Qora metallurgiya

Qora metallurgiya — metallurgiya sanoatining sohalaridan biri. Domna, poʻlat eritish, prokat metallurgiyasi, metall buyumlar ishlab chiqarish, ruda xom ashyosini qazib olish, boyitish, maydalash, koks kimyosi ishlab chiqarishi, ferroqotishmalar va oʻtga chidamli materiallar tayyorlash, noruda xom ashyo qazib olish va qora metallarni qayta eritish tarmoqlarini oʻz ichiga oladi. Sovuqlayin yoki qizdirib ishlangan prokat, poʻlat trubalar va metall buyumlar Qora metallurgiya mahsu-lotlarining muhim turlari hisoblanadi.
Kishilik jamiyati taraqqiyotida mehnat qurollari va qurol-yarogʻlar juda muhim ahamiyat kasb etgan. Ular, asosan, yogʻoch, suyak, tosh (qarang Tosh davri) va temirdan (qarang Temir davri) tayyorlangan. Qora metallurgiya xalq xoʻjaligining koʻpgina tarmoqlarini rivojlantirishning asosi hisoblanadi. Kimyo sanoati, rangli metallurgiya, qurilish materiallari sanoati mahsulotlari bilan birga qora metallar mashinasozlik va qurilishda asosiy konstruksion material hisoblanadi. Oʻzbekistonda yetakchi mashinasozlik tarmoqlari ishlatadigan konstruksion materiallarning umumiy hajmida qora metallar asosiy oʻrinni egallaydi.
Oʻzbekistonda bir necha kichikroq temir konlari bor. Sanoat ahamiya-tiga molik temir konlari — magmatogen genezisli, magnetit-gematit tarkibli Surenota (Toshkent viloyati) hamda asosan titan-magnetitli Tebinbulok temir koni (Qoraqalpogʻiston) shular jumlasidan. Oʻzbekistondagi temir konlari resurslari: Jizzaxdagi temir koni — 150 million t, Surenota temir koni — 50 million, t, Tebinbuloq temir koni — 100 million t dan koʻp. Oʻrta Osiyoda birinchi zamonaviy metallurgiya kombinati 1944-yil ishga tushirilgan (qarang Oʻzbekiston metallurgiya kombinati). Oʻzbekiston metallurgiya sanoatida 500 ming tonnaga yaqin poʻlat, 450 ming tonnaga yaqin tayyor prokat ishlab chiqariladi (2005).
Rangli metallurgiya — metallurgiya sanoatining yetakchi tarmogi. Ruda konlarini qazish, rudalarni boyitish, rangli, nodir va qimmatbaho metallarni ishlab chiqarish hamda qayta ishlash, ularning qotishmalarini tayyorlash bilan shugʻullanadi. Rangli metallurgiyada prokat, presslangan buyumlar, qattiq qotishmalar, metalli kukunlar, rangli, nodir va qimmatbaho metallarning turli xil tuz hamda birikmalari, shuningdek, kimyoviy oʻgʻitlar, qurilish materiallari kabi yoʻldosh mahsulotlar tayyorlanadi. Rangli metallurgiya mahsulotlari xalq xoʻjaligining hamma sohalarida qoʻllaniladi. Konchilik korxonalari, boyitish fkalari, metallurgiya va metalga ishlov berish zdlari tarmoqning ishlab chiqarish majmuini tashkil etadi.
Boshqa foydali qazilmalarga Karaganda rudalarda rangli va nodir metallar miqdori juda kam boʻladi. 1 t rangli metall olish uchun 100 t dan to oʻn minglab t gacha ruda qazib olinadi va kayta ishlanadi. Rudalarning 65% dan koʻprogʻi ancha tejamkor usul — ochiq usulda qazib olinadi. Ruda xom ashyosida asosiy elementlar — alyuminiy, mis, qoʻrgʻoshin, rux, nikel, qalay, volfram, molibden bilan birga yoʻldosh elementlar — oltin, kumush, platina metallari, kobalt, mishyak, reniy, indiy, rubidiy, galliy, selen, tellur va boshqa, baʼzan qimmati jihatdan "asosiy" metallardan ustunroq boʻlgan metallar ham uchraydi. Boyitish fkalarida jami rudalarning 90% dan koʻprogʻi samarali flotoreagentlarni qoʻllagan holda flotatsiya usulida boyitiladi.
