Qodiriy nomidagi jizzax davlat

Маиший эртаклар. Маиший эртаклар мазмун жиҳатдан ҳайвонлар, сеҳрли эртаклардан бевосита ҳаётий воқеа-ҳодисалар ҳақида ҳикоя қилиши билан фарқланади. Тўғри, бу турдаги эртакларда сеҳрли-фантастик белгиларнинг мавжудлигини инкор қилиб бўлмайди. Аммо умумий ифода чегараси маиший эртакларда анча чекланган. Чунки уларда халқ, аввало, оддий одамлар қўлидан келадиган ишлар юзасидан фикр юритади. Бевосита реал ҳаёт, турмушда рўй бериши мумкин бўлган воқеалар асос қилиб олингани учун ҳам бундай асарлар туркумига маиший эртаклар атамаси берилган. Уларда ҳақиқий ҳаётдаги инсон – миллат вакили (хоҳ ижобий, хоҳ салбий бўлсин), унинг имконияти даражасидаги жисмоний кучи, илми, ақлига воқеалар заминида тавсиф берилади. Аксарият ҳолларда асар қаҳрамонларининг исмлари ҳам қайд этилмайди. Чол, кампир, бир одам, ўғил, қиз, камбағал номли инсонлар мазкур эртакларнинг қаҳрамонлари бўлиб келаверади. Бу билан доно халқ эртакда бевосита тингловчи аҳолининг ҳар бири асар қаҳрамони эканини таъкидлаган бўлиши мумкин. Баъзан эса шахс ҳақидаги маълумотлар ўта аниқ шаклда берилади. Эртакчи бу усул билан ҳам қаҳрамон тақдири тўқима эмаслигини уқтиргандек бўлади. Филология фанлари доктори Комил Имомов шундай дейди: “Ҳаётий-маиший эртакларда қаҳрамон образи фольклорга хос индивидуаллаштирилган бўлиб, унинг исми, авлод-аждоди, элат, уруғи ҳамда воқеалар содир бўладиган ўрин-жой номларигача мукаммал аниқ берилади. “Ўтган замонда, Боғдод томонда, Мўмажон кампир деган аёл яшар экан. У қизидан қолган набираси Ғафлатжонни бола қилиб боқар экан”. Маълум бўладики, қаҳрамон исми берилса ҳам, берилмаса ҳам асосий мақсад эртакдаги ҳикоя қилинаётган воқеа оддий маиший турмуш шароитида кечганини таъкидлашдан иборат бўлади. Кейинги мақсад асар иштирокчилари бошидан кечирган турмуш лавҳалари воситасида ёш авлоднинг баркамол инсон бўлиб етишуви учун тарбиявий замин ҳозирлашдан иборатдир.
“Уч оға-ини ботирлар” эртагида мўйсафид ота ўз ўғилларини қўрқмас, жасур қилиб ўстиради. Ўз фарзандларини бахт топиш сафарига отлантирар экан, уларга учта маслаҳат беради: “Тўғри бўлинг – бехавотир бўласиз. Мақтанчоқ бўлманг – уятга қолмайсиз. Дангаса бўлманг – бахтсиз бўлмайсиз”. Бу панд моҳиятини таҳлил қилсак, ҳаётга тайёрланиши лозим инсоннинг ҳақиқий амал қилиши керак бўлган фазилатлар акс этганига ишонч ҳосил қиламиз. Халқимизда “Оч қорним, тинч қулоғим” деган мақол бор. Мақолда одам баъзан ночор турмуш кечириши мумкин, лекин безовта кечган сониядан кўра, оч қорин билан яшаш афзал экани кўрсатилмоқда. Ота насиҳатининг биринчиси ана шу вазиятни изоҳлайди. Яъни тинчликдан улуғ неъмат йўқлиги қайд этилмоқда. Бу фалсафанинг аниқлигини ўзингиз ҳаётда синаган бўлсангиз, ажаб эмас. Халқимизда “Мақтанма ғоз, ҳунаринг оз” мақоли ҳам бор. Йўқ ва амалга ошмаган ишлар қанча мақталгани билан амалга ошиб қолмайди. Мақтанган одамнинг юзи шувут бўлади. Халқимиз “Меҳнат – меҳнатнинг таги роҳат”, дейди. Яъни: “Қимирлаган қир ошар” деганларидек, ҳар бир кимса ҳаётга ишониши, ҳаракат қилишни канда қилмаслиги лозим. Қудуқдан сув топа олмаган саҳродаги йўловчи умидсизликка учраб тўхтаб қолмаслиги керак. Маълум бўладики, эртакни яратишдан асосий мақсад фарзандга қийинчиликсиз ҳаёт кечириш калитини тутқизишдан иборат экан. Насиҳатга амал қилиш эса эртакда баён этилган воқеаларда намоён бўлади. Оға-инилар аждар, шер, қароқчилар тўсиғидан ўз тадбиркорликлари билан осон ўтадилар. Аммо кенжа ботир боғда ухлаб ётган подшоҳга заҳар солмоқчи бўлган илонни қилич билан чопиб, қуролини қинига солаётганида подишоҳ уйғониб қолади ва куёвини қотиллик қилмоқчи бўлганликда