Quramalı pikirlerge tiykarlanǵan sillogistlik juwmaq shıǵarıw, onıń túrleri

Quramalı pikirlerge tiykarlanǵan sillogistlik juwmaq shıǵarıw, onıń túrleri

Berilgen pikirlerden juwmaqtıń alınıwı, pikirler arasındaǵı logikalıq baylanıstıń xarakteri boyınsha deduktivlik oy juwmaǵın shártli oy juwmaǵı, shártli keskin oy juwmaǵı, bóliwshi keskin oy juwmaǵı, shártli bóliwshi oy juwmaǵı túrlerine bóliwge boladı.

Shártli oy juwmaǵı dep tiykarı hám juwmaǵı shártli pikirler bolǵan oy-juwmaǵına aytamız. Bul oy juwmaǵında bir hám eki tiykar da shártli pikirler boladı. Logikalıq ótiw izbe izliginiń nátiyjesi tiykardıń nátiyjesi boladı degen qaǵıydaǵa boysınadı. Shártli oy juwmaq sxeması tómendegishe beriledi:
Eger a, onda b
Eger b, onda c
Eger a, onda c
Bul sxemanıń simvolikalıq jazılıwı:
(pq) • (qr)
pr
Shártli oy juwmaǵında juwmaq tek ǵana eki tiykardan alınıp qoymastan bir neshe tiykarlardan da alınıwı múmkin.
Shártli oy juwmaǵına mısal keltireyik. Egerde hawa rayı buzılsa (p), onda ekskursiyaǵa barmaymız (q).
Eger de ekskursiyaǵa barmasaq (q) onda bizler teatrǵa baramız (p).
Egerde hawa rayı buzılsa (p), onda bizler teatrǵa baramız (p).
Bul keltirilgen mısaldıń simvolikalıq jazılıwı tómendegishe beriledi.
(pq) (qr)
pr

Shártli sillogizmniń eki – shártli keskin hám shártli túrlerin bólip kórsetiwge boladı.

Shártli keskin oy juwmaǵı dep tiykarlardıń birewi shártli pikir, al basqa tiykarlar menen juwmaq keskin pikirler (ápiwayı keskin sillogizm) bolǵan oy juwmaǵına aytamız. Bunday oy juwmaǵında ekinshi tiykar shártli pikirdiń tiykarı yamasa nátiyjesi menen sáykes bolıwı múmkin yamasa bul shártli pikir tiykardıń yaki nátiyjeniń biykarlanıwı menen sáykes bolıwı múmkin. Juwmaq ta shártli pikirdiń tiykarı yamasa nátiyjesi menen, yamasa shártli pikirdegi tiykar yamasa nátiyjeniń biykarlanıw nátiyjesi menen sáykeslikke iye bolıwı múmkin.
Shártli keskin oy juwmaǵınıń eki durıs modusın ádette bólip kórsetedi. Birinshisi maqullawshı modus (modus ponens) dep atalıp, onda keskin ótkerme tiykardıń shınlıǵın, al juwmaq bolsa nátiyjeniń shınlıǵın tastıyıqlaydı. Maqullawshı modustıń formulası tómendegishe belgilenedi:
Eger A B bolsa, onda C D boladı
A – B boladı
C – D boladı.
Mısalı, Eger jawın jawsa, onda kóshe ıǵal boladı.
Jawın jawıp atır.
Kóshe – ıǵal. Juwmaq shın pikir boladı.
Bul keltirilgen mısaldaǵı oy juwmaǵınıń forması maqullawshı modusqa tiyisli. Ol tómendegishe sxemaǵa iye:
Eger A, onda B, A
B
Simvolikalıq jazılıwı: pq, p
q
Biraq maqullawshı modusta basqasha jol tutıwǵa da boladı. Yaǵnıy nátiyjeni maqullawdan tiykardı maqullawǵa qaray baǵdar alıwımız múmkin, onday jaǵdayda juwmaq problemalı xarakterge iye boladı.
A→B, B
A (?). Mısal keltireyik. Eger jawın jawsa, kóshe ıǵal boladı.
Kóshe ıǵal.
?
Bul jerde juwmaq shın emes. Bul forma boyınsha durıs juwmaqtı alıw múmkinshiliginiń bolmawı sebeplerdiń kóp bolıwı menen túsindiriledi.
Ekinshisi biykarlawshı modus (nodus tollens) bolıp onda keskin ótkerme nátiyjeniń shınlıǵın, al juwmaq tiykardıń shınlıǵın biykarlaydı. Biykarlawshı modusta kishi tiykardaǵı nátiyje, al juwmaqta úlken tiykardıń negizi biykarlanadı. Pikirlew nátiyjeni biykarlawdan negizdi biykarlawǵa baǵdarlanadı. Formulası: A→B, B emes
A emes
Simvolikalıq jazılıwı:
p→ q,  q
p
Mısalı, Eger jawın jawsa, onda kóshe ıǵal boladı.
Kóshe ıǵal emes.
Jawın jawmaǵan.
Taǵı bir mısal keltireyik. Eger gúwalar shaqırılmasa, onda tergew háreketiniń processuallıq tártibi saqlanbaǵan boladı.
Gúwalar shaqırılmaǵan.
Tergew háreketiniń processuallıq tártibi saqlanbaǵan.
Biykarlawshı modus negizdi biykarlawdan nátiyjeni biykarlawǵa ótiwi de múmkin, biraq juwmaq problemalı boladı.
A→B, A emes
B (?)
Mısal: Eger jawın bolsa, onda kóshe ıǵal.
Jawın jawmaǵan.
?

Shártli sillogizmde eki tiykar da shártli pikirler boladı.

Eger A, onda B.
Eger B, onda C.
Nátiyje: eger A, onda C.