R ah im ov a sh od iy a shu xr at q I zi ingliz va ozbek till arid a bahuvrining

Nuktadon olim. Ergash aka tug‘ma olim, nuktafahm matnshunos va manbashunos 

edi.(Gazetadan). 

Bu attributive qo‘shma so‘zlar insonga Xudo tomonidan berilgan 

qobiliyat  va  unga  xos  bo‘lgan  fazilatni  anglatadi.  Bu  yerda  nuktadon    so‘zi 

nuktafahm  qo‘shma  so‘ziga  qaraganda  kengroq  ma’noni  anglatadi,  sababi  bilish 

fahmlashdan  ko‘ra  kengroq  mazmundagi  so‘z  hisoblanadi.  Endi  nek  negizidan 

yasalgan    turli  ma’nodagi  qo‘shma  so‘zlarni  e’tiboringiz  markaziga  havola 

etmoqchimiz. Misol uchun, 

nekbin,  nekqadam   

kabilar. Agar ‘nek’  so‘ziga izoh 

beradigan bo‘lsak, u forscha ‘yaxshilik’ ma’nosini bildiradi, jumladan nekbin so‘zi 

“(yaxshilikni  ko‘ruvchi)  har  narsani  yaxshi  tomondan  ko‘ruvchi,  kelajakka 

ishonuvchi; optimist” shaxsga xos bo‘lgan xarakterni anglatib kelgan. Shu o‘rinda 

nekqadam  qo‘shma  so‘zining  mazmuni  ham  shunga  yaqin  hisoblanadi:  “(f+a) 

qadami  qutlug‘  baxt  keltiruvchi,  sharofatli”  degan  ma’noni  bildiradi.  Bizga 

bahuvrihi  insonga  xos  bo‘lgan  har  qanday  xususiyatni    anglatishi  sir  emas. 

Shundan  kelib  chiqqan  holda  “

oyimsupurgi

”  qo‘shma  so‘ziga    sharh  beramiz. 

O‘zbek tilining izohi lug‘atida unga quyidagicha ta’riflar keltirilgan: “1. poyasidan 

---

 

 

 

42 

supurgi  qilinadigan  doni  qizil  boshoqli  o‘simlik.  2.  Shu  o‘simlik  poyasidan 

bog‘langan  supurgi.  3.  ko‘chma  salb.  Supurgiday  egilib  bukilib,  bukiladigan,  

muloyim odam haqida.” Ko‘rinib turibdiki, oyimsupurgi so‘zi asli  o‘simlik nomini 

atab kelmoqda, ammo uning ko‘chma ma’nosi ostida shaxs, kishi xarakteri yotibdi. 

Bunga  quyidagi  keltirmoqchi  bo‘lgan  misolimizda    ham  o‘zingiz  guvohi  bo‘lasiz. 

(Mo‘min  aka)  Nechundir,  to‘satdan  kirpi  qiyofasidan    oyimsupurgi  qiyofasiga 

kirib  oldi.   

Navbatdagi  biz  tahlil  qilmoqchi    bo‘lgan  attributiv  qo‘shma  so‘z  bu 

“

odamovi

” so‘zidir. Bu so‘zni birinchi ko‘rgan, tilimizni endi o‘rgana  boshlagan 

odam  bu  so‘z  ma’nosini  butunlay  boshqacha  talqin  qilishi  mumkin.  Negaki, 

‘odam’+  ‘ovi’  so‘zlaridan  tashkil  topgan  bu  so‘z  ularga,  go‘yo,  “odamning  ovi” 

bo‘lib  tuyulishi  mumkin,  ammo  bu  zinhor  to‘g‘ri  bo‘lmaydi.  Nainki,  o‘zbek  tili 

o‘zining  boy  leksikasi  bilan  boshqa  tillardan  alohidalanadi  va  ajralib  turadi.  Siz 

ham  bu  so‘zning  asl  ma’nosiga  qiziqayotganingizni  inobatga  olgan  holda,  biz 

uning  o‘zbek  tili  izohli  lug‘atida  berilgan  izohini  keltirib  o‘tamiz.  “odamlardan 

o‘zini  chetga  olib  yuradigan  hech  kimga  qo‘shilmaydigan,  el-xalqqa 

aralashmaydigan”  kishi  xarakterini  bildiradi. 

Rajab  bolalikdan  kamgap,  odamovi  

bo‘lib  chiqdi.(H.Nazir,  Indamas) 

.  Boshqa  e’tiborimizni  tortadigan  bahuvrihi  ham 

borki,  u  insonga  xos  bo‘lgan  xarakterni  bildiradi.  Masalan,  “

soddadil

”  bu 

attributiv  qo‘shma  so‘z  o‘ziga  xos  ma’no  va  mazmunga  egadir:  “(f  –  ochiq 

ko‘ngilli, ishonuvchan; go‘l, laqma) quvlik – shumlikni bilmaydigan, ko‘ngli ochiq, 

ko‘ngli  toza,  sofdil”  .  Shundan  kelib  chiqadigan  bo‘lsak,  ‘dil’  bu  qalb,  ko‘ngil, 

yurak kabi ma’nolarni bildiradi. Bu qo‘shma so‘zda esa dili, qalbi beg‘ubor, sof va 

toza, ayni paytda shumlik neligini bilmaydigan, o‘ta ketgan darajada sodda bo‘lgan 

insonni anglatadi. Misol  uchun,