Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

[Tabiiy ishlar ]
Endi Malaya Buxarinning tabiiy asarlariga ­to'xtalsak, biz ­mintaqa hosildorligining asosiy xarakterli xususiyatlarini ko'rsatamiz. Malaya Buxarinning mineral boyliklari juda kam o'rganilgan. Keriya qishlog'ida oltin shu darajada yuvilib ketadiki, aholi bu metall bilan soliq to'laydi va uni shaxsiy qo'llarga sotish imkoniyatiga ega. Har yili Xo'tandan 80 lan ^{30 ta} oltin saroyga jo'natiladi ­. mis ^; Oqsuv, Sayram va Kuchada qazib olinadi; O'zining egiluvchanligi bilan mashhur bo'lgan Aksu, ­mahalliy aholi aytganidek, ­qimmatbaho metallarning sezilarli aralashmasini o'z ichiga oladi, ammo mahalliy aholi ­ularni qanday ajratishni bilishmaydi.
Sharqiy Turkistonda oltingugurt koʻp ishlab chiqariladi, bizning ­tirimiz, alumimiz, selitralarimiz. Kucha shahri yaqinidagi vulqon tuprog'i , ayniqsa, ushbu materiallarning asosiy koni sifatida mashhur. Issiq oltingugurt ­Ush-Turfon va Yorkand tumanida ­, selitra esa Sayram va Ush-Turfonda qazib olinadi. Tuz konlari Oqsuvdan sharqda Yanchi-Shan tog'larida joylashgan.
(yashma-sharq) Xitoyda yu [yu] nomi ostida juda hurmatga sazovor bo'lgan tosh ­Sharqiy Turkistonning ajoyib mineral mahsulotlaridan biridir . ­Nefrit ikki xil bo'ladi: tog' (Loachning mahalliy aholisi orasida) yoki bish-bozgan, uning parchalari Yorkanddan 45 verst uzoqlikda, Mirjay va Sutosh tog'larida, Yo'lg'unkash daryosida (xitoycha talaffuzda - Yurunkash) maxsus suv ostida qazib olinadi. xitoylik zobitning nazorati. Yiliga 10 000 tagacha ­^{31 ta} tog ' ­nefrat jinlari va Yurunkasha daryosidagi ovning barcha miqdori Pekinga yuboriladi; xususiy sotish Xitoy hukumati tomonidan qat'iyan taqiqlangan.­
Kumush, temir va qo'rg'oshin rudalari va ­ko'mirni o'zlashtirish Malaya Buxarinda amalga oshirilmaydi va biz bilganimizdek, kumush, temir va ko'mir, kamida oltita shahar hududida hali kashf etilmagan. Xitoy tarixida ­Komul yaqinidagi kumush rudalari haqida eslatib o‘tiladi, ammo bu qanchalik asosli ekanligini bilmaymiz.
Qashqardan Qoʻqonga yoʻlda joylashgan ikkita zavod – mis va qoʻrgʻoshin siyosiy sabablarga koʻra rivojlanmay qolgan. Bu mamlakatdagi mineral qazib olishning katta qismi Xitoyga o'lpon sifatida yo'naltirilganligi va barcha mis ­Oqsuvdagi zarbxonaga yuborilganligi sababli, aholining ehtiyojlari qondirilmaydi. Qo'qondan temir, cho'yan, qo'rg'oshin, mis, guruch olinadi, bu metallar ­Rossiyadan quyma va mahsulot shaklida keltiriladi. Metallurgiya bilimining etarli emasligi va qazib olishning eng oddiy usullarini bilmaslik turkistonliklarning Malaya Buxarinni o'rab turgan tog'lar bag'rida boy bo'lishi kerak ­bo'lgan qazilma boyliklardan foydalanishga to'sqinlik qiladi ). ­Tyan-Shandan oqib chiquvchi Sir daryosining yuqori oqimidagi qoʻqonliklar, aytishlaricha, anchagina oltinni yuvib tashlaydi ­; togʻlarda, Anjan sharqida kumush qoʻrgʻoshin qazib olinmoqda. Bolor, ayniqsa, qazilma toshlarga boy. Maʼlumki, Qoratigen bilan Qoʻqon oʻrtasidagi savdoning asosiy buyumini quyma oltin, Badaxshon bilan Yarkendom oʻrtasida esa ­qullar , tillalar, lapis lazuri [lapis lazuli], firuza va boshqalar tashkil etadi. yoqutlar.
