Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

14-mavzu: Erning sirtqi dinamik jarayonlari
 
(Karstlanish,
Selning geologik ishi va 
prolyuvial tog‟ jinslari
. 
Plivun) 
O‟quv moduli birliklari:
1.Karstlanish hodisasi. 
2.Selning geologik ishi va prolyuvial tog‘ jinslari
3.Plivun 
14.1.Karstlanish hodisasi. 
Yer osti suvlari tag‘sirida ohaktosh, dolomit, gips, osh tuzi kabi tog‘ jinslarini 
Eritish natijasida hosil bo‘ladigan geologik jarayonlar-karstlar deb ataladi.
Karst so‘zi shimoliy-g‘arbiy Yugoslaviyadagi karst platosi (yassi tog‘) nomidan 
olinib, «Tosh» degan ma‘noni bildiradi. Bunday deb atalishiga sabab shuki, ana shu 
yassi tog‘da bunday hodisalar juda ko‘p tarqalgan va dastlab shu Yerda yaxshi 
o‘rganilgan. 
G‘orlar turli shakl va hajmdagi bo‘shliqlar ko‘rinishida bo‘ladi. g‘orlar ikki xil 
bo‘ladi: ochiq g‘orlar yoki voronkasimon o‘pirilgan chuqurliklar; yopiq g‘orlar-bu 
ohaktoshlar jinslari orasida paydo bo‘lgan gorizontal yoki tik qiya bo‘shliqlardir. 
Morfologik jihatdan g‘orlar Yer yuzida ko‘proq botiq shakllarini tashkil qiladi. Ochiq 
karst (g‘or) lar xar - xil shaklga ega bo‘lishi mumkin. Yer ostidagi karstlar ham bir 
necha xil bo‘ladi; tik yunalgan quduq, og‘zi tor, ichiga tomon kengayuvchi (epikarst), 
gorizontal yo‘nalgan kanalli, Yer yuziga Yer osti suvini olib chiquvchi (mezokarst), 
chuqurlik (gipokarst). Karst shakllari botiq va qavariq bo‘lishi mumkin, botiq
shakllarning chuqurligi bir necha metrdan, ming m gacha bo‘ladi. Yemiriluvchi, g‘orlar 
hosil kiluvchi jinslar suvda Eriydigan jinslardir: karbonatli jinslardan: ohaktosh, 
dolomit, bo‘r, marmar: Sulfatli jinslardan: gips va angidrit; xloridlardan - osh tuzi, 
silg‘vin va boshqalar. 
Eng ko‘p Eriydigan xloridlar bo‘lib, har qanday ximiyaviy tarkibdagi suvda 
Eriydi; 1 l distillangan suvda 328 gramm osh tuzi Yerishi mumkin. Sulfatlar suvda 
nisbatan kam Eriydi; 1 l distillangan suvda 2,6 g gips Eriydi. Agar suv tarkibidagi NaCl

---

85 
bo‘lsa, uning Yeruvchanligi 4-marta oshadi, MgSO
4
bo‘lsa, Yeruvchanligi aksincha
kamayadi. Karbonatlar qiyin Eriydigan jinslar hisoblanadi: 1 l distillangan suvda 0,013 
g CaCO
3
Eriydi. Umuman olganda, suvning tog‘ jinslariga ta‘siri juda sekinlik bilan 
boradi, biroq suvning tarkibida karbonat angidrid ko‘p va harorati yuqori bo‘lsa, bu 
jarayon tezlashadi. Karbonat angidrid suvda qiyin Yeruvchi magniy yoki kaltsiy 
karbonatli suvda Eriydigan bikarbonatlarga - aylantiriladi. 
CaCO
3 
Q CO
2 
Q H
2
O 

Ca (HCO
3
)
2
Bo‘r bo‘sh jins bo‘lganligidan suvda faqatgina Yerib qolmasdan, osonlik bilan 
yuvilib chiqib ketadi. Karstni hosil bo‘lishida tog‘ jinslarning darzliligi ham katta ta‘sir 
ko‘rsatadi. Darzlardan kirib borgan, Yer osti suvlari, Atmosfera yog‘inlari va tog‘ 
jinslari yemirilishini kuchaytiradi. Karstlar, ayniqsa tektonik zonalarda ko‘proq 
uchraydi, sababi bu zonalarda tog‘ jinslari darzlari ko‘proq va Yerning chuqurrok 
qismlarigacha kirib boradi. 
Atmosfera yog‘inlari va daryo suvlari kamroq minerallashgani sababli, karstlar 
hosil kilishda faol rolg‘ o‘ynaydi. 
Atmosfera suvlari yemiriluvchi jinslar massivlari ustida dastlabki yo‘llarni hosil 
kiladi, so‘ngra bu yo‘llar kengayib jo‘yaklar, tarnovlar (karrlar) hosil kiladi va bu hosil 
kilingan yuzalarni-karrli yuzalar deb ataladi.
Lyoss tog‘ jinslarida hosil bo‘ladigan bo‘shliqlar, ko‘pincha o‘simliklar hamda 
xayvonlarning (kemiruvchilar) yashashi jarayonidan paydo bo‘lgan, Yer ustidan pastga 
qarab yo‘nalgan, naysimon, ba‘zan aylanasimon holdagi, turli kattalikdagi 
bo‘shliqlarga, Atmosfera yog‘inlarining oqib kirishi va birorta pastlik, qulay joydan Yer 
yuzasiga sizib chiqishi natijasida hosil bo‘ladi. Bunday bo‘shliqlar Respublikamizda 
Toshkent oldi rayonlarida, Parkent vodiysida, SHimoliy Farg‘ona vodiysida - 
Namangansoy, CHortoqsoy, Kosonsoyda uchraydi. Karstlar hosil bo‘ladigan tog‘ 
jinslari qurilish uchun anchagina mushkulliklar tug‘diradi. Gipsli va osh tuzi tarqalgan 
joylarda faqatgina mavjud bo‘lgan karst emas balki, uning yangi xillarini va ayniqsa 
binoning asosida hosil bo‘lishi, qurilish uchun xavf soladi. Og‘ir inshoot qurilishi 
natijasida Yer yuzasiga yaqin joylashgan g‘orlar, o‘pirilib tushishi mumkin. Tonnellarni 
qurishda karstli hududlardan o‘tishda, yo‘llarda yirik g‘orlar uchrashi mumkin va bu 
anchagina qiyinchiliklar tug‘diradi. Agarda inshootning geologik jihatdan qulay bo‘lgan 
joylarga joylashtirish imkoni bo‘lmasa, karstli bo‘shoq tog‘ jinslarini sung‘iy ravishda 
zaminda zichlash, masalan, zich tsementli, mayda zarrali qum aralashmalari, tsementli -
gilli aralashma bilan zichlash lozim. Tonnellarni o‘tkazishda, g‘orlarni shiplaridagi tog‘ 
jinslarini o‘pirilib ketmasligini oldini olish maqsadida, mustahkam tom nishalari 
tayyorlanadi. 
Karstli hududlarda har qanday inshoot qurilishida Yer osti g‘orliklari namoyon 
bo‘lish bosqichi va xarakterini o‘rganish, karstli qatlamlarini va uning suvli 
xususiyatlarini o‘rganish, va ayniqsa tektonik zonalarga ahamiyat berish zarur.