Qоzоqbоy yO‘ldоshеv, vаlijоn qоdirоv, jаlоlbеk yO‘ldоshbеkоv

O‘NINCHI BOB

Shoirning odatda suhbat quradigan xonasiga kirganda gap chor ang edi. Sultonmurod kechikkani uchun uzr so‘rab, hamma bilan ko‘rishdi. Navoiy unga o‘z yonidan joy berdi. Har xil taomlar, shirin-liklar, yaxshi asralgan anor, olma, noklar bilan to‘la dasturxonga tak-lif di. Majlisda butun Xuroson va o‘zga mamlakatlarga dong‘i ket-gan bir necha ulug‘ olimlar ham ko‘p vaqt shoir bilan birga bo‘ladigan s oir Shayxim Suhayliy, shoir Hofiz Yoriy, Hiloliy, darvesh tabiatli qari Hasan Ardasher va Navoiy xizmatida bo‘lgan fazilatli ba’zi mulozimlar bor edi.

173

Majlis ahlining aksari uch tilda: o‘zbekcha, forscha, arabcha — qay biri qulay kelsa, bab-baravar, bemalol so‘zlashardilar. Olimlarning deyarli hammasi, o‘z ilmlaridan tashqari, yana bir ko‘p ilmlarni chuqur bilar edi. Ularning orasida ilm bilan san’atni birlashtirganlar, masalan, go‘zal raqs etuvchilar, musiqiyda kuylar yaratganlar, mohir naqqosh-lar ham bor edi.

Navoiy, o‘z odatiga muvofiq, mehmonlardan quyiroqda o‘tirdi.

_{http://eduportal}Usokin,kamtarin,muomaladanozik,lekinulug‘sifat;bt n olimlar

unin­g jamiki ilmlarda juda chuqur ekaniga qoyil bo‘ s r, har yerda

tasdiqlasalar ham, Navoiy ilm sohasida ko‘proq o‘z nuqson aridan ga-

piradi. U har kimning fikrini sabr va diqqat bil n ingl ydi.

Majlisga yangi mehmonlar keldi. Bular m vlono Sh hobiddin bi-lan shoir mavlono Binoiy edi. Mavl no Shah biddin — Xuroson olim-lari orasida ilmdan eng benasibi, lekin eng mutakabbiri. U ilm dun-yosiga yolg‘iz shallaqilik bilan kirgan. Bin iy istе’dodli shoir, lekin tili achchiq, o‘jar.

Mavlono Shahobiddin yarqiroq to‘nini halpillatib, yuqoriga o‘tdi. Go‘yo shogirdlarning o‘ltirishiga kirib qolgan domladay, kekkayib o‘tir-di. Past bo‘yli, kichik, lekin miqti gavdali, botiq ko‘zlari besaranjom o‘ynagan, paxmoqsoqol, pala-partish kiyingan mavlono Binoiy lab-laridagi istehzoli kulgi bilan hammaga bir qarab qo‘ydi-da, soxta bir kamtarlik bilan kichik qa ini bir oz bukib ko‘rishdi va quyiga, to‘g‘ri kelgan joyga o‘tira qoldi. Navoiy hammaga ko‘rsatgan xushmuoma-lasi bilan uni m hmon qilishga tirishdi. Binoiy ham xiyla vaqtgacha umumiy gapga quloq solmasdan, saralab-saralab taom yemoq bi-lan ovora bo‘ldi. Mavlono Shahobiddin, aksincha, dasturxonga qiyo boqmad­i. Go‘yo masalani oxirda yolg‘iz o‘zi yechib berishga ishon-gan odamday, “churq” etmasdan, donishmand bir tur bilan munozara-ga quloq soldi. Lekin majlis yangi-yangi masalalarga o‘tdi. Mavlono S ahobiddin labini ham qimirlata olmadi.

Kimdir mavlono Lutfiyning sho‘x-o‘ynoq bir g‘azalidan ba’zi baytlarini o‘qib, maqtay boshladi. Boshqa biri Navoiyning butun Hirot kuylaydigan bir g‘azalini va uning kuyini maqtadi. Mavlono Shahobiddin bu so‘zlardan zerikkandek, og‘zini katta ochib, homuza tortdi.

174

— Bilmadik, turkiy shе’rning istiqboli ne bo‘lur ekan? — dеdi u endi oq tusha boshlagan ko‘rkam soqolini selkillatib, kulib. — Har hol-da ba’zi shuaroning bu boradagi harakatlarida oz ma’no ko‘rurmen...