Pomir qirg‘izlari Yorkand va Qashg‘arga tosh billur, turli jasper va tilla quymalarini olib kelishadi. 7-asr xitoylik sayohatchisi Guen-Tsang ­³² Pomolo (Pomir) mamlakatida olovrang oltin ishlab chiqarilishini qayd etadi. Kuenlunda foydali qazilmalarni qidirish hali amalga oshirilmagan, ammo ­bu tizma metall xazinalardan xoli emas deb taxmin qilish kerak. Bu tog'lardan oltin konlari bo'lgan Keriya daryosi oqib chiqadi. Zarafshon (oltinli) nomi, undan ­oqib chiqadigan ba'zi daryolar va Malaya Buxarinda keng tarqalgan Gilgitlar hukmdori ³³ o'z g'orida ulkan oltin quymalarini saqlaganligi haqidagi afsona ­bu taxminni tasdiqlaydi.
1[ O'simliklar ]
Malaya Buxarinning tabiiy o'simliklari kambag'al, uning jinslari xilma-xil emas. Mahalliy floraning tabiati Ili vodiysi dasht o'simliklari bilan umumiy o'xshashlikka ega. Tyan-Shanning Issiqkoʻl vodiysiga qaragan ­shimoliy yon bagʻrida toʻgʻridan-toʻgʻri ­koʻkalamzor va yorqin gullardan iborat hashamatli oʻtloqlar mavjud boʻlgan boy alp florasi mavjud; togʻ yonbagʻirlarida ­keng archa oʻrmonlari, togʻ kullari, irgʻaylar, ­daryolar boʻyida esa zirk, asal, alp smorodina, yovvoyi atirgul va boshqalar oʻsadi. Heather ( Juni - perus sabina) ignabargli zonadan yuqorida o'sadi ³⁴ va chiliga tuya dumi ( Caragana juhatae).
Oqsuv meridianidan gʻarbda ­Malo-Buxoro tekisligiga tushadigan Osmon togʻlarining janubiy yonbagʻirlari ­slanets, konglomerat, quyi etaklari esa qatlamli gil qatlamlaridan iborat. Janub yonbag'irining ochiq qoyalarida u erda va u erda alohida o'sadigan yoki butunlay yalang'och o'tlar mavjud. Qirg‘iz echkilari va qo‘chqorlari kuzda zo‘rg‘a ovqat topadi. Oqsuvning sharqida togʻlar ignabargli oʻrmonlar (archa) bilan qoplangan va togʻ yaylovlari boy.
Sirt togʻlari, Atbosh, Arpa va Norin daryolari vodiylari bundan mustasno.
etishtirishga qodir emas, daraxtsiz, mayda, lekin zich o't bilan qoplangan. Atbosh va Arpa tekisliklarida qirgʻizlar bugʻdoy, arpa, tariq ekadi; ular shuningdek, daraxtlar va butalardan mahrum bo'lib, mayda o'tlar, tukli o'tlar va artemisiya bilan o'sgan.
Norinning chuqurlashgan ­oqimi Issiqkoʻlga teng boʻlgan (dengiz sathidan) unumdor vodiy hosil qiladi. Norin qirgʻoqlari dengiz shimoli (Hippophae rhamnoides), tol, terak, turli chiligʻ oʻrmonlari bilan chegaralangan, togʻlar esa shimoliy yon bagʻirining alp zonalariga xos boʻlgan zich archa oʻrmonlari va oʻsimliklari bilan qoplangan . ­Tyan-Shanning ­Bolorga tutashgan bu qismida oʻtloqi (Spirea) paydo boʻladi. heather va irgai ( Cotoneaster multiflora) . Oxirgi o'simlik va turli xil nilufar turlari (lola va piyoz) ­yaylov o'tloqlariga boy bo'lgan Bolor florasini tavsiflaydi .­
Kuenlun, Tomson ^{35 ga ko'ra} , ­flora jihatidan juda kambag'al: uning jinslari yolg'iz ­chiqadigan o'simliklar bilan qoplangan, unda astragalus ustunlik qiladi.
