Qo`shma gaplar: substantsial talqin

2.2. O`zbek tilida qo`shma gaplarda partsellyatsiya va omonimiya  

Parsellyatli  tuzilmalar  (uzilmalar)  badiiy  matnga  og`zaki  nutqqa  xos  intonatsion 

xususiyatlarni  olib  kirishning  eng  qulay  va  ta'sirchan  usuli  hisoblanadi.  Og`zaki  so`zlashuv 

nutqida ohang nihoyatda erkin va o`ziga xos bo`ladi. Ayniqsa, fikr ifodalashning odatdagi silliq, 

standart sintaktik shakllari o`rnida jonli, harakatchan va tarkiban tabiiy shakllangan jumlalarning 

qo`llanilishi  so`zlashuv  nutqining  eng  xarakterli  xususiyatlaridan  hisoblanadi.  So`zlashuv 

nutqida muayyan ruhiy xolatlar bilan bog`lik tarzda turli uzilishlar, ifoda parokandaliklari, fikriy 

notugalliklar  yuzaga  kelishi  mumkin. 

"Parsellyasiyaga  xos  mantiqiy  siljish,  tuzilmaviy  sinish, 

semantik-intonasion  sakrash  ixcham  qismlardan  tarkib  topgan  tarqoq;  uzuq,-yuluq,  sintaktik 

qurilishni  yuzaga  chiqaradi"

1

. 

Bunday  nome'yoriy  tuzilmalar  muloqot  ishtirokchilari  uchun 

                                                 

1

 И.Тошалиев. Ҳозирги ўзбек тили. Синтаксис. Синтактик ва синтагматик 

қайта бўлиниш. Парцелляция. Т.:Зарқалам, 2004. 104-6. 

 

---

fikrni  idrok  etish  borasida  qiyinchilik  tug`dirmaydi.  Aksincha,  ular  "bir  chiziqli"  bayonga 

nisbatan tinglovchi uchun tez, oson va ta'kidlanayotgan bo`lakni aniq tushunishga imkon beradi. 

Matnda qo`llanilgan partsellyatli konstruktsiyalarni ekspressiv sintaksisning maxsus ifoda shakli 

tarzida  o`rganish  va  ularning  lingvopoetik  mohiyatini  ochish  tadqiqotchilar  oldidagi  dolzarb 

muammolar sirasiga kiradi. 

Ushbu  lisoniy  hodisa  mohiyatini  har  bir  asarida  tilimizning  betakror  badiiyati  va  ifoda 

balog`atini bequsur namoyon qilgan adib Shukur Xolmirzaev ijodi misolida ko`rsatishga harakat 

qilsak.  Adib  asarlaridagi  qahramonlarga  xos  samimiyat  va  sarkash  ruh  mutolaa  jarayonida 

kitobxonni befarq qoldirmaydi. Uning qahramonlari nutqida, ta'bir joiz bo`lsa, stenografik tasvir 

izi  sezilib  turadi.  Qaxramonlarning  jonli  nutqida  ishlatiladigan  kreativ  maneralar,  keskin  fikriy 

burilishlarni  aynan  ifodalash  istagi  partsellyatli  konstruktsiyalarga  ehtiyojni  tabiiy  qonuniyat 

darajasiga olib chiqadi. Masalan: 

"Yo`ldoshboy bilan do`stligimiz boshlangan kunlar edi. U meni saroylarga ergashtirib b-rib, bir 

echkini ko`rsatdi. Qip-qizil.. "Kiyikdan tarqalgan!" dedi"

1

.  

Shukur Xolmirzaev o`z asarlarida ko`pincha ikki partsellyatdan iborat konstruktsiyalarni 

qo`llaydi.  Bunda  bir  partsellyat  orqali  ifodalash  mumkin  bo`lmagan,  alohida  ta'kidlanishi  zarur 

bo`lgan,  muhim  hisoblangan  belgilar  ikkinchi  partsellyat  halqa  sifatida  asosdan  keyinga 

chiqariladi.  Asos  qismdagi  to`ldiruvchi  maqomida  kelgan 

echkini

  so`zi  birinchi  partsellyatda  u 

bilan botliq rang orqali muayyanlashtirilgani holda uning 

kiyikdan tarqalganligini

 ham ta'kidlash 

ehtiyoji  ikkinchi  partsellyat  orqali  qondirilmoqda.  Ayni  konstruktsiyani  qayta  tartiblaganda 

birinchi partsellyat hech o`zgarishsiz asos bo`lak tarkibiga singib, joylashib ketaverishi ma'lum. 

Lekin ikkinchi partsellyatda faqatgina ko`chirma gap shunday xususiyatga ega. Muallif gapi esa 

har  ikki  partsellyatga  ham  dahldor  hisoblanadi.  Shuning  uchun  "belgi  ta'kidi",  "belgini 

ta'kidlash" ma'nosi asos bo`lak tashqarisiga chiqarilgan har ikki komponentda ham mavjud. 

"Burgut qavoga uchardi. Tagin,qaytib kelardi. Agar ipi uzunroq qilinsa..."

 (19-6.). 

Mazkur misolda burgutning havoga uchishi va yana qaytib kelish sharti partellyat sifatida 

ajratilgan  bo`lakda  ifodalangan.  Aslida,  birinchi  va  ikkinchi  asosning  mazmuniy  yaxlitlashuvi, 

birikuvi  orqali  anglashiladigan  harakatning  davomiyligi  ham  aynan  partsellyatda  ifodalangan 

shartga  bog`liq.  Aks  holda  mazkur  harakatning  bajarilishi  yo`qqa  chiqadi.  Ya'ni,  burgutning 

uchishi  uchun  ham,  qaytib  yerga  qo`nishi  uchun  ham  ip  uzun  bog`langan  bo`lishi  lozim.  Bu 

konstruktsiyani  standart, "bir chiziqli" jumla tarzida qayta tartiblab chiqamiz: