86
obrazlar emas, balki har bir inson (masalan, Farhod)ning botini (ichki
olami)dagi nafsoniy istak, shaytoniy intilishlarning ramziy timsollaridir.
Farhodning oshiqligi uni bu nafs lashkari bilan kurashga otlantirdi,
ishq unga kuch, sabot va iroda ato etdi. Ko‘rinadiki,
nafsni yengish
quroli — bu ISHQ ekan.
Tasavvufda ishq deganda faqat mehr, sevgi kabi tuyg‘ulargina
emas, ulardan tashqari yana iroda, sabot, ilm, ibodat, oqillik,
xokisor-
lik, sabr, qanoat, g‘ayrat, kamtarinlik, adolat, saxiylik, halimlik, mard-
lik, hayo, pokizalik, shirinso‘zlik, shafqat, umuman, inson qalbini,
ruhini poklashga xizmat qiladigan, uni Allohga yaqinlashtiradigan bar-
cha ezguliklar, pokliklar yig‘indisi tushuniladi. Ishqning o‘rni ko‘ngilda
bo‘ladi. Ko‘ngil ishq tufayli poklanadi. Ko‘ngil poklansa, ishq yanada
o‘tli, nurli bo‘ladi, ilohiy mohiyat kasb etadi. Tasavvufga ko‘ra ko‘ngil-
ni poklash ham bir ilmdir. Ilm esa ustozlardan o‘rganiladi. Farhodning
ustozlaridan kasb o‘rganishini eslang. Ular shunchaki hunarmand
ustalar obrazi emasdi.
Boniy – ko‘ngilga ishq binosini qurgan va qurishni o‘rgatgan
piri komil. Moniy – Alloh ishqini qalbga naqshlash sirlarini anglat-
gan ustoz. Qoran – ko‘ngildagi toshdan ham qattiq nafsoniy istaklar-
ni parchalash ilmini bildirgan murshid. Shular kabi yana Suhaylo,
Suqrotdek ulug‘lardan ishq sirlarini, poklanish ilmini o‘zlashtirgan in-
songina hayotlik davrida o‘z botinida dev, ajdaho, arslondek bo‘lgan
nafsoniy illatlarni yenga biladi, kundalik hayotda duch keladigan o‘z
nafsiga qul Xusrav, Sheruya kabi odam qiyofasidagi shaytonlarga
bas kela oladi. Bir so‘z bilan aytganda, u insoniy o‘zligini yo‘qotmay,
poklanish yo‘lida davom etadi. Poklanishga erishgan komil inson
ayni paytda yuksak axloq va odob timsoliga aylanadi. Shu ma’no-
da Farhod o‘zbek adabiyotida mukammal yaratilgan komil inson
obrazidir.
87
xOjA
(1480–1547)
Xojaning to‘liq ismi Poshshoxoja ibn Abdulvahhobxoja bo‘lib,
millatimiz
tarixida davlat va din arbobi, lirik va epik janrlarda bir-
dek barakali ijod qilgan betakror adib sifatida alohida o‘rin tuta-
di. Toshkentlik mashhur avliyo Zangi Ota avlodlaridan. 1480- yil-
da Ashxobod yaqinidagi qadim Niso shahrida shayxulislom Abdul-
vahhob xoja oilasida tug‘ilgan.
Dastlab otasidan, so‘ng e’tiborli murabbiylardan tahsil ol-
gan Poshshoxoja yigitlik bo‘sag‘asidayoq
davlat xizmatiga kirishadi,
ya’ni 16 yoshida temuriylar saroyida ishlay boshlaydi. Keyinchalik
shayboniylar hukmronligi davrida Nisoga
tegishli Darun viloyatiga
hokim, Karmana hokimi Jonibek Sulton hukumatida saroy mulozimi
vazifalari da ishlaydi. 1529- yilning kuzidan
Navoiyning kindik qoni
to‘kilgan Hirotning, 1534- yildan esa Balx shahrining shayxulislomi
vazifasiga tayin etiladi. Umrining so‘nggi yillarida davlat ishlaridan
iste’fo bergan adib Buxoroga qaytadi va butun borlig‘ini badiiy ijodga,
xalqning ma’naviy tarbiyasiga bag‘ishlaydi. Xoja 1547- yilda Buxoroda
vafot etadi va Bahovuddin Naqshband qabri yonida dafn qilinadi.
Xoja XII asrda Buxoroda Abduxoliq G‘ijduvoniy asos solgan mashhur
“xojagon” silsilasining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan edi. Bu silsila dun-
yoga Bahovuddin Naqshband, Xoja Ahror, Abdurahmon Jomiy kabi
ko‘plab dovruqli murshidlarni yetkazib bergan.
Xojaning o‘g‘li Hasanxoja Nisoriy “Muzakkiri ahbob” asarida
otasining qilgan ishlari, hayot tarzi, axloq-sajiyasi haqida qimmatli
ma’lumotlar qoldirgan. Darhaqiqat, Xojaning mavqei zamonasida ba-
land bo‘lgan. Bu birgina uning nasl-nasabi sababidan emas, ilmi, fe’li,
adolati tufayli ham edi. XVI asrning mashhur shaxslaridan “maxdumi
a’zam” nomi bilan shuhrat qozongan Xojagi Kosoniy Xoja haqida fikr
yuritib, “shahbozi balandparvoz” (baland uchuvchi lochin) deb baho-
lagan ediki, bu bejiz emas. “Muzakkiri ahbob” muallifi Xojaning fazi-
latlari haqida so‘z yuritib, she’r ilmini, insho (yozishma san’ati)ni mu-
kammal bilganini xabar qiladi. Jumladan, podsholikning chet ellarga
jo‘natiladigan xatlarini ham ko‘pincha shu kishi yozgan ekan.
