Aniqki, sintaksisning tekshirish ob'ekti haqida har xil fikrlar mavjud. Dunyo tilshunoslari
bu haqda mulohazalarini bildirar ekanlar, uning tadqiq ob'yektini yo toraytirib, yo kengaytirib
yuborganlar. Yillar davomida bo`lgan munozaralar shuni ko`rsatadiki, A.I.Smirniskiyning so`z
birikmalari bog`lanish qoidalari va bu bog`lanishlardan gap tuzish qoidalarini o`rganuvchi fan
deb bergan sodda, aniq ta'rifi hahiqatga yaqinroq
1
. Bilamizki, sintaksis grammatikaning bo`limi
sifatida ikki qismga bo`linadi:
1) so`zlarning grammatik bog`lanish usullari haqidagi ta'limot yoki so`zlar birikmalari haqidagi
ta'limot
2) gap hosil bo`lishi haqidagi ta'limot.
Gap hosil bo`lishini tadqiq etuvchi ta'limotni ikki bo`limga ajratish mumkin:
a) gap, sodda gap (uning birliklari va b.
b) qo`shma gap haqida ta'limotlar.
Qo`shma gap haqidagi ta'limot uzoq va qiziqarli tarixga ega. G`arb tillarida, slavyan
tillarida qo`shma gap haqidagi ta'limot nuqtalari deyarli bir xil. Bu ta'limotlar haqida tasavvurga
ega bo`lish uchun qisqacha ma'lumot beramiz.
Dunyoda keng tarqalgan ingliz tili grammatikalari, asosan, XVI asrning oxiridan boshlab
paydo bo`la boshlagan. O`rta asrlar antik va lotin grammatikalari gap haqida ta'limotni
yaratmagan edilar.
Mantiq fani ta'sirida gapning tugal fikrni ifodalovchi shakl ekanligi haqida ta'rifi vujudga
keldi.
Birinchi ingliz grammatikasida (1585) sintaksis bo`limi yo`q edi. Gap haqida fikr
bog`lovchilar bobida, ularning ta'rifida beriladi.
B.Djonson va Butlerlarning (XVII asrning birinchi yarmi) grammatikalarida punktuatsiya
qoidalariga bog`liq ravishda gap haqida tushuncha keltiriladi, xolos.
XVII asr ikkinchi yarmida K.Kuper tomonidan yaratilgan grammatika va o`quv
qo`llanmada punktuatsiya qoidalari izohlanishida sodda va tarkibli gaplar tushunchalari haqida
fikr boradi. Kuper bu yangi
tushunchalar bilan bir qatorda bosh fe'l, bosh gap, tobe gaplar yoki gap qismlari kabi
tushunchalari bilan ishlaydi. Sodda va tarkibli gaplar tushunchalari qo`shma gap haqidagi
ta'limotda XIX asrning o`rtalarigacha yashaydi, tobe qismlar va gaplar hamda bosh gaplar va
fe'llar tushunchalaridan XIX asrning o`rtasidan ingliz grammatiklari foydalana boshlaydilar.
Dj.Braytlend yaratgan va XVIII asrning boshida chop etilgan grammatikada asos sifatida
gap va uning sodda hamda tarkibli gaplarga bo`linishi haqidagi ta'limotlar olindi. Shu davr
grammatiklari Grinvud va Ferrou Dj.Braytlendning izdoshlari bo`lib, yangi tasnifga uncha ko`p
o`zgartirishlar kiritmadilar. Ularning fikricha, sodda va birgina gap (a single sentence) mavjud;
birgina (edinichnmy) gap belgisi - birgina fe'l tashkil etgan; tarkibli gap esa - sodda gaplardan
1
Смирницкий А.И. Синтаксис английского языка. М., 1957. 48 стр.
tuzilgan [made up or composed) dir. Bu ta'limotning asosida XVII -XVIII asrda Angliyada
mantiq bo`yicha chop etilgan qo`llanmalar yotganini tilshunos olim L.L.Iofik o`z vaqtida qayd
etgan edi
1
. V.G.Admonining fikricha, bu davr olimlari gap strukturasini tushunishda sodda va
tarkibli gaplar ta'limotida grammatik bo`lmagan tushunchalarga tayanib ritorika va mantiqning
tushunchalarini asosga olganlar va bu grammatiklarga nutqiy bo`linishda mazmundan shaklga
qarab borish yo`lini ko`rsatgan. XVIII asr ikkinchi yarmining yetakchi grammatiki Lout 1762
yilda nashr etgan grammatikasida gapga grammatik shakllanishni hisobga olib, mantiqiy ta'rif
beradi: "Predlojenie - eto gruppa (assemblage) slov, virajennix v sootvetstvuyushey (proper)
forme i raspolojennix v sootvetstvuyushem poryadke dlya virajeniya zakonchennogo smisla
(complete sense)"
2
. R.Loutning izdoshi L.Murriy 1795 yil chop etgan asarida Loutning gapga
bergan ta'rifini qisqartirgan. Olimning Lout grammatakasi matni asosida yaratgan grammatikasi
keng tarqaldi. Bu grammatika XIX asr birinchi yarmi tilshunoslari uchun namuna mavqeida edi,
balki shuning uchun ham ularning asarlarida sintaktik nazariya rivojlantirilmagandir. XVIII asr
ikkinchi yarmida grammatiklar tarkibli gap ta'limotiga clauses tushunchasini kiritadilar. Lout bu
tushunchadan foydalanmagan. Punktuatsiya bo`limida sodda va tarkibli gaplar qismlari haqida
fikr yurita turib, ularni members (bo`laklar) deb ataydi, bu tushuncha periodning bo`linishi bilan
bog`liq edi. Clauses atamasi XIX asrning birinchi yarmida o`z terminologik ma'nosiga ega emas
edi va olimlar unga nimalarni {bog`lovchi - tarkibli gaplar - bir nechta gaplar ...) kiritish
mumkinligi haqida turli fikrlar bildirardilar.
XIX asrning o`rtalarida qo`shma gap ta'limotida siljish boshlandi, ya'ni qo`shma
gaplarning dixotomik tasnifi trixotomik tasnif bilan almashtirildi. Shu davrda clause tushunchasi
qo`shma gap nazariyasining markazidan o`rin egallaydi va terminologik ma'noga ega bo`ladi,
ya'ni tapkibli va qo`shma gapning qismlarini nomlaydi. Clause ning tasnifi paydo bo`ladi.
O`zining sintaktik mavqeiga qarab qismlar teng va tobelarga bo`linadi hamda sintaktik jihatdan
yetakchi qismni belgilash uchun yetakchi qism, bosh qism va asosiy fe'l kabi atamalar kiritiladi.
Bu yangi nazariyaning asosida boshqa harbiy Yevropa tillari grammatikalari ta'siri bo`lishi
mumkin. Shuningdek, tarkibli gap ta'limotiga clause atamasining kiritilishi ham muhim rol
o`ynagan bo`lishi kerak.Olimlarning bu haqda yagona fikri yo`q. Keyingi davrda chop etilgan
asarlarda eski va yangi nazariyalar o`rtasida kelishuvchilik holatlarini, trixotomik tasnif asos
sifatida olinganini ham ko`rish mumkin. Qo`shma gapga ta'rif berilayotganda olimlardan
ayrimlari ega va kesimlar soni haqida, ba'zilari qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplar soni va
yana ba'zilari esa bu ikki holatni birlashtiradilar.
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
