|
Adabiy merosi. Nisoriy uning turkcha va forscha devon tar-
tib qilganini xabar beradi. Biroq bu devonlar bizgacha yetib kelgan
emas. Taqdiri noma’lum. Nisoriy keltirgan turkiy va forsiy baytlar
haqiqatan ham, Xojaning iste’dodli shoirlardan bo‘lganini ko‘rsatadi.
Xususan, bir g‘azalini Zahiriddin Boburga yuborganini va she’r unga
ma’qul bo‘lib, maqtaganini qayd etib o‘tadi. Mana o‘sha she’r:
Kunduz avqotim
1
sening hajringda nolon kechadur,
Kecha ham zulfung kabi holim parishon kechadur.
Anbarin zulfung xayolidin ko‘zumga, ey pari,
Yil-u oy-u soat-u kun bori yakson kechadur.
Ulki, jondin kechadur, sham’i visolingni ko‘rub.
Vah na xush vaqt-u na xush soat na oson kechadur.
Ravshan o‘lg‘ay davlati vaslida hijron oqshomi,
Gar gunohimdin bilib, ul mohi tobon kechadur.
Xoja yanglig‘ nola qil, zulfi g‘amidin kechalar
Kim, mahali nola-vu faryod-u afg‘on kechadur.
Darhaqiqat, she’r yuksak san’atkorlik bilan yozilgan. Shoir
so‘zlarning ma’no va ohang tovlanishlaridan juda ustalik bilan foyda-
langan. Masalan, g‘azalda radif bo‘lib kelayotgan “kechadur” ko‘p
o‘rinlarda ikki ma’noda kelyapti. Uchinchi-to‘rtinchi baytlarda bular yo-
niga “voz kechmoq”, “gunohini kechmoq” ma’nolari ham qo‘shilyapti.
Bir so‘z bilan aytganda, butun she’rni birgina so‘z — “kechadur“ har
maqomga solib o‘ynatmoqda. Bu juda nozik, yuksak mahorat talab
qiladigan ishdir. Dastlabki baytlariga ko‘z tashlaylik.
She’rning har bir misrasi bir necha xil ma’no ifodalaydi. Jum-
ladan, matladagi ilk misraning birinchi ma’nosi: kunduzi vaqtim se ning
hajringda nola bilan o‘ta (kecha)di. Ikkinchi ma’nosi: kunduz kunim
sening hajring tufayli nolalarga to‘la qora tun (kecha)dir. Birinchi mis-
rada oshiqning kunduzgi holati ifodalangan bo‘lsa, keyingi misrada
tun (kecha)dagi to‘lg‘onishlari aks etgan. Misraning birinchi ma’no-
si: Bu kecha zulfing kabi holimni parishon qilgan kecha (tun)dir. Ot
so‘z turkumiga mansub “kecha” so‘zi misraning boshi va oxirida ega
1
Avqot – vaqtlar.
89
va ot kesim munosabatida takror qo‘llanyapti. Shu misraning ikkin-
chi ma’nosi: kechasi mening holim zulfing kabi parishonlikda o‘ta
(kecha)di. Misra boshidagi “kecha” – ot so‘z turkumi, misra oxiridagi
so‘z esa – fe’l, ega va fe’l kesim munosabatida. Misrani boshqacha-
roq, ya’ni kechasi holim zulfing kabi parishonlikda o‘tadi ma’nosida
talqin qilsak, bu so‘zlar orqali hol va fe’l kesim munosabati yuzaga
keladi. Bu yerda zulf so‘zi o‘ziga salmoqli badiiy yukni olmoqda: qora
zulf kabi kecha qorong‘u, yoyilgan zulf kabi oshiq holi parishon. Radif
bo‘lib kelayotgan “kechadur” so‘zlari orqali yuzaga keltirilyotgan ba-
diiy san’atlarga e’tibor bering: bu so‘z ifodalayotgan ikkala misradagi
birinchi ma’nolar ham, ikkinchi ma’nolar ham o‘zaro shakldosh bo‘lib,
tajnis san’atini yuzaga keltirmoqda. Aynan bir so‘zni ifodalagan birin-
chi va ikkinchi ma’nolarda esa takrir san’ati hosil qilingan.
Ikkinchi baytning birinchi ma’nosi: ey pari, anbar hidli qop-qo-
ra sochlaring xayolida yil, oy, soat, kunning bari ko‘zim oldida bir
xil (yakson), ya’ni qop-qora kecha (tun)dir. Ikkinchi ma’nosi: ey pari,
anbar hidli qop-qora sochlaring xayolida yil, oy, soat, kunning ham-
masi ko‘zimga bir xil (yakson), ya’ni vayrona kabi kechadir (o‘tadi).
Shu baytning uchinchi ma’nosi: “yakson” (bir xil) so‘ziga “yil, oy, kun,
soat birdek o‘tadi”, degan ma’no ham berish mumkin. Shunda birin-
chi aniqlovchi so‘z “yil” bo‘lganligi uchun hammasi birdek, ya’ni yildek
o‘tadi degan mazmun kelib chiqadi. Shu tariqa g‘azalning har bir bay-
tidan qavat-qavat ma’nolarni uqish mumkin.
Xojaning “Maqsad ul-atvor” nomli bir dostoni ham yetib kelgan.
Doston 1514–1520- yillarda Jonibek Sulton nomiga bitilgan bo‘lib,
Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”sining birinchi dostoni “Maxzan ul-as-
ror”ga nazira shaklida (ergashib) yozilgan. Xoja adabiyot tarixi da
ko‘proq hikoyalar muallifi sifatida qoldi. Uning bizgacha ikki hikoyalar
to‘plami – Temur Sultonga bag‘ishlangan “Miftoh ul-adl” („Adolat ka-
liti“), Kistan Qaro Odilga bag‘ishlangan “Gulzor” asarlari yetib kel-
gan. “Miftoh ul-adl” 1508–1510- yillarda, “Gulzor” 1538- yilda yo-
zilgan. Har ikkisining birgalikda muqovalangan bir necha nus xasi
saqla nib qolgan bo‘lib, ular O‘zbekiston Respublikasi Fanlar aka-
demiyasi Sharqshunoslik ins tituti Qo‘lyozmalar fondida saqlanadi.
1962- yilda ulardan ayrim namunalar chop etilgan.
90
Do'stlaringiz bilan baham: |