Oʻzbekistonda Rangli metallurgiya mahalliy mineral xom ashyo resurelari negizida 20-asrning 30-yillaridan rivojlandi. Respublikada rangli, nodir va qimmatbaho metallar (oltin, mis, qoʻrgʻoshin, rux, volfram, molibden, simob va boshqalar) konlari, Qoramozor misqoʻrgʻoshinrux koni, Obirahmat, Burchmulla, Oqtuz, Takob, Ingichka, Qoʻytosh, Langar rangli metallar, Chodak, Zarmitan, Marjonbuloq, Kauldi, Koʻkpatos, Qizilolmalisoy oltin, Qoʻrgʻoshinkon, Oltintopgan qoʻrgʻoshinrux, Qalmoqqir mis konlari va boshqa topilib, ular sanoat miqiyosida oʻzlashtirilishi bilan respublikada Rangli metallurgiya shakllandi. Respublika rang metallar ishlab chiqarish boʻyicha jahonda yetakchi oʻrinlarga chiqdi. Oʻzbekiston jahon mamlakatlari orasida oltin zaxiralari boʻyicha 5, oltin qazib olish boʻyicha 7oʻrinda turadi (qarang Oltin sanoati). Mis, qoʻrgʻoshin — pyx ishlab chiqarish, asosan, Ohangaron — Olmaliq konsanoat hududida QoʻrgʻoshinkonOltintopgan polimetall konlari, Qalmoqqir mis konlari negizida shakllandi. Tarmoqning yetakchi korxonasi tugal metallurgiya sikliga ega boʻlgan Olmaliq konmetallurgiya kombinatidir. Volfram va molibden metallurgiyasining yirik korxonasi Chirchiq shahridagi Oʻzbekiston qattiq qotishmalar va oʻtga chidamli metallar k-ti boʻlib, kt Ingichka volfram (1943; Samarqand viloyati) va Qoʻytosh volframmolibden (1937; Jizzax viloyati) konlari rudalari hamda mis rudalaridan ajratib olinadigan molibden negizida ishlaydi. Ktda 1molibden quymasi 1956 yil olingan, 1957 yildan qattiq qotishmalar ishlab chiqarila boshladi. Kt mahsulotlari (100 turdan ortiq) elektrotexnika, poʻlat eritish, kon burgʻilash sohalarida keng qoʻllaniladi. 1996 yildan ktda respublika ehtiyojlarini tula qoplaydigan elektr lampochkalari ishlab chiqarish quvvatlari ishga tushirildi.
60-yillardan rangli metallarning ikkilamchi quymalarini olish uchun qurilgan quvvatlar Toshkent shahrida ishlamoqda. Korxonada alyuminiy parchalari qaytadan eritilib, xalq xoʻjaligiga yetkazib beriladi. 1990-yillardan Oʻzbekiston metallurgiyasida kamyob yer elementlari metallurgiyasi shakllanmoqda. Kamyober metallarining alyuminiy va magniy bilan qotishmalari — yengil qotishmalar, magniy bilan qotishmalari — oʻtga chidamli qotishmalar turli sanoat tarmoklarida keng qoʻllaniladi. Respublikada zamonaviy ilgor texnologiyani joriy etilishi natijasida kukunlar metallurgiyasi ham rivojlanmokda.
Metallurgiya va foydali qazilmalarni qazib olish hamda qayta ishlash sanoati uchun malakali mutaxassislar Toshkent texnika universitetida, 1995 yilda tashkil etilgan Navoiy konchilik institutida hamda Toshkent kimyotexnologiya institutida tayyorlanadi.
ora metallurgiya sanoati temir rudasini qazib chiqarish → cho’yan eritish → 
po’lat eritish → prokat ishlab chiqarish → ferroqotishmalar ishlab chiqarishdan 
iborat. 
 
