|
- XX asrning 20-yillari o’rtasida Moskva fonologiya maktabi shakllandi.
- Moskva fonologiya maktabining ilk nomoyondalaridan biri N.F.Yakovlev ta’limotida 2 holat alohida ko’zga tashlanadi:
- 1) fonemalarning so’z ma’nolarini farqlash funksiyasi borligi, ularda tilning ma’noli elementlarini farqlash uchun yordam beradigan tovush xususiyatlari mavjudligi;
- 2) fonemalarning ijtimoiy tabiyati, ijtimoiy ahamiyatga molik tovushlar ekanligi takidlanadi.
Yuqorida keltirilgan nazariy umumlashmalar va qarashlardan ma'lum bo'ladiki , tilning tovush tomoni ancha murakkab hodisadir : Yuqorida keltirilgan nazariy umumlashmalar va qarashlardan ma'lum bo'ladiki , tilning tovush tomoni ancha murakkab hodisadir :
har qanday tovushning fizik-akustik tabiati bor;
har qanday nutq tovushining biologik asosi ( nutq a'zolarining harakati va holati bilan bog'liq jihatlari) mavjud;
har qanday nutq tovushlari talaffuz etiladi va eshitiladi;
har qanday nutq tovushlarining ijtimoiy ahamiyat kasb etuvchi jihatlari bor.
Fonetik birliklar va elementlarning ana shu jihatlari fonetikaning fizik- akustik , anatomik-fiziologik , perseptiv va lingvistik- funksional aspektlari deb qaraladi.
Fonetikaning fizik-akustik aspektida fonetik birliklarning fizik tabiati tadqiq qilinadi.
Fonetik birliklarning fizik tabiatiga tovushning balandligi , kuchi , tembri , cho'ziqligi kiradi .
Tovush tarkibida ishtirok etuvchi ovoz, shovqin , qo'shimcha ton kabi komponentlar ham fizik-akustik omillar sanaladi.
Fonetik aspektlar
1. Tovushning balandligi - tovushning un paychalari tebranishi chastotasidan kelib chiqadigan sifat belgilari
2. Tovushning kuchi ( intensivligi ) - 1 sm2 maydondan 1 sekundda o'tadigan energiya miqdori.
3. Tovush tembri - tovushning asosiy ton va yordamchi tonlar (oberton, parsial tonlar ) qo'shilmasidan tarkib topadigan sifati.
4. Tovush cho'ziqligi - tebranishning oz yoki ko'p vaqt davom etishi.
Fonologiya tilshunoslikning bir bo'limi bo'lib, u tilning tovush materiyasi taraqqiyotini va shu materiyaning fonologik sistemaga uyushish qonuniyatlarini hamda tildagi vazifalarini tadqiq qiladi. Bu sohaning o'ziga xos jihati shundaki, u o'z obyektini semiologik aspektda (belgilar tizimi sifatida) o'rganadi. Tilshunoslikda fonologiyaning fan sifatidagi maqomi xususida ikki xil fikr mavjud.
Birinchi fikrga ko'ra, fonologiya fonetikaning o'zi emas, chunki fonetika nutq tovushlarini, fonologiya esa til tovushlarini o'rganadi: nutq tovushlari haqidagi ta'limot (fonetika) aniq fizik hodisalarni, til tovushlari haqidagi talimot (fonologiya) esa shu tovushlarning lisoniy-vazifaviy xususuyatlarini tadqiq qiladi, shunga ko'ra ularning tadqiqot metodlari ham har xil: fonetika tabiiy fanlarning tadqiqot metodlariga, fonologiya esa lingvistik tadqiqot metodlariga asoslanadi .
Ikkinchi fikrga ko'ra fonologiyani fonetikadan ajratib bo'lmaydi, chunki muayyan tilning fonemalari tizimini, bu tizimdagi har bir fonemaning "semantizatsiyalashgan" (fonologizatsiyalashgan) belgilarini shu tilning konkret talaffuz xususyatlarini o'rganmasdan tadqiq qilib bo'lmaydi . Demak, fonologiya aslida fonetikaning o'zi, faqat uning yuqori bosqichi, xolos. Binobarin, fonolog bir vaqtning o'zida fonetist bo'lmay iloji yo'q, ayni paytda fonetist ham doimo (shu jumladan, fonologiya paydo bo'lgan devrgacha ham) ma'lum darajada fonolog bo'lgan, chunki u umuman tovushni emas balki til tovushlarini o'rgangan. Ma'lumki, fonetikada tovush va bo'g'in segment birliklar, urg'u va intonatsiya (ohang) esa supersegment birikmalar tarzida tavsiflanadi.
Fonologiyaning xulosalari fonetikaning fizik-akustik, anatomik-fiziologik va perseptiv aspektlarida to'plangan tajriba va ma'lumotlariga asoslanadi. Bu hol ham fonologiya bilan akustik fonetika, artikulyasion fonetika va perseptiv fonetika o'rtasida uzviy aloqa borligidan dalolat beradi.
Fonetik birliklarning lingvistik-funsional jihatlarini o'rganish asosan, XIX asrning ikkinchi yarimidan boshlangan. Bungacha "fonema" va "fonologiya" tushunchalari bo'lmagan, hatto "tovush" va "harf" tushunchalari deyarli farqlanmagan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
