Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

 
 
13.3. SHamolning geologik ishi. Eol yotqiziqlar 
Yer yuzida turli yo‘nalish va tezlikda shamollar esib turadi. SHamolning tezligi 
60 - 70 m/sek ga yetsa, u qYunga aylanib katta vayronagarchiliklar keltiradi, odamlarni 
halokatiga sabab bo‘lishi mumkin va xalk xo‘jaligiga katta zarar keltiradi. SHamol o‘z 
yo‘lida katta geologik ishlarni bajaradi. SHamol o‘z yo‘lida qumlarni surib ketadi. 
Ularni toshlarga borib uradi. Toshlar yuzi bu zarbalar natijasida tekislanishi, 
jo‘yakchalar, chuqurliklar hosil bo‘lishi mumkin. SHamolninng ishi bilan bog‘liq 
bo‘lgan har qanday jarayonlarni 
Eolli
jarayonlar deb yuritiladi. 
SHamolning mexanik kuchi bino va inshootlarga jiddiy ta‘sir ko‘rsatib, unga 
to‘siq bo‘lib xisoblanadi. Bu shamoldan bo‘ladigan yuklama deyiladi, qurilish 
konstruktsiyalarining yon tomonlariga ta‘sir ko‘rsatadi. Baland qurilmalar, ayniqsa 
zavodlarning baland tutun trubalari shamol yuklamalari ta‘sirida doim tebranib turadi. 
Qurilish konstruktsiyalarini loyixalash va xisoblashda bu yuklamalarni xisobga olish 
lozimdir. SHamol o‘z xarakati davomida o‘zi bilan qum, xatto shag‘allarni ham uchirib 
ketadi. Eng katta buzuvchi, yemiruvchi ishlarni qum parchalari bajaradi. Ular qattiq 
jinslarga urilib, ular yuzasida turli jo‘yakchalar, yo‘lchalar, chuqurchalar xosil qiladi. 
Bu xodisa korroziya deb nom olgan. CHo‘llarda korroziya tufayli telegraf ustunlari, 
simlar tezda yaroqsiz xolga keladi, binolarning old qismi ko‘rinishi buziladi. 
Deflyatsiyaning va korroziyaning birgalikdagi xarakati faqat yumshoq jinslar emas, 
qattiq jinslarni ham yemirib, turli o‘lchamli parchalarga aylantiradi. Ayni vaqtda ushbu 
jarayonlar relyefning turli shakllarini yuzaga chiqaradi. SHamolning tezligi bilan va 
zarrasining katta-kichikligiga qarab qum ko‘chgan xolda yoki qurilib aylanib ketishi 
mumkin.
Gilli changsimon va mayin qum zarralari tepaga ko‘tarilib ko‘chadi va 
shamolning kuchiga qarab yuzlab va xatto minglab kmgacha ko‘chib borishi mumkin. 
SHamolning kuchi kamayishi bilan va boshqa qulay sharoitlarda ko‘chib yuruvchi 
materiallar yotqizilishi (sammukulyatsiya) mumkin. SHu yo‘sinda shamol (eol) 
yotqiziqlar xosil bo‘ladi. Ko‘pchilik hollarda bu yotqiziqlar qum va changning 
jamlanmasidir. Qurilish uchun qumlarni, qotirib mustaxkamlangani muximdir. SHu 
ko‘rinishi jixatidan qumli jamlanma yotqiziqlar qo‘zg‘aluvchi (dyunalar, barxanlar) va 
qotirilganga (jo‘yakli, to‘plamli) bo‘linadi. Ko‘chib yuruvchi, qo‘zg‘aluvchan 
o‘simliklar ildizlari, tomirlari bilan maxkamlanmagan bo‘lsa, shamol ta‘siri ostida 
osongina qo‘zg‘alishi mumkin. 
Dyunalar daryo va dengiz qirg‘oqlarida uchib yurgan qumning biror to‘siqqa 
(butalar, relyefning binoning baland qismiga) urilib to‘planishidan xosil bo‘ladi. Bu 
tepalik ko‘rinishidagi, balandligi 20-40 m va undan ham ko‘proq bo‘lgan qum 
Yurmalaridir. 
Dyunalar Boltiq dengiz qirg‘oqlarida, Riga ko‘rfazida ko‘plab uchraydi. 
Dyunalarning xarakterli xususiyatlari shamol ta‘sirida qumning tepalikning bir 
tomonidan ikkinchi tomonga aylanib o‘tishidadir. Dyunalarning quruqlik sari ichkarilab 
kirib borishi tezligi, yiliga shu xududlarda yo‘nalishli shamol tezligiga qarab, 05-1 dan 
20-22 mm ni tashkil qiladi. 
Dyunalar odatda tepaliklar zanjirini xosil qiladi. 

