Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

 
 
3.1-расм. Магматик жинс-лариннг 
магмадан щосил бœлиш схемаси: 1-
чуšурликдаги 2-ер устига чикиб 
колганлари. 

---

42 
5.2.Asosiy magmatik tog‟ jinslarining qurilish xossalari. 
Turli inshootlarni loyihalashda va qurishda magmatik tog‘ jinslaridan juda keng 
foydalaniladi. Ularning ustiga inshootlar qurishda, ularni muhandislik - geologik nuqtai 
nazardan baholashda esa bu jinslarning mineralogik tarkibi, strukturasini, teksturasini, 
darzlarning xarakterini va nurashga uchraganligini hisobga olish zarur. Bulardan tashqari 
ularni fizika - mexanikaviy xossalarini o‘rganish ham katta ahamiyatga egadir. 
G r a n i t l a r va ularga yaqin turadigan oraliq jinslar (granitoidlar) - kvarts, dala shpatlari 
slyuda ba‘zan shox aldamchisi yoki avgitdan tuzilgan bo‘ladi. Jinsning rangi kul rangdan qizil 
tusgacha o‘zgarib, dala shpatining rangiga qarab o‘zgaradi. Granit yuqori zichlik va 
mustahkamligiga ega bo‘lishiga qaramasdan u ancha mo‘rtdir, chunki uning cho‘zilishga 
bo‘lgan mustahkamligi, siqilishga mustahkamligiga qaraganda 40 . . . 60 marta kichikdir. 
Granitning suv shimuvchanligi 1% dan kichik, sovuqqa chidamliligi - 200 tsikldan yuqori, 
kam yeyiluvchan, yuqori issiqlik o‘tkazuvchanlikka ega. 
3.1
Jadval 
Tog‘ jinslarining tarkibi 
CHuqurlikdagi 
intruziv jinslari 
Magmatik tog‘ jinslari 
(chuqurlikdagilarning effuziv 
analogi 
Ximiyaviy 
Mineralogik 
Qadimgi (o‘zgar-
ganlari 
Yosh 
(yangi) 
Kislotaviy 
SiO
2

65% 
Kvarts, dala 
shpatlari, (ko‘prok 
ortoklaz, slyuda 
(kamrok boshqa kora 
Minerallar
Granit 
Kvartsli porfir 
Lipparit 
O‘rta SiO
2 
q65-52% 
Dala shpati (ko‘proq 
ortoklaz), ozrok soxta 
mugo‘z biotit, o‘rta 
plagioklaz, avgit, 
biotit. 
Sienit, Diorit. 
Ortoklazli 
porfir Porfirit 
Traxit 
Andezit 
Asosiy 
SiO
2
q52-
40% 
Asosiy plagiok-
lazlar (ko‘prok lab-
rador) avgit bag‘zan 
olivin 
Gabbro 
Diabaz 
Bazalt 
Ulg‘tra 
asosiy 
SiO
2

40% 
Avgit, olivin, rudali 
Minerallar . Olivin va 
rudali Minerallar
Piroksenit 
PYeridadit Dunit 
- 
- 
- 
- 
 
Granitga ishlov berish oson. Granitlarni binolarning old qismlarini, gidrotexnik 
inshootlarini qoplash uchun, pollar uchun plitkalar, zinalar uchun yo‘llarga terish uchun, 
shuningdek betonga to‘ldirgich sifatida, tosh terishda ishlatiladi

Sienit - granitdan farqli o‘laroq tarkibida kvarts bo‘lmaydi, asosan dala shpatlari va to‘q 
rangli Minerallar dan tashkil topgan (15% gacha). Tashqi ko‘rinishdan granitga o‘xshab ketadi. 
Unda o‘rta donali struktura mujassamlangan bo‘lib, rangi qoramtirroq. Xossalari granitga 
yaqin turadi, lekin turg‘unligi nurashga bo‘shroq va osongina ishlov berish mumkin. 

Diorit - 3/4 qismi dala shpatlaridan iborat va 25% gacha to‘q rangli Minerallar dan tarkib 
topgan. Diorit - mayda va o‘rta donali tuzilishga, kul rangli yashil va to‘q yashil rangli jinsdir. 
Qurilish xossalari jihatidan granitlardan bo‘sh kelmaydi, yuqori zarbiy qovushqoqliqqa ega. 
Ko‘pincha dioritdan koshinlash maqsadida va yo‘l qurilishida ishlatiladi. 

---

43 

Gabbro - Asosan dala shpati (50%gacha) va to‘q rangli Minerallar dan - avgit, shox 
aldamchisi, olivindan tashkil topgan. Gabbro - yashirin kristalli bo‘lib, rangi och koramtirdan 
qora ranggacha bo‘ladi. 
Ohak - natriyli plagioklazlar - labradordan tashkil topgan gabbro - labrodorit deb ataladi. 
Gabbro donador ko‘rinishdagi buyum sifatida qoplama, yo‘lga terishda, betonga to‘ldirgich 
sifatida va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. 

