asar yozilgan yoki voqealari bayon qilinayotgan davr, muallifning xos uslubi va
Дадабоев Ҳ. Тарихий ҳарбий терминлар луғати. – Тошкент: Университет, 2003. – Б.
Навоий асарлари луғати. –Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. – Б. 216.
Носиров О., Юсупов М. Ан-наъим. Арабча-ўзбекча луғат. –Тошкент: Тошкент Ислом университети
нашриёти, 2003. – Б.
42
boshqa jihatlarni e’tiborga olgan holda bir-biriga ma’nodosh sifatida, ayrim
o‘rinlarda esa farqlangan holda ishlatilgan. Xususan, Ogahiyning “Riyoz ud-davla”
asarida mazkur tushunchani ifodalovchi xon, xoqon, qaysar, shoh, shahriyor,
podshoh, xusrav, sulton, hokim, amir, voliy, kadxudo kabi tarixiy so‘zlar
ishlatilganini ko‘ramiz.
Xon نﺎﺧ so‘zi. Xon, podshoh
87
. Qadimgi turkiy tilda qag‘an bo‘lib, eski
o‘zbek tilida
xon shaklini olgan ushbu so‘zning qo‘llanish doirasi hamda ma’nolari
ko‘lami ancha kengaygan. Jumladan, Ogahiyning tarixiy asarlarida uning quyidagi
ma’nolarini uchratamiz:
1. Davlat boshqaruvi xonlik bo‘lgan mamlakat hukmdori
88
. Xiva xonlari
unvoni rasman va xalq orasida
xon so‘zi bilan atalganligi tarixiy, badiiy asarlar,
shuningdek, xalq og‘zaki ijodi namunalaridan ma’lum. Lekin “Riyoz ud-
davla”da
89
o‘ziga xos uslubga ko‘ra, bu so‘zning monarx tushunchasini ifodalovchi
boshqa so‘zlarga nisbatan kam qo‘llanganini kuzatamiz. Shuningdek, asarda Xiva
xonlariga nisbatan xoqon so‘zi ham qo‘llanilgan: ...xoni jannatmakonning
fotihaxonlig‘i va hazrati a’lo xoqonning julusi muborakbodlig‘i uchun tuhfoti loyiq
va tansuqoti muvofiq bila izlik-izidin elchilar kelib... (RD, 255
b
).
2.
Xon so‘zi Ogahiy tarixiy asarlarida, asosan, ulus (viloyat) boshliqlari
ma’nosini ham ifodalaganini e’tiborga olishimiz kerak
90
. Masalan, Ul mavze’da
Saraxs ulusining
xonlarikim, biri Odina qurt va biri Xolnazar otlig‘ erdi va ul
ikkovi ondoq muvofiq va barobar erdilar… (RD, 257
b
).
Xoqon ﻦﺎﻗﺎﺨ so‘zi asarda, yuqorida ta’kidlanganidek, asosan,
xon so‘zining
ma’nodoshi sifatida ishlatilgan: ...hazrati a’lo xoqoni karamnishon
otalig‘ mansabi oliysin marhamat qilib, ashboh va akfosidin mumtoz va
sarafroz qildi. (RD, 264
a
). Xuddi shu sahifada Munis qalamiga mansub ta’rix
87
Баскаков Н.А. Титулы и звания в социальной структуре бывшего Хивинского ханства// тюркология. –
1989. – №1. – С.64.
88
Чориев З. Тарих атамаларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Шарқ, 1999. – Б. 103.
89
ﮫﻟوﺪﻟا ضﺎﯾر ЎзР ФА Шарқшунослик институти. 5364 / II. 246
а
-364
а
варақлар. Бундан кейин РД.
90
Чориев З. Кўрсатилган асар. – Б. 103.
43
keltirigan bo‘lib, unda xoqon so‘zi muayyan ma’no – Xitoy imperatori mazmunini
ifodalagan
91
:
Sikandardek jahongir aylab oni,
Muti’i hukmi qil xoqonu qaysar. (RD, 264
a
.)
Qaysar رﺼﯿﻗ so‘zi mumtoz adiblarimiz tilida muayyan ma’noda, ya’ni Rim
yoki Vizantiya imperiyasi imperatori mazmunlarida qo‘llanilgan
92
.
Do'stlaringiz bilan baham: