Quyidagi savollarga yozma javob bering

Variant № 22

1. 
   Quyidagi savollarga yozma javob bering.
   

1. Pedagogik mahorat haqida tushuncha, uning o’qituvchi kasbiy faoliyatida tutgan o’rni va ahamiyati.
2. Pedagogik nizolar va ziddiyatlar
II.Adabiyotlarga annotatsiya tayyorlang.
1.Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. Darslik. - Т.: “Iqtisod-moliya”, 2 0 1 1 4 25 b.
2.R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. 0 ‘quv qo‘llanma T:.Fan va texnologiya 2012-yil.
III .Taqdimot tayyorlash
Mavzu:Pedagogik fikr tarixi va maktab amaliyotida o’qituvchi mahorati masalalari
IV.Test savollar tuzish. 5ta Mavzu: Pedagogik jarayonda o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi muloqot
V.Keys tuzish.
JAVOBLAR
2. 1. Pedagogik nizolarning asosiy sabablari.
«Pedagogik jarayondagi alokalar tizimida o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi muomala – munosabatlar katta urin egallaydi. Muallim pedagogik jarayonda asosiy figura, yetakchi kishidir. Unga yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. O’qituvchi pedagogik ishda fidoyilik ko’rsatib, muallimlik burchini yuksak darajada bajarib, bolalarga bilim berib, ular qalbiga xalollik, go’zallik, xakikat, odob – axloq nurini singdira olganliklari, xushmuomalada bo’lganliklari uchun bunday obru va xurmatga erishganlar.
Afsuski, hamma muallimlar haqida ham shunday deb bulmaydi. O’zining dagal muomalasi bilan bolaning kunglini ukishdan sovitib, dilini urinsiz ranjitadiganlar ham uchrab turadi. Pedagogik amaliyot, badiiy adabiyotda bunga misol bo’ladigan dalillar ko’p. Bundaylar yoshlar tarbiyasiga, ularning axloqiga salbiy ta‘sir etadilar. Tarbiyaviy ishlarga to’zatish qiyin bo’lgan darajada ziyon yetkazadilar. Natijada o’qituvchi bilan o’quvchi, talaba o’rtasida nizo tugila boshlaydi.
Barkamol ijodkor shaxsni shakllantirishga, tarbiyalashga doir axloqiy normalar pedagogik etikada ifodalangan. Tarbiyalanuvchiga ijobiy ta‘sir o’tkazish shartlaridan biri bo’lgan ishonch bilan unga nisbatan kuyilayotgan talablarning birligidir. Bu qonuniyat pedagogik amaliyotda ko’p marta sinovdan utgan va o’zini oklagan. Muallimlar, talabalar bilan utkazilgan suxbat natijalari shundan dalolat beradiki, maktabda xushmuomala o’qituvchilar bilan bir katorda bolalarga xuda – bexudaga duk urib, bakirib muomala kiladigan o’qituvchilar ham uchraydi. Bunday muomala jamiyatda kabul qilingan umuminsoniy va milliy axloqiy normalarga to’g’ri kelmaydi. Bunday o’qituvchilar bolalar orasida obru orttira olmaydilar.
Pedagogik jarayon, tarbiya jarayoni, odamlarning tabiati shu darajada murakkabki, muallim ba‘zan istasa – istamasa ko’pollik qilishga «majbur» bo’ladi, o’quvchi muallimning urinli talablarini bajarmayotgan paytlarida u o’zini tuta olmay qoladi. Muallim o’z talablarini, xatto ko’pollik holatini ham, bolaga yaxshilik kilayapman deb xisoblaydi, chunki bu ishni bolaga bilim berish, uni to’g’ri yulga solish, yaxshi odam kilib tarbiyalash uchun kilayotganligiga ishonadi. Sa‘diy She‘roziyning «Guliston» ( Toshkent, 1968 ) asarining «Tarbiya ta‘siri bayoni» bobidagi xikoyatlari, Alisher Navoiyning «Maxbub – ul – kulub» asaridagi «Mudarrislar to’g’risida», «Maktabdorlar to’g’risida»gi maqolalarida bildirilgan muloxazalar bu fikrimizga hamoxangdir.
Bunday holatlar ko’pincha, tarbiyasi qiyin bola bilan muomala – munosabatlar jarayonida sodir bo’ladi. Shuni ham unutmaslik lozimki, bunday bola odatda, nosoglom oiladan chikadi. Bola oiladagi yomon muxitning ko’rboni bo’lishi ham mumkin. Tajribali pedagoglar tarbiyasi qiyin bola bilan ishlash, muomala qilish murakkabligini, shu bilan birga ular insoniy mehrga zor, xushmuomalaga, e‘tiborga muxtoj ekanligini, bundaylarga nisbatan bardoshli, sabr – tokatli, kechirimli bo’lish zarurligini ham ta‘kidlaydilar.
Jismoniy jarohat olgan bolani o’qituvchi jazolamasligini hamma biladi. Jismoniy tarbiya muallimi oyogi jaroxatlangan boladan yugurish musobakasida katnashishni talab etmaydi. Bola ba‘zan qalbi, ruhi jaroxatlangan holda maktabga kelishi mumkin. Ta‘lim jarayonida buni hamma o’qituvchilar ham e‘tiborga oladimi? Afsuski, yuk. Bola javob berishni xoxlamayapti, dars tayyorlashni istamagan deb xisoblab, hamma o’quvchilarga bir xil talab qo’yish, bir xil muomala qilish hollari ko’plab uchraydi. Ba‘zan boladan xatto u bajara olmaydigan ishlar ham talab etiladi…
Muallimning biror tasodifiy xatti – harakat natijasida o’quvchilarda u xakda sodir bo’lgan fikr ham ta‘lim – tarbiya jarayoniga salbiy ta‘sir etishi, muallimning ishini murakkablashtirishi mumkin. Odatda bunday ziddiyatlar o’zok davom etadi». ( Malla Ochilov. Muallim qalb me‘mori. Toshkent, «O’qituvchi». 2001 yil. 56 – 57 betlar ). Natijada o’qituvchi bilan o’quvchi orasida nizolar chikadi. O’quvchi o’qituvchidan norozi holda, undan o’zoklashib yuradi. Ayrim hollarda muallimni ximoya kilaman deb, kattalar boladan kechirim surashni talab etadilar, holbuki bu nizoga o’qituvchining noto’g’ri xatti – harakati sabab bo’lgan. Bunday vaqtda bolaning kadr – kimmati xisobga olinmaydi.
Ayrim hollarda bolaga mas‘uliyatli ishlarni topshiradilar, bola esa bunday paytlarda kattalar topshirigini bajarmay qo’yadi, o’zining mustakilligini cheklashlarini yoktirmaydi, kattalarning talablariga ko’pincha salbiy munosabatda bo’ladi. Ota – onalar esa ugil yoki kizlarining ulgayib qolganligini sezmagan, ularni xali ham «yosh bola» deb xisoblaydigan oilalarda usmir bilan kattalar o’rtasida tez – tez nizolar, tuknashuvlar bo’lib turadi.
Kattalar bolaga qanday munosabatda bo’lishlari kerak? Avvalo, bolaning xulqiga doimiy e‘tibor berish, uning xulqiga kat‘iy, o’zluksiz raxbarlik qilish, shuningdek, bularning hammasini shunday amalga oshirish kerakki, bola mayda - chuyda ishlarida ham kattalarning doimiy vosiyligini sezmasin. Ayniksa, usmir yoshida ularning xayotidagi yangi mavkelari bilan xisoblashadigan, ularni «kichkina» deb xisoblamaydigan, talabchan, lekin adolatli o’qituvchilarni xurmat kiladilar.
Katta yoshli bolalar uchun qiziqishlarining turli – tumanligi harakterilidir. Ularning bu qiziqishlari to’g’ri tarbiyalansa, ular usmirning qobiliyatlari va mayllarining rivojlanishiga jiddiy ta‘sir ko’rsatishi mumkin.
O’qituvchining o’quvchi – talabalar bilan ish yoki shaxsiy ish yo’zasidan ayrim vaqtlarda kelishmovchiliklari bo’lib turadi. O’quvchi atrofdagilarning unga bergan baxosiga nisbatan tankidiy karaydi. Uning kayfiyatidagi ranjish va ikkilanishning sababi ham ana shunda. Tasodifiy muvaffakkiyat yoki kattalarning maktab qo’yishi bolaning o’ziga ortikcha baxo berishiga, o’ziga xaddan tashkari ishonuvchanlikka, maktanchoklikka olib keladi. Xatto, vaqtincha tasodifiy muvaffakkiyatsizlik bolada o’z kuchiga ishonmaslikni uygotishi, ikkilanish, ko’rkoklik, jur‘atsizlik va uyatchanlik xissini oshirib yuborishi mumkin.
1Pedagogik mahorat tizimi quyidagi o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy komponentlardan iborat:

1. 
   Pedagogik insonparvarlik talablariga bo‘ysunishi.
   
2. 
   Kasbga oid bilimlarni boshqa fanlar bilan aloqadorlikda muka­mmal bilish.
   
3. 
   Pedagogik qobiliyatga ega bo‘lish.
   
4. 
   Pedagogik texnika sirlarini puxta egallash.
   

Barcha kasblar orasida o‘qituvchilik kasbi o‘zgacha va muhim ijti­moiy ahamiyat kasb etadi. Zero, o‘qituvchi yosh avlod qalbi kamo­loti­ning me’mori, yoshlarga ta’lim-tarbiya beruvchi insondir. Bugungi kunda u yoshlarni g‘oyaviy – siyosiy jihatdan chiniqtirib tabiat, jamiyat, ijtimoiy hayot, tafakkur taraqqiyoti qonuniyatlarini o‘rgatadi, yoshlarni mehnat faoliyatiga tayyorlab, kasb–hunar sirlarini puxta egallashlarida ko‘maklashadi va jamiyat uchun muhim bo‘lgan ijtimoiy–iqtisodiy vaziyatlarni hal etadi. Ana shu mas’uliyat o‘qituvchidan o‘z kasbining mohir ustasi bo‘lishni, o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatib, ularning qiziqishi, qobiliyati, iste’dodi, e’tiqodi va amaliy ko‘nikmalarini har tomonlama rivojlantirish yo‘llarini izlab topadigan kasb egasi bo‘lishni talab etadi. Buning uchun doimo o‘qituvchilarning kasbiy mahoratini, ko‘nikma va malakalarini oshirib borish, ularga har tomonlama g‘am­xo‘rlik qilish, zarur shart – sharoitlar yaratish, kerakli moddiy va ilmiy –metodik hamda texnik yordam ko‘rsatish, o‘qituvchilarning ijodiy tashabbuskorligini muntazam oshirib borishga ko‘maklashish lozim.
Shunga asosan, «Pedagogik mahorat» fani, mahoratli o‘qituv­chilarni tayyorlashga xizmat qiladi, o‘qituvchilar va tarbiya­chilarning kasbiy faoliyati sirlarini, mohirligini o‘rgatuvchi va uni takomillashtirish to‘g‘­risida ma’lumotlar berib boruvchi fan bo‘lib, o‘qituvchilarda peda­gogik mahoratning mohiyat mazmunini, hozirgi zamon talablari doirasida kasbiy faoliyatini rivojlantirishning yo‘llarini, vositalarini, shakllarini o‘rganadi.
Pedagogik mahorat o‘qituvchilar va tarbiyachilarga pedagogik ijod­kor­lik, pedagogik texnika, ta’lim – tarbiya jarayonida o‘qituvchi va o‘quv­chilarning o‘zaro hamkorligi, muloqot olib borish taktikasi, nutq madaniyati, tafakkuri, tarbiyachining ma’naviy – ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarini tashkil etish va amalga oshirish, bu jarayonda xulq–atvorni va hissiyotni jilovlay olish xususiyatlarini o‘rgatadi va o‘z kasbini rivoj­lantirib boruvchi pedagogik faoliyatlar tizimi to‘g‘risida ma’lu­motlar beradi. Pedagogik mahorat o‘qituvchilarning pedagogik faoliyati zami­rida takomillashib boradi.
Pedagogik faoliyat yosh avlodni hayotga, mehnatga tayyorlash uchun jamiyat oldida, davlat oldida javob beradigan, ta’lim-tarbiya beri­shda maxsus tayyorlangan o‘qituvchilar mehnati faoliyatidir. Bo‘lajak o‘qi­tuvchilar o‘z pedagogik faoliyati jarayonida faoliyatning quyidagi tarkibiy qismlarini bilishi lozim:





1-chizma.

Pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo‘lmagan o‘qituvchi ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta’minlovchi fikrga ega bo‘lmaydi. Pedagogik jara­yonning vazifasi bilim berish, tarbiyalash, rivojlantirish bo‘lib, o‘qituv­chilarning faoliyat mezonini begilab beradi. O‘qituvchilarning faoliyati pedagogik jarayonning harakat vositasidir. Pedagogik jarayonning obyektlari bo‘lmish tarbiyalanuvchi insonga, o‘quvchi va o‘quvchilar guruhiga hamda alohida o‘quvchiga, pedagogik jarayonning subyektlari ─ ota-onalar, o‘qituvchilar, tarbiyachilar, sinf jamoasi, pedagogik jamoa mas’uldirlar va ular jamiyat talablari asosida ta’lim va tarbiya berish faoliyatini bajaradilar. O‘qituvchining pedagogik faoliyatida ijobiy nati­ja­larga erishishi, mehnat malakasini, ya’ni egallagan bilimlarini o‘zining hayotiy va amaliy faoliyatida nechog‘lik qo‘llay bilishi bilan belgilanadi.