Malo-Buxoro tekisligining vegetativligi yanada achinarli ­. Mamlakatning ichki massasi saksovullar ( Ana ­asosli saksovul) bilan qumtepalardan iborat bo'lgan taqir dashtdir. yoki sho'rlarga botgan yalang'och tuproqli keng cho'llardan. Tog'lar tagida va qum orasida joylashgan joylar unumdorroqdir ; ­oktabr oyida Qashg‘arga kelganimizda bu shahar atrofi noyob o‘simliklarga ega bo‘lib, ularning fiziognomik turlari: tikanli yantak (tuya qorako‘zi), taroqsimon, artemiziya va qumloq tuproqqa xos bo‘lgan turli o‘tlar, masalan, chiyi, iris . angustifoliya.
Iqlimning haddan tashqari quruqligi va tuproqning xususiyatlari tufayli ­o'simliklar faqat suv yaqinida saqlanadi. Daryolar oqimi ikkita tor ko'katlar va ­turli buta va bargli daraxtlardan iborat o'rmon bilan birga keladi. Mahalliy aholi bu qirg'oq o'rmonlarini forscha " jengel" so'zi bilan ataydi, undan Hindistonda qabul qilingan ingliz o'rmoni kelib chiqadi; bu erda, ­Orenburg viloyatida va Sibirda bunday bog'lar urema deb ataladi.
Daryolarning yuqori oqimidagi Kichik Buxoro uremlari ­uchun Tyan-Shanda dengiz itshumurti va taroqsimon butalar, Bolorda irgʻay toʻqaylari ajralib turadi. Oʻrta oqimda daryo togʻ etaklariga kirganda urema xilma-xil boʻladi: ­terak, tol, zirk (pushti va qora), asal, yovvoyi atirgul, sariq gulli karagana ( Caragana frutescens ) va boshqa ­kuya butalari, masalan, H. alimodendron argentum va boshqalar. Irgay bu oqimda to'xtaydi va dengiz shimoli ­katta o'sadi. Quyi oqimlarda, ya'ni qo'shilish yaqinida, suv bosimining oshishi natijasida daryolar kengayadi va ­suv toshqini tufayli suv bosadigan o'tloqlar va qamishzorlarni hosil qiladi, o'rmonlar qirg'oqlarni qalin va keng chegara bilan bezatadi va ­yangi turlar paydo bo'ladi. ular: boyarka va jigda ( Eleagnus angustifolia )
Tarim keng va botqoqli botqoqlarga aylanadi, qalin qamish va qamishzorlar o'sgan.
Ehtiyotkorlik bilan sug'orish va asrlar davomida etishtirish yordamida Malaya Buxarinning madaniy o'simliklari juda ­xilma-xildir. Shaharlar va qishloqlar atrofi zich bog'lar bilan o'ralgan bo'lib ­, ularda anor va anjir kabi mayin mevalar o'sadi; gʻoʻza plantatsiyalari va sunʼiy oʻtloqlar ­katta maydonlarni egallagan, pasttekisliklarda sholi ekilgan.
Malaya Buxarinning madaniy o'simliklari quyidagilardan iborat: non ­ekinlari [ya'ni . e. donli ekinlar] - guruch, bug'doy, arpa, jugara yoki gaulen [kaoliang] ikki avlod: qizil ( Holcus jo'xori ) va oq, bizga shakar nomi bilan ma'lum ^35ya , yasmiq, ­makkajo'xori va juda kamdan-kam tariq; jo'xori yetishtirilmaydi.
va bir yillik zotga mansub paxta qogʻozi ( ­Gossypium herbaceum ), kanop, kunjut ( Sesamum oriental), qoraqo'tir ( Rubia tincterum) va tamaki.
Bog'larda turli xil qovoq o'simliklari o'sadi: ­ajoyib ta'mga ega bir necha navli qovunlar, tarvuzlar, qovoqlar, sholg'omlar, sabzi, turp, lavlagi, piyoz, yalpiz, no'xat ( Cicer orientinum) , ko'knori va za'faron. Bodring juda kam uchraydi va xitoylik deb nomlanuvchi zotga tegishli.
