Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

6.3.5 Хилма - хиллик қонуни
Хилма-хиллик табиатнинг асосий хусусиятларидан биридир. 
Бу хусусиятлар тирик организмлар ва экотизимларда ўзига 
хосдир. Бу қонунлардан биринчиси – генетик хилма-хиллик 
қонунидир. Бу қонунга кўра, барча тирик жонлар генетик 
жиҳатдан турлича бўлиб, генетик хилма-хиллигини кўпайтириш 
тенденциясига эга. Табиатда иккита генетик жиҳатдан абсолют 
бир хил тур учраши мумкин эмас.
Иккинчи қонун – зарурий хилма-хиллик қонуни - ҳар қандай 
тизим (экотизим) абсолют бир хил элементлардан ташқил 
топмаган. Учинчи қонун – тизим ривожланишининг тенгсизлик 
қонуни – аъло даражадаги битта элементга эга бўлган тизим 
бошқа тизимга таққосланганда, аъло даражада ривожланади. Бу 
қонун алоҳида организм миқѐсида амал қилади, чунки унинг 
баъзи қисмларини етилиши, ривожланиши ва қариши 
нотекисдир. Шу қонунга яқин бўлган яна бир организмларнинг 
мураккаб қонуни (К.Ф. Руле) мавжуд. 
6.3.6. Минимум қонуни 
Немис химиги Ю. Либих агрокимѐнинг асосчиларидан 
бири бўлиб, 1840 йилда организмнинг чидамлилиги, унинг 
экологик хусусиятлари занжирдаги энг заиф жиҳати билан 
белгиланади, яъни ҳаѐтий имкониятларни экологик омил 
сифатида чеклаб қўяди деб таъкидлаган. Унинг бундан кейин 
камайиши организмнинг ҳалок бўлишига ѐки экотизимнинг 
бузилишига сабаб бўлади (Либих қонуни). Ушбу қонунга 
мувофиқ, 
организмда 
етишмайдиган 
элементларни 

---

273 
таъминланиш миқдорини камайиши уни ҳалокатга ѐки 
деструкцияга олиб келади.
6.3.7. Толерантлик қонуни 
Бу қонун 1913 йилда Aмерика олими В. Шелфорд 
томонидан кашф қилинди. Унга мувофиқ организмларнинг 
(турларнинг) ривожланишида чекланган омиллар экологик 
таъсир этишда минимум ѐки максимум бўлиши мумкин, улар 
ўртасидаги оралиқ организмларнинг шу омилга (турларнинг) 
чидамлилик (толерантлик) миқдори билан аниқланади. Бироқ 
экологик адабиѐтларда унинг бошқача тушунчаси – 
толерантлик амплитудаси ҳам мавжуд. 
Толерантликнинг (В. Шелфорд) умумий кўриниши 
қуйидагича ифодаланади: организмларнинг ўсиши ва 
ривожланишида экологик минимум ѐки экологик максимум 
қийматларига яқинлашуви муҳит омилларига боғлиқ бўлади.