---

83 
Barxanlar-ko‘pincha bir yo‘nalishda esayotgan shamollar vujudga keladi. Bu qum 
tepaliklari sYerpovid ko‘rinishda bo‘ladi. Ularni ko‘ndalang qirqimlari simmetrik 
bo‘lmasdan, shamol esgan tomoni sayoz, qiyalik burchagi 12
0
dan oshmayd, shamolga 
teskari tomoni qiyaroq bo‘lib, og‘ish burchagi 30-40
0
ga yetadi. O‘rta Osiyo 
cho‘lliklaridagi barxanlar balandligi 60-70 m, qanotining kengligi o‘nlab xatto yuzlab 
metrgacha yetadi.
Saxara cho‘llaridagi barxanlar balandligi 200 metrgacha yetadi. CHo‘llarda qator 
barxan tizmalari xosil bo‘lib, ular yuzlab, minglab kvadrat kmni tashkil qiladi. 
Barxanlar to‘la xarakatchan qumlardan tuzilgan. Ularning ko‘chish tezligi, shamol 
kuchiga, barxanning kattaligi va shamolning esish muddatiga bog‘liq bo‘ladi. Alohida 
turgan barxan ko‘chishga moyilroqdir. Ular soatiga 5-6 km dan, yiliga 50-70 m gacha 
ko‘chib borishi mumkin. Unchalik katta bo‘lmagan barxanlarning sutkasiga bir necha 
metr ko‘chganlik xolatlari ham kuzatilgan. Ko‘chib yuruvchi qumlar o‘z xarakatlari 
bilan xavflidir. Ko‘chib yuruvchi qumlar oazislar yaqinida, skaksovul kesib ketilishi va 
chorva mollarini boqishda o‘simlikni yo‘qotilish tufayli ko‘plab uchraydi. Qumlarni 
ko‘chishiga transportlarni qatnovi va Yer qazuvchi mashinalar sabab bo‘ladi.
Bino va inshootlarin qo‘rish va undan foydalanishda ko‘chib yuruvchi qumlarga 
doimiy kurashish kerak bo‘ladi. Bu maqsadda bir qator usullar qo‘llaniladi: 
1.
SHamolni yo‘lini to‘siqlar yordamida to‘sib qo‘yish, lekin bu usul shamol 
yo‘nalishi o‘zgaruvchan xududlarda yaxshi samara bermaydi. 
2.
Ko‘chishga qarshi kurashning asosiy usullaridan biri, o‘simlik o‘tqazishdir. 
O‘tqazilgan o‘simliklar o‘z ildizlari bilan qumning yuqori qatlamlarini qotirib, 
ushlab turadi.
3.
Qumlarni turli moddalar va Eritmalar bilan qotirish. Bularga: bitum, tsement.
Bu usullar anchagina sYerxarajat bo‘lib, qotirilgan qum qatlami uzoq muddatlarga 
chidamaydi va shamolning tezligi 20m/sekdan ortsa osongina ko‘chib, uchishga 
boshlaydi. 
4.
Inshootlarni «akkumulyatsiyasiz» qilib, qumlarni inshoot oldida to‘planmasdan 
to‘siqsiz o‘tib ketadigan shakllarda loyihalash (masalan yo‘llarda). 
SHamol o‘z yo‘lida tog‘ jinslariga mexanikaviy ta‘sir etishi natijasida undan 
mayda zarralarni, g‘ovaklardagi nurash mahsulotlarni o‘zi bilan olib chiqib ketadi. Bu 
hodisa - deflyatsiya deb atalib, cho‘lda tog‘ jinslarini batamom buzilishiga olib keladi. 
SHamol faqatgina mayda zarralarnigina uchirib keta oladi. Qumni esa Yer ustidan bir 
ozgina ko‘tarib, uchirib ketadi va uzoq joyga bormay ularni to‘playdi. SHamol ta‘sirida 
cho‘llarda katta – katta qum tepaliklari, do‘ngliklar hosil kiladi. Bular qum dyunalari, 
barxanlari deb ataladi. Qum do‘ngliklari Saxroi Kabirda, Arabiston yarim orolida, 
Meksika, ekvator sahrolarida, Respublikamizda Orol dengizi bo‘ylarida, Amudaryo 
qirg‘og‘ida, Qoraqum va Qizilqum sahrolarida, Farg‘ona vodiysidagi, Yozyovon 
cho‘llarida va Mirzacho‘lda uchraydi. Bu do‘ngliklar shamol ta‘sirida bir joydan 
ikkinchi joyga ko‘chib yuradi. 
SHamol ta‘sirida tuproqning mayda zarrali qismi hamda undagi chirindi va 
ozuqa moddalar yo‘qoladi, natijada tuproqning unumdorligi nihoyatda pasayadi. 
SHamol Yerning unumdor qatlamlarini sidirib ketishdan tashqari ba‘zi hududlarni 
sho‘rlanishiga ham sabab bo‘ladi. Ma‘lumki sho‘rxok Yerlarda dengizning qurigan 
qismlarida va qirg‘oqlarida masalan, Orol dengizi qirg‘oklarida tuz yig‘iladi. SHamol 

---

84 
bu tuzlarni uchirib, boshqa joylarga eltib yotqizadi, natijada unumdor Yerlar sho‘rxok 
Yerlarga aylanadi. Bu hodisani Mirzacho‘lda, Farg‘ona va Qarshi cho‘llarida ko‘p 
kuzatish mumkin. SHamol Yeroziyasini (emirilishi) bartaraf kilishda, temir yo‘llarni, 
paxta maydonlarini, bog‘larni, kanallarni shamollardan himoya qilishda maxsus yupka 
kobiklar hosil kiluvchi moddalar ishlatilmokda. Bu moddalardan, masalan -
poliakriladning suvdagi Eritmasi, harakat qiluvchi qumlar ustiga sepilganda ma‘lum 
qalinlikda yupqa qatlam hosil bo‘ladi va qum ko‘chishdan tuxtaydi.
SHuningdek qumlarni ustida qoplamalar hosil kilishda tsementni, suyuq shisha, 
qorishmalarni, neft bitumlarini ishlatish ham tavsiya etiladi.
SHamol suv va muzliklar nurash mahsulotlarini bir joydan ikkinchi joyga 
ko‘chirish bilangina chegaralanmaydi, balki ular tog‘ jinslarini mexanikaviy ravishda 
parchalaydi va Yer yuzi relyefini o‘zgartiradi. Bu hodisa geologiya fanida - Denudatsiya 
jarayoni deb ataladi.