Qurilish vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti

Sun’iy kislotali faol mineral qo‘shimchalar, putssolon sementlar 
Sun’iy nordon faol mineral qo‘shimchalarga quyidagilar kiradi:  
1. 
Faol kremnozem chiqindilari: 
2. 
Kuydirilgan gillar: 
3. 
Yoqilg‘i kullar va shlaklari: 
Birinchi  guruhdagi  moddalar  kimyoviy  tarkibi  bo‘yicha  sezarli  tebranadi. 
Kuydirilgan  gillar  –  kulsimon  moddalar  tarkibida  kaolinit  miqdori  (Al
2
O
3
;  2SiO
2
; 
2H
2
O) bo‘lgan gillarni 600 – 800
0
S haroratda kuydirib olinadi. 
Yoqilg‘i  gillari  va  shlaklari  –  bu  toshko‘mir,  quruq  balchiqlarni  har  xillarini 
kuydirganda  hosil  bo‘luvchi  chiqindilardir.  Shlaklar  zarrachalar  0,3  –  0,5  mkm 
bo‘lgan chiqindilardir. Ularning kimyoviy va mineralogik tarkibi yoqilgan jinslarning 
turiga bog‘liq  G.N. Siversev shlak va kullarni tarkibiga ko‘ra ularni to‘rtta guruhga 
bo‘lgan 1 – Toshko‘mir va antratsit kuydirilganda hosil bo‘luvchi kullar va shlaklar. 

---

166 
 
2 – gilli shlaklar va kullar – tarkibida kam miqdorda Fe
2
O
3
, kaolinit minerallari.  3 – 
karbonatli  shlaklar  va  kullar  4  –  sulfatli  quruq  balchiqlar  kuydirilishida  hosil 
bo‘luvchi kullar.  
Faol nordon minerallar qo‘shimchalarga  birinchi ikki guruhga shlak va kullar 
kiradi. Bo‘larda kremnozyom SiO
2
, giltuproq Al
2
O
3
, temir oksidi Fe
2
O
3
 miqdori 60 – 
90%  tashkil  qiladi.  Mineral  bog‘lovchi  qo‘shimchalarni  faolligi,  ya’ni  oddiy 
haroratda  suv  ta’sirida  Ca(OH)
2
  ning  bog‘lash  qiymatiga  ega  bo‘lishi  ularning 
tarkibida  kimyoviy  faol  holatda  bo‘lgan  moddalar  bilan  tushintiriladi  va  qancha 
mayda bo‘lsa, shuncha faolligi ortadi. Ko‘p tadqiqotchilar fikricha Si – OH Ca(OH)
2
 
ta’sirlashadi va CSH (B) hosil qiladi va yangi guruxlar hosil qilishadi. Si  – O – H, 
gidrolizi Ca(OH)
2
 ni suvda erib konsentratsiya ko‘payishi hisobiga tez o‘tib boradi, 
shuncha  qo‘shimchani  faolligi  oshadi.  Kullarni  fazoviy  tarkibi  yonilg‘ilarni 
noorganiq  qismini  kimyoviy  va  mineralogik  tarkibiga  kuydirish  haroratiga  va 
sovutish  shartlariga  bog‘liq.  Odatda  ko‘llarda  60  –  80%  gan  kremnezem  – 
alyuminatli shisha dumaloq zarrachalaridan, gil moddadan, beta kvarsdan, mullitdan, 
kuymagan yonilg‘idan iborat.  
Nordon  ko‘llar  past  gidravlik  faolliga  egadir,  faqat  avtoklav  ishlovida  faoligi 
oshadi  va  gidrogranatlar  xar  xil  tarkibli  kalsiy  gidrosilikatlar  hosil  qiladi  kullarni 
shlaklarni  kuygan  jinslarni  agar  tarkibida  SO
3   
<  2%      kuymagan  ko‘mirlarni 
zarrachalari  >5% mavjud boʻlsa gidravlik faolligi kamayadi. 
Vulkon  jinslardagi  faol  glinozem  Ca(OH)
2
  bilan  reaksiya  kirishib  kalsiy 
gidroalyuminat, gelenit hosil  qiladi. 300  – 400
0
S gan  qizdirilganda  ularni gidravlik 
faolligi  oshadi.  Sa(ON)
2
  ning  konsentratsiyasi  suyuq  fazada  qancha  past  bo‘lsa 
shuncha qo‘shimcha faol bo‘ladi.  
Putssolon portlandsementlar normalangan tarkibli klinkerni nordon faol mineral 
qo‘shimcha  va  gips  bilan  birgalikda  maydalab  tuyish  yo‘li  bilan  olinadi.  Ulardagi 
C
3
A  miqdori  8%  dan  ortmasligi  lozim.  Cho‘kindi  jinslardan  olingan  faol  mineral 
qo‘shimchalar miqdori 20% dan kam vulqon jinslaridan olinganlari esa 30% dan ortiq 
bo‘lmasligi lozim. Kuydirilgan gil, yoki yoqilg‘i kuli 25% dan kam va 40% dan ortiq 