Sopalak tosh bilan Badaxshon la’li va aqiqi boshqa-boshqa narsadir.

— Xayr, taqsir! — murojaat etdi unga darvesh tabiatli Hasan

Ardasher. — Turkiyning balog‘at va kamoloti mavlono Lutfiyning, xu-

susan, Alisher janoblarining g‘azaliyotida oftob kabi namoyon bo‘ldi _{http://eduportal}Buyangiso‘zningsehrlisadolariforsiygo‘ylarni,filhaqiqat,hayrat-ga solmoqdadir. Zavq va idrok sohibi bu haqiqatni s o inkor qi a ol-

mag‘ay.

— Firdavsiy ham Nizomiylarning zaboni sli zo ida ilhom va

shе’r uchun yaratilmishki, bu haqiqatga butun a ix guvohdir, butun ja-hon unga qoyildir. Bu da’vo hech vaqt isb t talab qilmas, — dеdi kek-kayib mavlono Shahobiddin.

Mavlono Binoiyning botiq ko‘zlarida kin ya, nash’a yonib ketdi.

U beo‘xshov o‘ralgan, katta sallali boshini k ‘tardi.

— Ulug‘ zotlar, — dеdi so‘zini chertib. — Hammalaringiz

Chorsu orqasidagi bizning cha dast temirchilar ko‘chasidan o‘tgan-sizlar, ularning “taraq-turug‘i” q loqlarga mix qoqqandan battar azob berur. O‘zbek g‘azallarini tinglagan a ham ayni azobni his eturmen!

Binoiy o‘zbek tili va shе’ri haqida so‘z borganda, hamisha shu ravishda gapiradigan bo‘lgani uchun ham odamlar undan yana dag‘alroq, behayoroq gap kutganlaridan, ahamiyatsiz kulibgina qo‘yishdi. Umuman, butun Xuroson, Movarounnahr olimlari va shoir-lari kabi, majlisdagilarning ham o‘ndan to‘qqizi forsiyparastlar edi. Ul r uchun o‘zbek tili go‘yo qalamga yot edi. Fors tilining go‘zal-ligi, boyligi, shirinligi haqida e’tiqod ularning qonlariga singib ket-ganda. Ha o Navoiy g‘azallarini har qanday ulug‘ fors shoirinikidan yuqori qo‘yadigan va Navoiyning sozida o‘z ona tilining jonli, qudratli musiqiysini­ tuygan Sultonmurod ham qo‘liga har vaqt qalam olarkan, beix iyor ravishda fors yoki arab tiliga murojaat etardi.

Yaqindagina Hirotga kelib, hali Navoiy asarlari bilan yaxshi ta­ nis bo‘lmagan olim mullo Usmon, hamma ko‘zlardan o‘ziga “ofarin!” qidirib javdiragan mavlono Binoiyga jirkanib qaradi-da, Navoiyga murojaat qildi:

175

— Alisher janoblari, siz zullisonaynsiz, siz uchun “Foniy”mi, “Navoiy”mi dilbardir?

— Haq so‘zni aytsak, — dеdi Navoiy jiddiy, lekin ingichka ta-bassum bilan, — biz uchun o‘z tilimiz dilbardir, demak, “Navoiy” dil-bardir.

— Ne uchun? — shoshilib so‘radi mullo Usmon

http://eduportal
— “Foniy” go‘zal, “Foniy!” — qichqirib qo‘ydi mav ono Binoiy
og‘zidan ovqatini sachratib.
Navoiy o‘tkir istehzo bilan mavlono Binoiyga bir q rab qo‘ydi-
da, so‘zida davom etdi:
— Biz fors tilining qudrat va ahamiya ini, u	ild gi sarlarning
husni va salobatini hech vaqt inkor etmadik. To go‘d klikdan bosh-
lab fors tilida ham qalam surmoqdamiz. Ammo	ilimizning afzal-

