Qurilish materiallari, buyumlari va konstruktsiyalarini ishlab chiqarish

 
4-Mavzu. Tog‟ jinslarini hosil qiluvchi minerallar
Ko‘pchilik Minerallar tarkibida asosan kislorod, qumtuproq, alyuminiy, temir, kalg‘tsiy 
va boshqa ximiyaviy elementlar uchraydi. Minerallar ning ximiyaviy tarkibi bo‘yicha quyidagi 
guruhlarga bo‘linishi mumkin; 
1. 
Oksidlar - eng ko‘p tarqalgani-kvartsdir (SiO
2
). Kvartsdan tashqari- gematit (yashirin 
kristallangani - qizil temirtosh, yaxshi kristallangan ko‘rinishi- temir yaltirog‘i) Fe
2
O
3
, 
magnetit FeFe
2
O
4
, korund (qizil ranglisi - yoqut, mayda donador qora ranglisi jilvir) Al
2
O
3
. 
2.Silikatlar - Yer qobig‘ida eng ko‘p tarqalgan Minerallar bo‘lib (85%), ularning hosil 
bo‘lishi magmalarning oqib chiqish natijasidir. Bu Minerallar guruhining aksariyati - 
panjarasimon kristallidir. Silikatlardan umumiy tuzilish va tarkibiga ega bo‘lgan dala shpatlari, 
piroksenlar, amfibolalar, slyudalar, shuningdek olivin, talg‘k, xloritlar, gilli Minerallar ni 
ko‘rsatish mumkin. 
Karbonatlar-bu guruh Minerallar iga uncha yuqori bo‘lmagan mustahkamlik, kichik zichlik, 
nometal yaltiroqlik (kalg‘tsit, dolomit) xosdir. Tabiatda ko‘p uchraydiganlaridan; kalg‘tsit 
(ohak shpati, tiniqlari - island shpati) CaCO
3
,
dolomit CaMg(CO
3
)
2
va sidEritdir (temir shpati) FeCO
3
Sulfatlar - Sulfat kislotasi tuzlari birikmasi ko‘rinishidadir. Ular suvli va suvsiz bo‘lishi 
mumkin. Suvsiz Sulfatlarga; barit BaSO
4 
(og‘ir shpat), angidrit CaSO
4
(gips uchun xom ashyo). 
Suvlilarga - gipstosh CaSO
4 

2H
2
O, mirabilit Na
2
SO
4 
10 H
2
O, alunit Kal
3
[OH
6 
(SO
4
)
2 
].
Galoidlar-galoidvodorod kislotaning tuzlaridir (HCl, HF, HBr). Eng ko‘p tarqalgan 
galoid Minerallar idan xlorid kislota birikmalari bo‘lgan - osh tuzi (NaCl) va silg‘vindir (KCl). 
Yuqorida nomlari qayd etilgan Minerallar yumshok, katta zichlikka ega emas, ko‘pincha oq 
rang ko‘rinishida, lekin begona aralashmalar ta‘siri tufayli rangi o‘zgarishi mumkin, suvda 
oson Yeruvchan bo‘ladi. 
Fosfatlar - fosfat kislotaning tuzlaridir. Eng ko‘p tarqalgan apatit va uning gilli va qumli 
aralashmasi - fosforitdir. Guruh Minerallar i ko‘p tarqalgan emas, ular turfa rangda bo‘lib, 
qattiq sanaladi. 
Sulg‘fidlar - Yer qobig‘ida rudali Minerallar
; sulg‘fidlar, oksidlar va gidrooksidlar ko‘p 
uchraydi.

---

39 
Maxsus guruhni, sof holda tabiatda uchraydigan Yerkin atomdan tashkil etilgan kristalli 
metallar va nometallar - sof mis, oltingugurt, oltin, qumush, platina, olmos, grafitlar tashkil 
etadi. 
Muhandislik geologiyasida gilli Minerallar ga alohida o‘rin berilgan. Ularga suvli 
silikatlar va alyumosilikatlar kiradi. Gilli Minerallar soni 40 ta gacha yetib boradi. Jins tashkil 
etuvchilardan kaolinit, montmorillonit, poligorokit, suvli slyudalar va boshqalardir. Gilli 
Minerallar zarralari kristall yoki amorf ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Bu Minerallar ni suvda 
qorilganda plastiklik holiga o‘tadi, quritilganda suvsizlanadi, kYdirilganda esa toshga aylanib 
qotadi.