Bog'lar etishtiriladi: mahalliy floraga xos bo'lgan majnuntol ­, terak ( Propulus pruinosa) va kumushrang barglari bo'lgan piramidal, tut, jigda ( Eleagnus hortensis angustifolia) va chilom [chilim]; oxirgi ikkita o'simlik xurmoga ta'mga o'xshash mevalarni beradi; birinchisi hali ham elim ishlab chiqaradi. Mevali daraxtlarda olma ikki xil, ammo ­sifati o‘rtacha, nok (O‘rta Osiyodagi eng yaxshi bergamot), shaftoli, o‘rik, quita, anor va anjir o‘sadi.
Bu erda uzum asosan ikki xilda o'sadi: Husayniy - oq, cho'zinchoq, nihoyatda mazali va Sohibi - yumaloq, qizil. Nomlari keltirilgan o'simliklar ­butun Malo-Buxoro vodiysiga xosdir. Tog'larda yotadigan joylar ­bundan mustasno: masalan, Sayram va ­Bayda shaftoli, anor va anjir o'smaydi, lekin uzum va paxta qog'ozi ­muvaffaqiyatli etishtiriladi. Bundan tashqari, Yorkandda gilos , olxo'ri, yong'oq o'sadi . ­Yarkend tumanidagi Qarg‘aliq qishlog‘i faqat yong‘oq yetishtirish bilan shug‘ullanib, mevasini ­sotish bu maskanda savdoning asosiy predmeti hisoblanadi ­.
Ushbu inshodan Malaya Buxarinning o'simliklari kambag'al va madaniyati tanazzulga yuz tutganini ko'rish mumkin. Yarimtropik o'simliklarning boyligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadigan bir xil kengliklarda joylashgan Evropa mamlakatlari haqida gapirmasa ham ­, Malaya Buxarin florasi ushbu chiziqdagi Osiyo mamlakatlariga qaraganda qashshoqroqdir. Jungor-qirgʻiz choʻli togʻlarining oʻsimliklari tabiiy jinslarga ancha boy. Verniy yaqinida [biz ­Olmaota emasmiz] o'rik va olma yovvoyi o'sadi; Bargli ­daraxtlar katta bo'yli, o't o'simliklari juda boy, garchi qattiq qish va ­chuqur qor bor. Qo‘shni Farg‘ona vodiysi butun Markaziy Osiyodagi eng yaxshi davlat hisoblanadi. Togʻlari ignabargli ­oʻrmonlar, yongʻoq, pista butalari va olcha daraxtlari bilan qoplangan; dehqonchilik va bog'dorchilik ­savdoning muhim sub'ektini tashkil etadi; Fargʻona bogʻlarida Malaya Buxarinda yetishtiriladigan oʻsimliklardan tashqari ­bodom va olxoʻri oʻsadi; hatto qumli ummon qoʻynidagi unumdor yer oroli boʻlgan Buxoroning ham ­Kichik Buxorodan koʻra koʻproq madaniyatli manzaralari borligi maʼlum.
Sharqiy Turkiston oʻtloqli yerlarning yoʻqligi, yer yetishtirishning yomon ahvoli, ­tevarak-atrofdagi togʻlarning taqir va taqirligi bilan ajralib turadi. Mintaqaning sabzavotchilik qashshoqligining sababini mamlakatning yuqori mavqei emas, balki hisobga olish kerak ( ­bu chiziqdagi o'simliklar sezilarli balandlikda bo'lishi mumkin, bu Issiqko'l qirg'og'ida uzum va shaftolilarning pishib etishidan dalolat beradi), lekin yomg'ir bilan hech qachon namlanmaydigan tuproqning mulki va erning etarli darajada ishlov berilmaganligi. Xulosa qilib aytganda, sabzavot mahsulotlari haqida shuni aytish kerakki, shakarqamish Qashqar yaqinida o'smaydi , bu haqda ­eramizning 1-asrida Xitoy yilnomalarida qayd etilgan va Ritter ³⁶ e'tiborni tavsiya qiladi. Bizning fikrimizcha, bu nom ostida xitoyliklar ­shakar jo'xori yoki poyasida mahalliy bolalar uchun mazali bo'lgan shirin sharbati bo'lgan jugara degan ma'noni anglatadi.