ligi biz uchun ulug‘ haqiqatdir. Biz g ‘daklikda bu haqiqatning ishqi-ni ko‘nglimizga jo qilganmiz, o‘lganimizgacha bu ishqni saqlaymiz! Shaharlarni, qishloqlarni, sahro va t g‘larni to‘ldirgan el-ulusimiz, urug‘-aymog‘imiz bor, uning o‘z zavqi, fahmi-idroki bor. Biz elimizning­ zavqini, tabiatini nazarda t tib, ning o‘z tilida qalam suraylikki, unin­g ko‘ngli fikr gullari bilan to‘lsin. T rkona so‘z bilan tarannum etaylik-ki, elning yuragi mavjga kelsin. So‘z gulshanida o‘zga ellar qatorida bizning­ elimiz ham bahramand bo‘lsin. Fors ash’ori elimizning zav­ qi uchun b gonaroq ir. En i otalarimiz, bobolarimiz, enalarimiz­ tili­ ga nazar solsak, uning fors an bag‘oyat baland darajada ekani bir haqiqatdir. Tilimizda daqoyiq1 ko‘p. Ammo bu kungacha hech ki-shi uning haqiqatiga nazar tashlamabdir. Afsuski, yulduzlardan yo ug‘roq gavharlari yashirin qolib, balki unutilish darajasiga yetibdur. Elimizning shoir yigitlari oson yo‘lni ko‘zlab, yolg‘iz fors tili bilan taran-num e dilar. Tilimizda nozik ma’nolarni, ruhning butun jilvalarini ifoda qilg‘uvchi so‘zlar va shakllar shunday ko‘pdirki, forsiyda ularning biri ham o ilmas.

Navoiy katta faxr bilan, ruhlanish va dard bilan so‘zladi. Gapini bi irgandan so‘ng ham ko‘p kishilar, so‘zning davomini kutgan kabi, undan ko‘z uzmay, mahliyo bo‘lib turdilar. Forsiyparastlarning na-faslari ichlariga tushib ketdi. Hatto tili hamisha qayrog‘lik bo‘ladigan

¹Daqoyiq – nozik ma’nolar.

176

mavlono Binoiy naq labida tutib turgan yangi bir askiyani aytishga botinmay qoldi. Forsiyparastlar fors tilining shirinligini xuddi shu tilda bolalikdayoq ajoyib shе’rlar aytgan Navoiyga madh etadilarmi?!

Darveshona xayolchan, sokin, yumshoq Hasan Ardasher Navoiyning fikrlarini quvvatladi. Keyin Sultonmurod turkiy tilidagi shе’rlarning rang, ma’no va xayol ingichkaligi jihatdan fors shoirlari­

ning asarlaridan tuban emasligi haqida gapirib, bir necha nam nalar-da isbot etmoqqa tirishdi.
http:/beringizvatafakkur/eduportalbilanilmnikеngaytirmoqqaharakatqilingiz! Ilm — Bukungi fors shе’rlarining, — dеdi Sultonmurod, — u ug‘ us-
todi mavlono Jomiy hazratlarining muborak ko‘ngill rini o‘zbek shе’ri asir etmoqdadir. U janobning fikrlari, iltifotlari tilimizning g‘ l b sidir!

Majlisni munoqashadan1 qutqarib, do‘stona uhl n irish uchun Navoiy ustalik bilan suhbat mavzuini o‘zga tib yubo di. U soxta bir qalandar haqida juda mazmunli, mar q bir hik yacha aytib berdi.

Navoiy behisob ko‘p hikoyalar bilar edi. Kundalik hayot voqealaridan ajoyib latifalar, ibratli hikoyalar to‘qiy berardi ham ularni shunday jonli, shunday iliq aytib berar edikim, har kim zo‘r maroq bilan tinglar edi.
Naq yarim kechada odamlar y- ylariga tarqalarkan, Navoiy Sultonmurodni to‘xtatdi.
— Men sizga biron ma rasa a dars aytmoqlikni taklif qilurmen, ne deysiz?
Sultonmurod javob b rishga qiynalib qoldi.

— Hali vaqti k lmagan ir... — dеdi ikkilanib.

— Hirotning ng p shqadam va istе’dodli tolibi ilmlari sizdan dars olmoqni orzu qiladilar.

— Siz lozim bilsangiz, u taqdirda e’tirozim yo‘q, — dеdi yerga qarab Sultonmurod.
— Xo‘b, bu yaxshi ish bo‘ldi, — dеdi quvonib Navoiy. — Ikki-uch kun mobaynida tayin qilurmiz. Yolg‘iz aytar so‘zim shuki, vazi-fangizga amom ixlos bilan kirishgaysiz, shogirdlaringizning ko‘ngli-ga ma’rifat ishqini solg‘aysiz, mol-davlat uchun ilmingizni sotmangiz.

Inson uchun ko‘ngilning sofligi, boyligi kerak.

Gulning to‘ni qirq parcha bo‘lsa ham, guldir! Ilmni xalqqa

¹Munoqasha – janjal, tortishuv.

12–Adabiyot, 9- sinf.

177

ko‘mig‘liq xazina emas, jonli daraxtdir, o‘smog‘i, gullamog‘i, meva bermog‘i kerak!

