Qo’llanma / "Iqtisodiy ta’limda o’qitish texnologiyasi" seriyasidan Samarqand

 
4-§. Davlat «chegarasi» 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Firmaning  bozorga  nisbatan  ekspansiyasi  chegaralari  kabi  davlatning 
ham  o’sish  chegaralari  mavjud.  Agar  shartnomalar  bajarilishining  kafili 
funksiyalarini  bajarish  uchun  to’liq  davlat  monopoliyasi  qonunga 
bo’ysunishning  yuqori  xarajatlari  shaklini  qabul  qiluvchi  yuqori 
transaksiya  xarajatlariga  olib  kelsa,  u  holda  davlat  barcha  o’zaro 
munosabatlarda emas, balki faqat uning ayrimlarida kafil sifatida ishtirok 
etadi,  deb  taxmin  qilish  o’rinli.  Boshqa  bitimlarda  ular  amalga 
oshirilishini  kafolatlashning  muqobil  mexanizmlari  amal  qiladi.  Davlat 
kafolatlanadigan bitimlar doirasi nima bilan belgilanadi? 
Ushbu  doira  ularning  davlat  tomonidan  kafolatlanishi  shartnoma 
tomonlarining  muqobil  kafillarga  murojaat  etishida  yuzaga  keladigan 
xarajatlarga  qaraganda  kam  xarajatli  bitimlar  bilan  chegaralanadi.  Shu 
boisdan  uchun  firma  uchun  ifodalangan  «o’zi  qilish  yoki  bozorda  xarid 
qilish»  degan  savol  davlat  uchun  quyidagicha  ifodalanadi:  «o’zi 
kafolatlash  yoki  nazorat  qilish  huquqini  boshqa  kafillarga  o’tkazish». 
Masalan,  ayrim  mamlakatlarda  ijtimoiy  va  tibbiy  sug’urta  bilan  bog’liq 
barcha  bitimlar  davlat  tomonidan  kafolatlanadi,  ayni  paytda  boshqa 
mamlakatlarda ijtimoiy va tibbiy sug’urta xususiy firmalarga topshiriladi. 
Ta’lim  haqida  ham  shunday  deyish  mumkin.  Bu  hol  bitimlarni 
kafolatlashning  muqobil  mexanizmlarini  taqqoslashda  ular  tomonidan 
muayyan  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  siyosiy  sharoitlarda  yuzaga  keladigan 
transaksiya xarajatlarining o’zaro nisbatini e’tiborga olish lozim. Demak, 
davlatning  mutlaq  chegarasi 
mavjud  emas
,  shuningdek  muayyan  tarixiy 
haqqoniylikka  nisbatan  olinmasa,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  hayotga  davlat 
aralashuvining optimal o’lchamlari ham 
mavjud emas
.  
 
Ushbu  xulosa  Duglas  Nort  tomonidan  keltirilgan  tarixiy  istiqbolda 
davlat rolining tahlili bilan tasdiqlanadi. O’zining eng mashhur «Iqtisodiy 
tarix  tarkibi  va  undagi  o’zgarishlar»  kitobida  u  ikkita  iqtisodiy  inqilob 
haqida aytib o’tgan. Nort bo’yicha birinchi iqtisodiy inqilob dehqonchilik 
resurs  bazasini  oshirishning  asosiy  manbasi  bo’lgan  insoniyatning 
ko’chmanchi  hayotdan  o’troq  hayot  kechirishga  o’tishida  yuz  berdi. 
Aynan  shu  vaqtda  yerga  nisbatan  mulkchilik  huquqlarini  kafolatlash 
mexanizmi  sifatida  davlat  qurilishining  dastlabki  shakllari  paydo  bo’ldi. 
«Mutlaq  mulkchilik  huquqlari  [yerga  nisbatan]  mulkdor  uchun  [undan 
foydalanish] samaradorligi va unumdorligini oshirishga to’g’ridan-to’g’ri 
rag’batlarni ta’minlaydi.   
 
 

---

 
118