Qo`lyozma huquqida

I BOB. OGAHIY TARIXIY ASARLARI LEKSIKASIDA OMONIMLAR VA 

ULARNING TURLARI 

 

1.2. Ogahiy asarlari leksikasida omonimlar xususida umumiy tavsif.   

 

Eski o zbek tili omonimlarga boy tildir. Ogahiy tili leksik fondining 

boyligi, eski o zbek tilining xususiyatlari kabi omillar bois adib tilida 

omonimlarni ko plab uchratamiz. 

 

Sh.Rahmatullayev ta’kidlaganidek, “omonimlar, avvalo, bir til doirasida 

belgilanadi”. Shuning uchun omonimlarni izohlashda o rganilayotgan asar 

doirasidan kelib chiqib, Ogahiyning butun leksikasini hisobga oldik. “Ikkinchidan, 

omonimiya til taraqqiyotining muayyan bosqichi doirasida belgilanadi”. Ana shu 

sababli ham biz bu o rinda eski o zbek tilida, xususan, Ogahiy leksikasida 

mavjud omonimlargagina e’tibor beramiz. Shu o rinda omonimlarning tilda 

paydo bo lishi, ularning o zbek tilidagi turlari haqida qisqacha to xtalib o tish 

maqsadga muvofiqdir. 

Omonimlarning tilda paydo bo lish yo llari ham turli-tuman. Hozirgi 

o zbek adabiy tili nuqtayi nazaridan omonimlarning yuzaga kelish sabablarini 

quyidagicha izohlash mumkin: 

1. Ko p ma’noli so zlar o rtasidagi mantiqiy jihatdan bog liqlik 

bo lgan holda, “zanjir”ning uzilishi natijasida. Bunday so zlar xususida 

etimologiyaga alohida e’tibor bergan holda o zaro qiyoslash hamda mantiq 

asosida bir hukmni chiqarish mumkin. Masalan, shayton (iblis) va shayton (sath 

tekisligini aniqlash uchun ishlatiladigan ish quroli) so zlarini o zaro qiyoslab 

ko ramiz. Ma’lumki, diniy ta’limotda shayton ilmli, har narsaga aqli etadigan, 

farishtalarga dars o qitgan maxluq sifatida ta’riflanadi. U ko z ilg ashi qiyin 

bo lgan narsalarni ilg aydi, ko p odamlar (payg ambarlar, valiylar kabilardan 

tashqari) bilmagan narsalarni ham biladi. Shayton quroli ham tekislikni aniq 

ilg ashi hisobga olinib shunday nomlangani ehtimolga yaqin. Shaytonning quv, 

uddaburon ma’nosi ham birinchi ma’no asosida yuzaga kelgan. Demak, bu 

---

10 

 

omonimlar, tabiiyki, etimologik jihatdan bir tilga (masalan, shayton 1, 2, 3 ham 

arabcha) mansub bo ladi.   

“Har bir tilda, jumladan, o zbek tilida ko pchilik so zlar bir necha 

ma’noni bildirib keladi”. Shunga ko ra, tildagi so zlar monosemantik (bir 

ma’noli) va polisemantik (ko p ma’noli) bo ladi.  

Ogahiy tiliga o zlashgan so zlar orasida ham ko p ma’noli so zlardan 

hosil bo lgan so zlar uchraydi. Ayrim misollarni keltiramiz.