Qozoq ssr fanlar akademiyasi tarix, arxeologiya va etnografiya instituti. Ch. Ch. Valixonov

Sayohat kundaligi...
Chop etilgan: CNE. T. 1, p. 306-357. Avtograf saqlanadi: AAN, f. 23, •on. 1, d.2, l. 1-22. Asar birinchi marta kitobda chop etilgan: Valixonov Ch.Ch.Tanlangan asarlar. A.-A., 1958, b. 236-286.

2. 
   Ayagʻuz — oʻtmishda ­Chuguchak, Qulja va Sharqiy Turkiston shaharlari bilan jonli karvon savdosi boʻlgan shahar. Ras ­xuddi shu nomdagi daryo vodiysida joylashgan bo'lib, u ko'lga quyiladi. Balxash. Hozir Ayaguz Semipalatinsk viloyatining viloyat markazi hisoblanadi.
   

^1a Tegishli ravishda eslatmaga qarang. 5 va 22-modda. "Qirg'iz shajarasi".

3. 
   Xato. Ayaguz tumani 1831 yilda tashkil topgan. Qarang: N. I. Krasovskiy , Sibir qirgʻizlari viloyati. T. 1. Sankt-Peterburg, 1868, b. 103-105.
   
4. 
   Chalakazaklar (shala-qozoqlar) etnik jihatdan qozoqlarning kelib chiqishi aralash boʻlgan avlodlari; ular yarim harakatsiz hayot tarzi bilan ajralib turadi.
   
5. 
   Bu satrlar qarshisida Ch.Valixonov hoshiyaga “I operatsiya uchun” deb yozib, NB belgisini qo‘ygan. Shubhasiz, muallif paragrafni qo'shimcha ma'lumotlar bilan kengaytirish niyatida edi ­, ammo u buni qilmadi.
   

^4a Eslatmaga qarang. 29-moddaga. "Qirg'izlarda shamanizm izlari".

6. 
   daryoning o'ng, baland qirg'og'ida joylashgan Qo'zi-Ko'rpesh va Bayon-Sul qabr toshini nazarda tutadi . ­Ayaguza, ­Tansik vokzalining ro'parasida. Binoning balandligi 14 m.Koʻrinishi islomgacha boʻlgan davrdagi (V-X asrlar) Qozogʻiston qurilish sanʼati uchun xos kompozitsiyadir.
   
7. 
   Bu Arganataning qumli cho'lida yo'q bo'lgan, ammo Semirechye daryo vodiylarida va Jung'or Olatau tog' etaklarida ulkan massada topilgan qadimgi chorvadorlar qabristonlari va keyingi davrdagi qabr inshootlarini nazarda tutadi.
   
8. 
   Va y dan - o'tish. Ch.Valixonov oʻz maqolalarida oʻsha davrda geografik adabiyotda hali oʻrnatilmagan “oʻtish” atamasi oʻrniga ­oʻsha davrda qoʻllanilgan “oʻtish” soʻzini qoʻllagan ; bu asarda u koʻpincha qozoqcha “asu” atamasini beradi – “oʻtish”dan koʻra aniqroq maʼnosi ­. Keyingi asarlarida, xususan, Qoshg‘aristonga oid asarlarida muallif ba’zan “o‘tish” so‘zi bilan birga “o‘tish” so‘zini ham qo‘llagan.
   
9. 
   Kipet (tipets, fescue, kaz. betege ) Qozog'iston hududining ko'p qismida keng tarqalgan eng yaxshi yaylov o'simlikidir.
   
10. 
    Bauagach ( bau-agash “bogʻ oʻrmoni”, “bogʻ”) — daryo vodiysidagi hududning nomi . ­Chilika.
    

⁹ a Eslatmaga qarang. 33-modda. "Qirg'iz shajarasi".

11. 
    yozuvchi tomonidan Chilik va Charin daryolari vodiylaridan topilgan turar-joy yoki qadimiy istehkomlar xarobalari haqida gapiradi .­
    
12. 
    Tog'larning nomi, imlosi qo'lyozmada bir nechta versiyalarda uchraydi: So'g'ulti, Sugulti, Sugotiy. Qozoq tilida eng to'g'ri shakl ­- Svgep ; aftidan, bu so'z svget toldan olingan ¹. Sogeta ismining kelib chiqishi ­cofjj dan (sokmoq), Ch.Valixonov taʼkidlaganidek ­, turkiy tillarning fonetik va morfologiyasiga koʻra mumkin emas.
    
13. 
    B va ogʻiz gai (kaz.) — yoʻl, daryo vodiysining choʻzilgan qismi. Chilika baland Sogetin vodiysining g'arbiy uchida, daryo kesib o'tadigan To'rayg'ir va Seriktos tog'lari oralig'ida.
    
14. 
    Sarito (y) gai (kaz.) — daryo vodiysining choʻzilgan qismi. Jalanash vodiysidagi Charin.
    
15. 
    Va g va y ga (kaz.) - daryo vodiysining kengaytirilgan qismi. Saritoʻgʻay tepasida joylashgan ­Charin.
    

^14a Quyida qarang, eslatma. 58.

16. 
    Jugumdy (kaz.) - to'yimli, suvli; zh e r - yer, trakt, joy.
    

^{Yo‘q.Bundan} keyin Ch.Valixonov o‘rmalab yuruvchi archa (juniper)ni yanglishib, husnbuzar deb ataydi.

17. 
    Ushbu parchada Ch.Valixonov tomonidan berilgan asosiy nuqtalar va geografik yoʻnalishlarning taʼrifi ushbu bandga qoʻshilgan chizma asosida yuzaga kelgan tushunmovchilikdir. Eskiz harakat bo'ylab istiqbolda berilgan ­, ya'ni shimoldan janubga, janub (S) istiqbolda, ya'ni ­tepada va shimol (N) pastda bo'lib chiqdi. Natijada ilm-fanda umume'tirof etilganlarning teskarisi dunyo mamlakatlari joylashuvi ko'rsatilgan xarita paydo bo'ldi. Biroq, raqamni sharhlar ekan, muallif matnda unga tanish bo'lgan ilmiy belgilarni keltirdi, bu esa bir qator kamchiliklarga olib keldi ­. Bu parchani shunday o‘qish kerak: “... janubi-g‘arbda, Quuluk tog‘larigacha baland ko‘tarilgan vodiy ochildi. Bu vodiy janubi-sharqda ­Quuluk togʻlari, janubda Merke, undan keyin janubda Olatov togʻlari, janubi-gʻarbda Chilik va Jinichke daralari, gʻarbda Toʻraygʻir tizmasi bilan chegaralangan.
    
18. 
    Qoraquyruk (kaz.) - jayron bilan bir xil.
    
19. 
    Cherganak (kaz.) - dengiz shimoli ( Hippophae rhamnoid.es) - yeyiladigan mevalar bilan so'rg'ich oilasidan buta; Qozogʻiston va Sibirning janubiy qismida togʻlarning quyi kamari boʻylab keng tarqalgan . U ­o'zining ruscha nomini ­ko'plab oltin-sariq, ko'pincha cho'zinchoq mevalardan ­oldi, ular go'yo novdalar atrofida yopishadi.
    
20. 
    Bu stolli tog'larni nazarda tutadi - yumshoq qiya platoga o'xshash ­cho'qqilari va tik tik yon bag'irlari bo'lgan tog'lar.
    
21. 
    Ushbu etnonimning to'g'ri o'qilishi M. S. Tursunova tomonidan kundalikning avtografli matnini qo'shimcha tekshirish bilan tiklangan.
    
22. 
    Ya'ni, buddizmning tibet-mo'g'ul shaklini - lamaizmni e'tirof etgan oyratlarning monastiri. Shuningdek, eslatmaga qarang. 44-modda. "West End ..."
    

20. 
    Santash — Kungey-Olatov tizmasining sharqiy uchidagi dovon nomi; bu yerda, janub tomonda, Terskey-Olatau tizmasining shimoliy-sharqiy yo'laklaridan biri egarga yaqin keladi.
    

^Z3 a Eslatmaga qarang. 10-moddaga. "An'analar va afsonalar ..."

24. 
    Jugara (jo'xori) muallif tomonidan shakarqamish sifatida ta'riflangan. Qozoqlar va qirg'izlar Jugara makkajo'xori, shuningdek jo'xori (janubda) deb atashadi. Shakar joʻxori yem-xashak, oddiy joʻxori (durra, kaoliang ­, jugara va boshqalar) donli ekin hisoblanadi.
    
25. 
    Bu daryoning yo'nalishi. Irs faqat uning o'rta ­yo'nalishi bo'yicha to'g'ri.
    
26. 
    Temurlan (Timurleng, Oqsak-Temir, Temur Xromets va boshqalar) ­oxirgi Chagʻatiylar (1370-1405) davrida Oʻrta Osiyoning mashhur sarkardasi va amalda hukmdori boʻlgan Amir Temurning laqablari boʻlib ­. Oltishar davlati...”) va 1388-yilda Xorazmni bosib olgan Temur ­Jochidlarga qarshi bir qancha yirik yurishlarni amalga oshirdi, buning natijasida Oltin Oʻrda 1395-yilda aslida magʻlubiyatga uchradi. Fors koʻrfazi qirgʻoqlari va Panjobdan Kavkazgacha boʻlgan dashtlar.Oʻtrorda vafot etdi ( 27-eslatmaga qarang) Xitoyga qarshi katta yurish boshida.
    
27. 
    oʻrta Sirdaryo havzasidagi eng qadimgi savdo va hunarmandchilik markazlaridan biri . ­8-asrgacha u Tarban nomi bilan mashhur edi. 8-asrdan boshlab Yozma manbalarda O‘tror nomi bilan bir qatorda ­boshqa bir nom – Forob ham ko‘p tilga olinadi. 1219-1220 yillarda mo'g'ullar istilosi munosabati bilan. Oʻtror katta zarar koʻrdi. Ammo XIII asr o'rtalaridan XV asrgacha. u yana mintaqadagi muhim iqtisodiy va harbiy-siyosiy markazga aylanmoqda. Asta-sekin siyosiy sharoit tufayli ­Oʻtror iqtisodiyoti tanazzulga yuz tutdi va 18-asr oxiriga kelib. Bu erda hayot to'xtadi va shahar o'rnida faqat Otrap-to'be deb nomlanuvchi xarobalar qoldi. 1970-yillarning boshidan Oʻtror vohasida Tarix, arxeologiya va ­etnografiya institutining Janubiy Qozogʻiston arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan qazishmalar olib borildi. ­Ch.Ch.Valixonov. Oʻtrortoʻbe manzilgohi qazishma materiallarini har tomonlama oʻrganish natijalari monografik asarlarda oʻz aksini topgan. ­Qarang: Akishev K. A., Baipakov K. M., Erzakovich J1. B. Qadimgi Oʻtror. A.-A., 1972: ular bir xil. Soʻnggi oʻrta asrlar Oʻtror (XVI-XVIII asrlar). A.-A., 1981 yil.
    
28. 
    noto'g'ri tarjima; quyidagicha: "yoritgichlarning qulay kombinatsiyasining egasi."
    
29. 
    3 aysan (zaysang, zhaysang, yaysang) — qalmoqlar va qozoqlar orasidagi feodal zodagonlarining irsiy vakili (kaska-qaysan).
    
30. 
    Ishimxon (vaf. 1645) — Qozoq xoni. U markazlashgan davlat yaratish uchun kurashdi. ­Uning nomi ­13—15-asrlarda Oq Oʻrdada qoʻllanilgan qozoq huquqiy urf-odatlarini tartibga solish va feodal kodlarini tartibga solish bilan bogʻliq. ­Keyinchalik Ishimxonning bir qator qoidalari ­uning nabirasi Taukexon qonunlarida o'z aksini topgan («Qirg'iz shajarasi» maqolasining 64-bandiga qarang),
    

³¹¹ Bu yerda Jungʻor xonligining asoschisi boʻlgan Oyrat Xuntayji Botur (1635-1653) haqida soʻz boradi. ­Shuningdek, eslatmaga qarang. 53-modda. "Oltishar davlati haqida ..."

32. 
    Habitus (lat.) “ tur ” o‘rniga “organizmning ko‘rinishi” qo‘llangan .
    

Chekkada Valixonovning qo'li 26-soat hisobiga ko'rsatilgan.

34. 
    Eslatmaga qarang. 53-modda. "West End ..."
    

36. 
    Toʻgʻri Edige (Edige, Idige, Idyge, Edige; 1340 yoki 1352 — 1419) — 1391 yilda Toʻxtamish Temur tomonidan magʻlubiyatga uchraganidan soʻng (“Qirgʻiz shajarasi” maqolasining 21-bandiga qarang), nufuzli mangʻit amiri. ­hukmdori Oltin O'rda. 1399 yilda Edige daryoda Litva armiyasini mag'lub etdi. Vorskla, 1409 yilda Rossiyaga sayohat qildi. 1410-1412 yillarda Toʻxtamish oʻgʻillari bilan uzoq davom etgan kurashda. Edige mag'lub bo'ldi; Saroychiq shahri yaqinida («Qirg‘iz nasabnomasi» maqolasining 25-bandiga qarang) To‘xtamish Qodirberdi o‘g‘li tomonidan o‘ldirilgan. Qarang: Jirmunskiy V. M. Idig afsonasi: turkiy_qahramonlik dostoni. L., 1974, b. 351-386.
    

eJ'Yu (bulgende yoki bulshgende, bulu, bulshudan) 'nifoqda, nizoda bo'lmoq ' , 'bankrot bo'lmoq'.