Р 38 р 38 О. Д. Раҳимов, И. Х. Сиддиқов, М. О. Муродов. Ҳаёт фа

6.6.3. Табиий ресурсларга бўлган талабнинг ўсиши 
Жамиятнинг тобора ривожланиб бориши, ўз навбатида 
фойдали қазилмаларга бўлган талабни кун сайин ортиб боришига 
олиб келмоқда. Бу эса табиий ресурсларни кўплаб қазиб олиш, 
унинг янги-янги конларини излаб топишни тақозо этади. 
Ер юзида ХХ аср бошида 1 млрд.600 млн.киши яшаган бўлса 
1960 йилда уларнинг сони 3 млрд.га етган ва ХХ1 аср бошида 
аҳоли сони 6 млрд.га яқинлашиб қолди. Aҳоли сонининг 
кўпайиши табиий ресурсларга бўлган талабнинг кескин ўсишига 
олиб келди. 
Инсонлар 
қадимдан 
ер 
остидан 
керакли 
фойдали 
қазилмаларни олиб ишлатиб келган. Жамият тарихи асосий 
ишлатилган қазилмалар номига мос равишда «тош даври», 
«бронза даври», «темир даври» деб номланган. Вақт ўтиши билан 
фойдали қазилмаларни қидириб топиш ва ишлатиш суръатлари 
ҳам ошиб борди. Ҳозирги кунда инсоният эҳтиѐжлари учун 
йилига 120 млрд.т. ортиқ фойдали қазилмалар, турли жисмлар 
ишга солинмоқда. 
Фан 
ва 
техниканинг 
ривожланиши, 
инсоният 
эҳтиѐжларининг ўсиши натижасида фойдали қазилмаларни 
қидириш, ишлатиш ҳажми ортиб бормоқда. Ҳозирги даврда 
инсоният фойдаланадиган минераллар ва тоғ жинсларининг сони 
3500 дан ортиқдир. Улардан 250 тури минерал хом ашѐлар: 
ѐқилғи ва энергетика хом ашѐси нефть, газ, кўмир, уран ва 

---

283 
бошқалар; қора ва рангли металлар; кимѐвий хом ашѐлар, 
қурилиш материаллари ва ҳоказолардир. 
Қазилма бойликлар тугайдиган ва қайта тикланмайдиган 
табиий 
ресурсларга 
киради. 
Қазиб 
олиш 
жараѐнида 
технологиянинг 
талабга 
жавоб 
бермаслиги 
натижасида 
кўмирнинг 45%, нефтнинг 60%гача, металларнинг 25%гача қолиб 
кетади. Метал рудалар бойитилганда металнинг бир қисми ва 
рудамас 
минераллар 
ташлаб 
юборилади. 
Бундай 
нобудгарчиликлар конларнинг тезда яроқсиз аҳволга келишига 
сабаб бўлади. Минерал хом-ашѐларни очиқ ва ѐпиқ (шахта) 
усулларида қазиб чиқариш мумкин. Очиқ усулда олинганда 
казилмалардан анча тулик фойдаланиш мумкин. Ер ости 
қазилмалардан исрофгарчилик билан фойдаланиш минерал 
ресурслар танқислигига сабаб бўлади. 
Инсоният минерал хом ашѐлар қидириб ер остига тобора 
чуқур кириб бормоқда. Масалан, Наманган вилоятида очилган 
Мингбулоқ, 
Қашкадарѐ 
вилоятидаги 
Кўкдумалоқ 
нефть 
конларининг чуқурлиги 5 минг метр атрофида. Сўнги йилларда
океанларнинг ҳаѐтга энг бой қирғоқ зонаси (шелф қисми)да 
нефть-газ конлари кўпроқ ишга солинмоқда. 
Ҳозиргача 
аниқланган 
қазилма 
бойлик 
заҳиралари 
исрофгарчилик билан фойдаланилганда тез тугаб қолиши 
мумкин. Баъзи ҳисобларга қараганда нефть ва газ заҳиралари 
ХХ1 асрнинг ўрталаригача етиши мумкин холос. Бундай 
шароитларда табиий ресурслардан самарали фойдаланиш ва янги 
энергетик манбаларни ишга солиш муҳим аҳамият касб этади.