— Bu kamina ham yolg‘iz shu orzular bilan yashaydi, — dеdi

Sultonmurod hayajonlanib.

— Xayr, ko‘rishguncha!

Sultonmurod qorong‘i tunda, qanotlanganday, madrasaga

uchdi.
http://eduportal
* * *
Devonning qatorasiga solingan ziynatli xon	rining biri yonida
qurama xalqdan anchagina to‘plangan edi. K	ekis, chorburchak
sahnni chol qorovul qunt bilan, chang ko‘ a m sd	n supur rdi. Uning
soqoli taralib tekislangan, lekin rangi kunduzning m shaqqatlari­­ni
xayol bilan beparvo kechirish uchun har kuni e	alab “chize”1 taryok

istе’mol qilib, ustidan ko‘proq shirinlik yeguvchi chollarning rangi kabi sarg‘ish, qonsiz edi. U supurgining dastasiga suyalib, odamlarga yer ostidan ko‘z tashladi. Qandaydir bir tanishini ko‘rib, yaqin keldi. U taajjublanib,­ dеdi:

— Ha, bizning dargohga bosh suqubsan, tinchlikmi? — so‘radi

chol.

— Dardsiz, g‘alvasiz o am bu yerda nima qiladi? Mirga ikki og‘iz arzi hol qilg‘ali kel im.

— Hay, ishing o‘ngi an kelsin! — Chol birin-sirin yangidan ke-layotganlarni ko‘zdan k chirib, dеdi:

— Tavba, Alish r janoblari bir haftadan buyon Childuxtaronda edilar, u yerda yangi rabot bino qilmoqdalar. Hirotga bukun tunda qaytdilar­. Xo‘sh, xaloyiqni kim ogohlantirdi?

— Ehtimol, o‘zlari tushimizda bashorat bergandirlar, — kulib dеdi bir dehqon.

— Ajab emas... Chunki Navoiyning dili bilan xalqning dili hami-sha ayvanddir, — dеdi ishonch bilan ko‘m-ko‘k qo‘lli bo‘yoqchi.

S u vaqtda kimdir, burunaki otgandek, qayta-qayta apshurdi.

— Haqqast rost! — bo‘yoqchiga qaradi chol qorovul va jiddiy еdi: — Bu zamonda Navoiy janoblaridek pok odam hargiz topilmas,

— ishiga kirishdi.


¹Chize – jinday, ozgina.

178

Odamlar o‘zaro shivirlashib, Navoiyning ishlari, hayoti, sifatlari haqida so‘zlasharkan, amirlarga xos jubbaviy tillodo‘zini kiygan shoir hovlida paydo bo‘ldi. Hamma qo‘l qovushtirib ta’zim qildi. Navoiy xalqning salomiga javob qaytarib, tezgina yurib, katta xonaga kirdi. Odamlar eshik oldini o‘rab, kissalaridan, sallalari orasidan qog‘o lari-ni qidira boshladilar. Yondosh xonalarning biridan yosh, mag‘r r kotib chiqdi-da “Sabr! Sabr!” dеdi xalqqa qarab, keyin Navoiy kirgan xona-

http://eduportalgaqarabyurdi.

— Bu kun xalq juda ko‘p, — dеdi yosh kotib s om berg ndan keyin, — barchasini qabul qila bilurmusiz?

— Anglamadim, ne demak istaysiz?

— Agar vaqtlari musoida qilmasa, bir qism x loyiqqa boshqa kun kelmoqni taklif etsam, degan fikr xotirimga keldi.

— Barakallo g‘ayratingizga! — istehzo bilan xitob qildi Navoiy. — Bizda shunday odatni biron vaqt ko‘rganmidingiz?
Yosh kotib ko‘zlarini yerga qadadi, bir nafasda ham oqardi, ham qizardi.

— Siz hali yosh yigitsiz, — dеdi Navoiy endi muloyim, lekin jid-diy, — mansab poyasida, balki, y qorilashursiz. Shu so‘z xotiringiz-ga naqshlanib qolsinki, elga bu yo‘sinda muomala va xizmat qilmoq oqillarning ishi emas.

Kotib boshini bazo‘r ko‘tar i. Uzr tilab, chiqmoqchi bo‘ldi. Navoiy uni to‘xtatdi. Yordamchilari y tib kelguncha, bu yerda o‘tirib, unga qa-rashmog‘ini so‘radi. Kotib bir oz tetiklandi. Quyida, yozuv ashyolari turgan pastgina kursi oldida tiz cho‘kdi.

