Qurilish materiallari, buyumlari va konstruksiyalarini ishlab chiqarish

Umumiy tushunchalar: 
Sement qotishi sementtosh hajmining o‘zgarishi bilan kuzatiladi. Biroq 
sementdagi erkin CaO va MgO larning so‘nishi sement xamiri toshdek qotib qolgandan keyin ham davom 
etganligidan toshning xajmi ortadi: bu xol qotib qolgan betonlar va qorishmalar hajmining notekis 
o‘zgarishga va erilishga sabab bo‘lishi mumkin.
Asbob va uskunalar: 
Tarozi, kolba, elak, qorishtirgich, shisha, suv
Ishlash tartibi: 
Sement xajmining bir tekis o‘zgarishini bilish uchun sementdan tayyorlangan namuna-
kulchalar suvda kaynatiladi. Kulcha tayyorlash uchun 400 g sementdan normal quyuqlikda xamir qoriladi,
Shu xamirdan tarozida xar biri 75 g keladigan to‘rtta zuvala tortiladi. Xar bir zuvala mashina moyi 
surtilgan aloxida- aloxida shisha plastinkalar ustiga qo‘yiladi. Zuvalalar kulchadek yoyilishi uchun 
plastinkani stolning chetiga sekin-sekin urish kerak; Shunda diametri 7 - 8 sm va o‘rta qismining qalinligi 1 
sm cha keladigan kulchalar xosil bo‘ladi. Kulchalarning yuzi suvda xo‘llangan pichoq bilan chetidan 
o‘rtasiga tomon silab tekislanadi. Shu tariqa tayyorlangan namunalar shisha plastinkaga joylanib, gidravlik 
qopqoqli vannada 24 soat tutiladi; vannadagi xarorat 20±5°C bo‘lishi kerak. So‘ngra kulchalar shisha 
plastinkadan olinib, bak ichidagi panjara tokchaga joylanadi. Bakdagi suv satxi o‘zgarmasligi uchun bak 
rostlagichga rezina shlang yordamida tutashtirilgan bo‘ladi. Rostlagich og‘ziga o‘rnatilgan naycha bakdagi 
suvning satxi kulchalar yuzidan 4 - 6 sm balandroq bo‘lishini ta’minlaydi. Keyinchalik bakning qopqog‘i 
ѐpiladi va bak isitadigan asbob ustiga qo‘yiladi. Bakdagi suv 30 - 45 minutda qaynaydi, namunalar SHu suvda 
4 soat qaynatiladi; ular bakda turgan xolida 20±5°S gacha sovishi lozim; SHundan keyin bakdan olinib, 
sinchiklab kuzdan kechiriladi. Qaynatilagan namuna-kulcha yuzida uning chetiga etib turadigan radial ѐriqlar 
yoki lupa orqali ko‘rinadigan ѐxud oddiy kuzga xam ko‘rinadigan to‘rsimon qil ѐriqlar paydo bo‘lmasa va 
namunalar qiyshaymasa sement sifatli hisoblanadi. 
 
 
8-rasm. Sinovdan o’tgan kulchalar. 
Kulchaning ulchamlari-….. mm 
Suv miqdori -……….%
Kulchaning massasi-………g
Ishlash uslubi- 
 
 
9-rasm. Sinovdan o’tgan kulchalar 

---

26 
Bilimni tekshirish uchun savollar 
1.
Portlandsement deb qaysi materialga aytiladi? 
2.
Portlandsement qaysi bog„lovchilar turiga kiradi? 
3.
Sementning xillari (turlari)ni aytib bering? 
4.
Portlandsementning xom ashyosi nimadan iborat? 
5.
Sementni ishlab chiqarish usullarini ayting. 
6.
Portlandsement klinkerining olinish harorati. 
7.
Klinkerning kimyoviy va minerologik tarkibi nimalardan iborat? 
8.
Portlandsementning ishlatilish sohalarini ayting? 
9.
Sementning mayinlik darajasi qanday aniqlanadi? 
10.
Sementning suv talabchanligi qaysi asbobda va qay tarzda aniqlanadi? 
11.
Sement xamirining qotish muddatini aniqlashni ayting? 
12.
Sement qotishining boshlanishi va oxiri deganda nimani tushinasiz? 
13.
Akademik A.Baykov tomonidan oldinga surilgan Portlandsementning qotish nazariyasining asosini 
keltiring? 
14.
Sement markasini aniqlashda namuna-tayoqcha o„lchamlari va ularni tayyorlashni ayting? 
15.
Namuna tayoqchani egilishdagi mustahkamligi qachon va qanday aniqlanadi? 
16.
Sementning siqilishdagi mustahkamligi qaysi asbobda qanday aniqlanadi? 
Tavsiya etiladigan adabiyotlar 
1.
Qurilish materiallari va metallar texnologiyasi. Sultonov A.A. tahririda. –Toshkеnt.: «O‟qituvchi », 
2013. -495 b. 
2.
Qosimov E.Q. Qurilish materiallari. –Toshkеnt.: «Mеhnat», 2004. -512 b. 
3.
Samigov N.A., Hasanova M., Zokirov J., Komilov X. Qurilish materiallari fanidan misol va masalalar 
to‟plami. –Toshkent.: «Turon-Iqbol», 2005. -164 b. 
4.
ГОСТ 310.4-81. Sементы. Методы испытания.
5.
Белов В.В., Петропавловская В.Б., SHлапаков Ю.А. Лабораторные определения свойств 
строительных материалов: Учебное пособие. –М.: изд. АСВ, 2004. -176 с. 
6.
Скромтаев Б.Г. и др. Примеры и задачи по строительным материалам. –Москва, «Высшая 
школа», 1970. -229 с.