Qora metallurgiya milliy iqtisodiyotning o’zagi hisoblanadi va uning asosiy 
tarmoqlari bilan bog’langan. U mashinasozlikka va qurilish industriyasiga metall 
beradi, qazib chiqariladigan ko’mirning katta qismini ishlatadi. Kimyo sanoatining 
asosiy xomashyo manbalaridan biri, ya’ni koks ishlab chiqarish chiqindilaridan 

96 

olinadi, qishloq xo’jaligiga tarkibida fosfor bo’lgan shlak – o’g’it beradi, relslar, 

mashinasozlik uchun metall beradi. 
Metallurgiya kombinatlari juda ko’p xomashyo va yoqilg’i talab qiladi. Shu 
bois metallurgiya korxonalari xomashyo va yoqilg’i manbalariga yaqin yoki ular 
oralig’ida joylashtirilishi lozim. 
Biroq, qora metallurgiya zavodlarini joylashtirish qonuniyatlari bir xil 
bo’lmaydi. Ma’lumki, qazib olinadigan temir rudasining, o’rtacha hisoblaganda, 
taxminan, 48 – 50 foizi foydalidir, ya’ni ulardan deyarli shuncha cho’yan olish 
mumkin (1 tonna cho’yan ishlab chiqishda taxminan 2 tonnaga yaqin temir rudasi 
va 1,2 tonna kokslanuvchi ko’mir sarflanadi). Lekin bu “o’rtacha” raqam hamma 
joyda ham bir xil emas: ayrim konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulushi 
atigi 17 – 20 foizni tashkil etadi, xolos. Bunday konlarga Uraldagi Koshkonarni yoki 
Qoraqalpog’iston Respublikasidagi Tebinbuloqni misol qilib ko’rsatish mumkin. 
O’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, bu yerda qazib olinadigan rudani bevosita domna 
pechlarida eritib bo’lmaydi, chunki kerakli mineralldan ko’ra keraksiz jinslar 
ko’proq. Shuning uchun bu ruda, albatta, dastlab boyitilishi va uning tarkibidagi 
foydali mineralning hissasi oshirilishi lozim. Boyitilgandan so’ng ruda tarkibidagi 
metall miqdori bir necha barobar ko’payadi. Ammo bundan keyin ham uning hissasi 
yetarlicha bo’lmaydi. Shuning uchun metallurgiya korxonalari ko’proq xomashyo 
rayoniga yaqinroq joylashtiriladi.

Yer yuzida “boy” konlar ham yo’q emas - Kursk magnit anomaliyasiga 

kiruvchi Belgorod yaqinidagi konlarda temirning rudadagi ulushi 60 – 65 foizgacha 
yetadi. Binobarin, bundan qazib olinadigan xomashyoni bevosita boyitmasdan 
domna pechlarida eritsa bo’ladi. Modomiki shunday ekan, ularni tashib borish uchun 
transport xarajatlari va, pirovard natijada, eritilgan cho’yanning tannarxi uncha 
yuqori bo’lmaydi. Bu esa korxonalarni yoqilg’i rayonida yoki unga yaqin joylarda 
qurishni taqozo etadi.

Qozog’iston Respublikasidagi Qarag’anda to’liq siklli metallurgiya 

kombinati bevosita ko’mir havzasi rayonida joylashtirilgan. Rossiyadagi 
Novokuznetsk, Lipetsk, Tula, Ukrainadagi Krivoy Rog kombinatlari esa xomashyo, 
angli metallurgiya tarmog’i metallurgiya sanoatining bir qismi hisoblanadi. 
Bu sanoat tarmog’i: rangli metallarni qazib chiqarish → boyitish → eritish → 
qotishmalarni ishlab chiqarishni o’z ichiga oladi. Uning mahsulotlari mamlakatni 
elektrlashtirish, uning mudofaa qudratini mustahkamlash, atom texnikasi, 
samolyotsozlik, raketasozlikni rivojlantirish, umuman, mashinasozlik va kimyo 
sanoati uchun juda muhimdir.
Rangli metallar, xossa va xususiyatlariga bog’liq holda, turli guruhlarga 
bo’linadi (5-jadval). 
5-jadval