---

167 
 
tutib  qolish  vaqtini  sozlash  uchun  qo‘shiladigan  gips  miqdori  3,5%  dan  ortiq 
bo‘lmasligi  lozim.  Qo‘shiladigan  moddalar  miqdori  portlandsementning  kimyoviy 
mineralogik tarkibiga va sovutilish sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi.  
Ularda  S
2
S  C
2
AS  lar  asosiy  birikmalarining  miqdori  boshqa  moddalarnikidan 
ko‘proq bo‘ladi.  
Putssolon  sementning  ishlab  chiqariladigan  sexda  alohida  qo‘shimchalarni 
maydalab  va  quritish  uchun  bo‘lim  ajratiladi.  Maydalangan  va  quritilgan 
qo‘shimchalar  tegirmon  oldidagi  o‘lchami  bunkerga  kelib  tushadi  klinker  va  gips 
bilan  birgalikda  maydalanadi.  Qo‘shimchalarni  maydalash  uchun  bolg‘ali  o‘zini  – 
o‘zi  tozalaydigan  va  bir  vaqtda  quritadigan  va  maydalaydigan    qurilmalardan 
foydalanadilar. Putssolon sementni N008 elakdan 85% dan kam bo‘lmagan miqdori 
o‘tguncha maydalanadi. 
Putssolon  sementni  tutib  qolish  va  qotishda  klinkerni  gidratlanish  va  hosil 
bo‘lgan  gidro  –  mahsulotlarni  faol  mineral  qo‘shimcha  bilan  reaksiyaga  kirishish 
jarayonlari  o‘tadi.  Boshlang‘ich  davrda  klinker  zarrachalarini  gidrolizi  va 
gidratlanishi o‘tadi. Natijada kalsiy gidrosilikatlari, gidroalyuminatlari, gidroferitlari 
hosil bo‘ladi. Alit va belitlarni gidrolizlari natijasida Sa(ON)
2
 ajraladi. Faol putssolon 
qo‘shimcha gidroliz va gidratlanish tezligini oshiradi va undan tashqari Sa(ON)
2
 ni 
erimaydigan  birikmaga  bog‘laydi,  qotayotgan  sementdagi  suvli  eritmada  uning 
konsentratsiyasini  kamaytiradi  va  klinkerdagi  kalsiy  silikatlarni  gidrolizini 
tezlashtiradi. Klinkerning gidratlanish mahsulotlari va gidravlik qo‘shimchaning faol 
komponentlari  orasidagi  reaksiya  –  ikkilamchi  jarayondir.  Bunda  Sa(ON)
2  
qo‘shimchaning faol SiO
2  
bilan ta’sirlashadi va CSH(B) turdagi gidrosilikatlar hosil 
qiladi.  Putssolon  portlandsementning  qotishidagi  mahsulotlarini  yakuniy  tarkibi 
gidravlik  qo‘shimchaning  turiga  tarkibiga  putssolon  portlandsement  miqdoriga  va 
qotish sharoitiga bog‘liq.