O‘qituvchilarning pedagogik faoliyati samarali bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlar tizimini: bilim, bolani tushuna olish, kuza­tuvchanlik, nutq malakasi, tashkilotchilik, kelajakni ko‘ra bilish, diqqatni taqsimlab olish, vaziyatni to‘g‘ri baholash, yuzaga kelish ehtimoli bo‘lgan har xil ziddiyatlarni o‘z vaqtida bartaraf etish, o‘quvchilarni bilim olishga qiziqtirish kabilar tashkil etadi.


O‘qituvchi — odobli, adolatli hamda «bola qalbining inje­neri»­dir. Bolaning ijobiy va salbiy xususiyatlari ba’zan murab­biydan o‘ti­shini psixo­log olimlar ta’kidlab o‘tishgan. Chunki o‘quv­chi o‘qituv­chining yurish-turishi, kiyinishiga, gapirishiga taqlid qila­dilar. Bola garchi yosh bo‘lsa-da, uning inson ekanligini yoddan chiqar­maslik kerak, uni ko‘pchilik oldida obro‘sizlantirmaslik, g‘uru­rini toptamaslik kerak.
Pedagog olim Komil Zaripov o‘qituvchining kasbiy mahorati mazmun va mohiyatini “Ilg‘or o‘qituvchi”, “Ijodkor o‘qituvchi”, “Nova­tor o‘qituvchi” timsolida asoslaydi va shunday ta’riflaydi:
“Ilg‘or o‘qituvchi” avvalo boshqa o‘qituvchilarga qaraganda o‘z ishiga mas’uliyat bilan qaraydi. Shu sohadagi ijobiy tajribalarni o‘rganib, o‘z darslarida, ta’lim muassasasidan va guruhdan tashqari tar­bi­yaviy tadbirlarda qo‘llaydi. Shu orqali u ta’lim va tarbiya sohasida muayyan yutuq­larni qo‘lga kiritadi.
“Ijodkor o‘qituvchi”da ham “Ilg‘or o‘qituvchi”dagi xususiyatlar bo‘­li­shi mumkin. Ularning jiddiy farqi shundaki, ilg‘or o‘qituvchi mav­jud manbalarni o‘rganib, shular asosida ta’lim - tarbiya bo‘yicha muayyan ishlarni amalga oshirsa, ijodkor o‘qituvchi bor manbalarga tan­qi­diy ko‘z bilan qaraydi. Ko‘p hollarda mavjud metodik yo‘l – yo‘riq­larga o‘z munosabatini bildirib, sharoit va vaziyat taqozosiga, o‘zi­ning imkoniyatlariga qarab mavjud tartiblardan farqli zamonaviy metodik usullardan foydalanadi”¹.
“Novator o‘qituvchi”, o‘zining yaxlit pedagogik vosita va usullari mavjudligi bilan farqlanib turadi. Shu bilan birga novator o‘qituv­chilarda ilmiy tahlil, o‘ziga tanqidiy ko‘z bilan qaray bilish xususiyatlari ham ega bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligida g‘oyat murakkab, boshqalar o‘ziga ishon­maydigan sharoitlarda ham o‘z ishlarining to‘g‘ri ekanligiga ishonch bo‘ladi.
Demak, pedagogik mahorat egasi bo‘lish uchun o‘qituvchi o‘zida ham ilg‘orlikni, ham novatorlikni (yangilikka intilish), ham ijodkorlikni tarbiyalashi lozim. O‘qituvchi pedagogik mahoratini “O‘qituvchilarning axloqiy shakllanishi” yo‘nalishida o‘rgangan professor Malla Ochilov pedagogik mahoratni egallashning muhim manbasi axloq deb ta’kidlab, kasbga oid axloq normalarini shunday ta’riflaydi “Faoliyatning ma’lum bir sohasi bilan shug‘ullanuvchi kishilarga taalluqli axloqiy normalar, talablar ham bor. Bunday axloq kasb (professional) axloqi deyiladi. Har bir jamiyatda hukmron bo‘lgan axloq bilan kasb axloqi o‘rtasida ma’lum bir munosabat mavjud. Bu umumiylik bilan xususiylik o‘rtasidagi munosabatdir. Kasb axloqi umuminsoniy axloq nazariya­sining qoidalari va kamchiliklarini o‘zida mujassamlashtiradi, oydin­lash­tiradi va rivojlantiradi”.²
Pedagogik mahoratning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri, uning o‘qituvchi shaxsi va kasbi to‘g‘risida mukammal ma’lumot va tushun­chalarga ega ekanligidadir. O‘qituvchi inson sifatida shaxsiy fazilatlarga ega bo‘lishi bilan birga, kasbiy, ya’ni ixtisoslik fazilatlariga ham ega bo‘lishi lozimligini tajriba ko‘rsatmoqda. Buni yuqorida kasb axloqi to‘g‘risida bildirilgan fikrlar misolida ham ko‘rdik.