
yakunlanmasligi sababli, ayrim hollarda aktsiyadorlar bilan hisob-kitoblar 
uchun mablag‘lar yetishmas edi. «Bunday hollarda, dividendlar boshqa 
ekspeditsiyalar aktsiyalari ko‘rinishida to‘langan, bu esa hisobni 
qiyinlashtirgan. Shu sababli oldin birdaniga bir necha ekspeditsiyalarni 
moliyalashtiradigan aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil qilingan, keyinchalik 
1657 yilda barcha ekspeditsiyalarni noma’lum muddatga moliyalashtirish 
uchun aktsiyalar chiqarilgan. Yakuniy muddati ko‘rsatilgan aktsiyalardan 
muddatsiz aktsiyalarga o‘tilishi munosabati bilan moliyaviy natijalarni 
qandaydir muomalalar (ekspeditsiyalar) yakunlanganidan keyin emas, balki 
har yil oxirida aniqlash tez tarqaldi”
28
[4. –S. 24]. Hozirgi kunda ushbu 
maqsadlarda Bosh daftar schyotlari bo‘yicha balans tuzilganligi haqida 
fikrlar mavjud.
Buxgalteriya hisobining keyingi rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan muhim 
jihatlaridan biri bu Lyudovik XIV ning soliq yig‘uvchilarining moliyaviy 
hisobini e’tirof etish mumkin. “Buxgalteriya hisobining ushbu turi byudjet 
tashkilotlaridagi zamonaviy buxgalteriya hisobining dastlabki ko‘rinishidir. 
… Har bir byudjet davri boshida soliq yig‘uvchi ma’lum okruglardan 
soliqlarning reja summasini kiritgan, keyinchalik esa yil davomida u 
daromadlarni “qirol” schyotiga (“o‘zi”ning foydasiga) yig‘ib borgan. 
Hisobot davri yakunlangandan keyin hisobot tuzib, unda olingan summani 
ko‘rsatgan”
29
[1. –S. 35]. 
Buxgalteriya hisobi ushbu turi yangi tushuncha –