Porfirlar - ximiyaviy tarkibi bo‘yicha granitlarga yaqini (kvartsli porfir), sienitlarga yaqin 
turgani (kvartssiz porfir), dioritlarga yaqini - porfirit deyilib, porfirli strukturalarga ega. 
Tuzilish bir jinsli bo‘lmaganligidan nurashga qarshi turg‘un emas, yeyilishga kam chidaydi. 
Boshqa xossalari jihatidan chuqurlik jinslariga yaqin turadi. 
Traxit - oqib chiqqan tog‘ jinsi bo‘lib, tarkibi xuddi sienitga o‘xshaydi, lekin Yer 
yuzasiga chiqib qotganligi sababli g‘ovakli tuzilishga egadir. Traxitdan qurilishda devor 
materiali sifatida, shuningdek beton tayyorlashda chaqilgan tosh (shebeng‘) ko‘rinishida 
ishlatiladi. Traxitning boshqacha ko‘rinishi -beshtaunit deb atalib, kislotaga chidamli 
betonlarni tayyorlashda shag‘al ko‘rinishida ishlatiladi. 
Andezit dioritga o‘xshash bo‘lsa-da, undan porfirli ko‘rinish bilan farq qiladi. Zich 
tuzilishga ega bo‘lgan andezit toshidan kislotaga chidamli plita va kislotaga chidamli beton 
tayyorlash uchun tosh ko‘rinishida ishlatiladi. 

Diabaz - mineral tarkibi bo‘yicha gabbrolarga o‘xshab ketadi. Rangi esa to‘q yashildan 
qora ranggacha bo‘ladi. Strukturasi-turli yiriklikdagi donali, kristall, va bag‘zan porfirli 
tuzilishga ega bo‘ladi. Diabazlarning, ayniqsa mayda donali diabazlar yuqori mustahkamlikka 
ega bo‘lib, 450 Mpa gacha yetib boradi. 
Yuqori zarbiy qovushqoqlikka ega, kam yeyiladi. Singanda muntazam shakllar bo‘yicha 
ajraladi. 
Diabazdan yo‘l qurilish ishlarida, masalan; yo‘llarga yotqizish uchun, yo‘llar chetlariga 
teriladigan tosh ko‘rinishida, betonga qo‘shiladigan chaqiq tosh ko‘rinishida va bag‘zan esa 
qoplama materiali sifatida ham ishlatish mumkin. 
Diabazdan qYma tosh ishlarida xom ashg‘yo sifatida, kislotaga chidamli buyumlar 
tayyorlashda foydalanish mumkin. 

Bazalt-(diabazga o‘xshab, gabbro analogi) shishasimon yoki yashirin kristalli, bag‘zan esa 
porfir tuzilishli, zich, og‘ir tog‘ jinsidir. 
Bazalt kul rangdan toki qora ranggacha bo‘lib, yuqori mustahkamlikka ega (500 Mpa.)
Bazaltning porfir strukturali bo‘lishligi, magmaning sovishi paytida hosil bo‘lgan yoriqlar va 
g‘ovaklilar tufayli, Bazaltning mustahkamligi 100 Mpa gacha kamayishi mumkin. 
Bazaltlarning yuqori mustahkamligi va mo‘rtligi ularga ishlov berishni qiyinlashtiradi. 
Bazalt ko‘prik ustunlari, poydevorlar, yo‘lkalar, katta ko‘chalar qurish uchun va tosh 
yo‘llarga yotqizish uchun ajoyib material hisoblanadi. Bazaltdan shuningdek betonga 
qo‘shiladigan chaqiqtosh sifatida, kislotaga chidaydigan material ko‘rinishida, qYma tosh 
ishlarida, mineral paxta ishlab chiqarishda ishlatiladi. 
Bazaltning kamchiligi shundaki, u o‘tga ko‘p chidamli emas, katta yo‘llarga 
yotqizilgan Bazalt toshlari, vaqt o‘tishi bilan juda silliq bo‘lib qoladi. 

Vulqon mahsulotlari bo‘lmish, kukunsimon (1mm gacha) zarralarni - vulqon kullari, 5mm 
kattalikkacha bo‘lganlari esa, - vulqon qumlari - deyilib, 5mm dan 30 mm gacha bo‘lganlari-
pemzalar deb ataladi. Bu jinslar g‘ovak tuzilishga ega bo‘lib zichligi unchalik yuqori 
bo‘lmasdan, issiqlik o‘tkazuvchanligi kichik bo‘lib - 0,13-0,23 VT/(M

0
S), siqilishga bo‘lgan 
mustahkamligi - 2...3 MPa ni tashkil etadi. Pemza va pemza qumlarini yengil betonlarga 
to‘ldirgich sifatida, issiqdan va tovushdan himoya qiladigan materiallar ishlab chiqarishda va 
buyumlarni jilvirlash materiali sifatida ishlatiladi. Bu tog‘ jinslari amorf ko‘rinishidagi 

---

44 
qumtuproq va vulqon shishasidan tuzilgani bois, ulardan mineral bog‘lovchi moddalar 
tarkibiga faol qo‘shimchalar sifatida qo‘shish mumkin.

Vulqon tuflari - vulqon qumlarini tabiiy tsementlanish, so‘ngra zichlanish tufayli hosil 
bo‘ladi. Ko‘p zichlangan vulqon tuflariga trasslar kiradi.
Qaynab, qizib turgan suyuq lava tarkibiga anchagina miqdorda vulqon kullari va 
qumlari aralashib, tufalova deb ataluvchi jinsni tashkil etadi. Ko‘pchilik vulqon tuflari va tufli 
lavalar g‘ovakli tuzilishga ega, ularning mustahkamligi yuqori bo‘lmasdan, issiqlik 
o‘tkazuvchanligi kichik bo‘ladi. Rang - barang ko‘rinishdagi bu jinslarga jilo berish osondir. 
Qurilishda tuflar devorga qirqib tayyorlangan tekis tosh, xarsang tosh sifatida devorga 
qoplanadigan plitalar ko‘rinishida, maydalagichda yanchilib, siniqlari yengil betonga 
to‘ldirgich sifatida aralashtiriladi
.