Dastlab juldur kiyimli, kir qalpog‘ini ko‘ziga qadar tushirgan, o‘rta yashar dala kishisi qo‘l qovushtirib kirdi-da, salobat bosib, dovdirab qoldi.

— O‘ iring, muddaongizni so‘ylang, — dеdi Navoiy xushmuo­ malalik bilan.

Dehqon eshik oldida cho‘qqaydi, qalpog‘ini sal ko‘tardi.

— Boshimga bir falokat tushib, Isfizordan keldim... — еdi-da, birdan so‘radi: — Hammasini aytaymi, uzun gap?

— So‘ylang, — kulib javob berdi Navoiy.

— Bisotimda birgina otim bo‘lardi. Yomon emas, korimiz-ga yarab­ turardi. Bir kun, ne bo‘ldi-yu qishlog‘imizga bir otliq sipo-

179

hi kirib keldi. Orqasida xushsurat bir bola... Men otimni sug‘orib, yuvib turgan edim. Qarshimda to‘xtadi. “Otingni egarlab ber, ma­

nov inimni mindirib olayin, tez orada Hirotdan qaytamen, shunda tashlab ketamen”, dеdi. Men yalindim: “Bek yigit, ayni ish chog‘i,

iloji yo‘q. Boshqalardan so‘rab ko‘ring, topilmasa, sh nday ketave­ ring, bu arg‘umog‘ingiz bilan Daryoyi Sho‘rgacha yetasi ” “Yo‘q,

— dеdi. — Ovda yurib, otim ko‘p urindi. Barcha Hirot meni taniydi. _{http://eduportal}Qozizodalardanmen”,—dеdi.Hukumatgaot-ulovbermoqeskidan bir taomil. Otni egarlab, jilovini unga tutqizdim... xull s, ikki oydan buyon

u qozizoda qurg‘urdan domdarak yo‘q. O‘n kun burun esh kka minib, Hirotga keldim. Kirmagan ko‘cham, so‘ am g n od mim qolmadi. Topish qayda! Bu yetmaganday, yana bir falok oyog‘imdan chaldi: uch kun burun eshagimni­ o‘g‘irlatib q ‘ydim. Mahkamalarga kirsam, arzimni tinglamadilar. Sizga sig‘inib keldim, taqsir.

Dehqon og‘ir xo‘rsindi. Nav iy asta tebrandi.

— Birodar, sizga bir balo yo‘liqibdi, mayli, kim bo‘lmasin, qozizo-dami, sipohimi — u bir ofat... Bu yanglig‘ ovchilar ko‘p, ularning o‘zlari ovchining itiga arzimaydilar. Ismini bilmaysizmi?

— Aytdi, Toji in...

Navoiy kotibga qarab, Qilichbekni chaqirishni buyurdi. Keyin kulib, dehqonga murojaat et i:

— Otingiz topilur. Chin ismini yashirgan bo‘lsa, qiyofatini aytur-siz. Ammo shakni oqtarmoqdan foyda chiqmasa kerak. Qaysi sho‘razorda, qaysi og‘ilda! Faqat eshakni yo‘qotganingizni bizga isbot qila olasizmi?

— O, nahotki bu qulingiz yolg‘on so‘zlasa! Karvon saroyda yuz kishi desangiz ham guvohlikka o‘tur.

— U holda eshakning bahosini biz to‘laymiz, — dеdi Navoiy. — Lekin bundan keyin ehtiyot bo‘lmoq kerak. Elning bir so‘zi bor: o‘zing-ga eh iyot bo‘l, qo‘shningni o‘g‘ri tutma!

Dehqon, Navoiy so‘zlarini aqlga sig‘dirmaganday, dovdirab qoldi.

— Qanday gap? Kim to‘laydi? Siz? Yo‘q, jabrini o‘zim ko‘ta­ ray, — qo‘lini ko‘ksiga qo‘ydi .

Baland bo‘yli, kеng yag‘rinli, qirg‘iy burun yigit — Qilichbek kir-di. Navoiy bir necha so‘zda dehqonning muddaosini tushuntirdi. Keyin

180

buyruq yo‘sinda dеdi: “Bu dardkashni qoniqtirmaguncha, hargiz orom olma, jahannam ostida bo‘lsa ham, u zolimni top va jazosini ber!”

Qilichbek dehqonni yupantirdi:

— U odam bizga otning qashqasiday ma’lum. Yuring biz bilan. Navoiy ularni to‘xtatdi. Eshakning bahosini so‘radi. Keyin o‘ i­

ning	xususiy mulozimlariga uchrashib, dehqonga pul olib berishni