айблайди. Ана шу воқеада ҳам ҳақиқат, адолат охир-оқибат ғалаба қилади. Эртак моҳияти унда ифодаланган лавҳалар давомида ечилиб боради. Ҳаётий эртакларда тўғрилик ва эгрилик, меҳнатсеварлик ва дангасалик, поклик ва нопоклик, мардлик ва хиёнат доимий равишда қарама-қарши қўйилади. Халқ эртак давомида кичик, эътиборга арзимайдиган унсурлардан усталик билан фойдаланади, вазият ечимини улар орқали ҳал қилади. “Туҳматга учраган киши” эртагида бир бой кўчада жиянининг хотинини кўриб, унга уйланмоқчи бўлади. Инсофга келган амакидек жиянини савдога жўнатиб юборади, аммо келинига уйлана олмайди. Келин карвонбошининг қўлига тушади. Бу ерда ҳам туҳматга учрайди. Зўрға қочиб қутулади. Йўлда бир ўғрини ўлимдан қутқаради. Лекин ўғри унга туҳмат қилиб, карвонга сотиб юборади. Тақдир келинни қутқаради. Аммо бу сафар келин ўғрилар тўдасига дуч келади. Яна озодликка чиқади ва охир пировардида бир шаҳарга подишоҳ бўлади. Эртак охирида келинга туҳмат қилган одамларнинг ҳаммаси бир жойга тўпланадилар ва ҳақиқат рўёбга чиқади. Эртакнинг бош ғояси – маънавий покликни улуғлаш. Халқ “Ҳақиқат букилади, аммо синмайди” мақолининг изоҳини бу эртакда ифодалашга ҳаракат қилган. Ҳар бир лавҳа муайян мақсадни амалга оширади. Инсон идроки чегарасиз қувватга эга эканлиги исботланади. Бир ёшгина келиннинг бошидан ўтган мудҳиш ҳодисалар, унинг турли туҳматларга бардош бериши тингловчига “Сенинг пешонангдаги мушкулот келинники олдида арзимайди-ку” деган фикрни таъкидлагандек бўлади. Эртак якунида яна бир ибратли ҳикмат бор. Келиннинг эри туҳматчиларни жазолаш ҳақида гапирганида, хотини: – Йўқ, улар билан тенг бўлиш керак эмас, – деб жавоб берибди”. Демак, халқ ёмон ва ёвуз одам билан муомалада бўлишни, ҳатто, уни жазолашни ҳам унга тенг бўлиш аломати деб баҳолайди. Айнан шу боис, ўзбек халқи, миллат менталитети ҳақида гап борганда, олийҳимматлилик, бағрикенглик тилга олинади. Бинобарин, ҳаётий эртаклар (уларни фольклоршуносликда “ҳаётий-маиший”, “ҳаётий-сатирик”, “маиший” эртаклар деб ҳам юритадилар) қаҳрамонлари ўзбек миллатининг рамзий вакили экан. Улар халққа иймон, виждон, эрк, идрок, ирода, қаноат, ақл, ҳунар, илм ҳақида тарбиявий тушунчалар беради.
Халқ эртаклари бадиий сўз санъатининг гўзал намунаси сифатида алоҳида аҳамиятга эга. “Бир бор экан, бир йўқ экан, бир оч экан, бир тўқ экан...” жумласидан бошланар экан, эртак “мурод-мақсадига етибди” деган якунгача тингловчи диққатини воқеаларга тўлиқ равишда жалб этади. Ундан кейин нима бўлади, бу ҳодиса қандай тугайди деган саволлар тингловчи хаёлини банд этиб туради. Эртакларнинг яшовчанлигига сабаб ҳам уларнинг бадиий мукаммаллиги билан белгиланади. Мазмун жиҳатидан ҳаётнинг турли масалалари эртаклар тематик диапазонини таъминлайди. Уларнинг ҳажми мазмунда ифодаланган воқеалар тизимига, муаммоларнинг ечимига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам ўзбек халқи эртаклари бир неча дақиқада айтиб тугалланиши мумкин. Айни чоғда, гувоҳ замондошларимиз хотирасига ишонсак, бир неча кечалар давомида айтиладиган намуналар ҳам бор. Фольклоршуносликда эртак жанри бугунги кунда аста-секин йўқолиб бормоқда, деган мулоҳазалар йўқ эмас. Аммо 2006, 2009, 2010 йилларда Жиззах, Қашқадарё, Самарқанд, Тошкент вилоятида ўтказилган фольклор экспедициялари бу фикрни билдиришга ҳали эрта эканини ҳам кўрсатди. Талабаларимиз бир қатор эртакларни ҳам ёзиб олишга муваффақ бўлдилар. Бу ижобий ҳолатнинг бош сабабини ҳам эртаклар бадииятидан ахтариш мақсадга мувофиқдир. Аввало, эртаклар сюжети пухта ўйлаб тузилган режага бўйсунади. Ҳар бир воқеа иккинчиси билан узвий боғланади, кейинги лавҳалар аввалгиларидаги тушунчаларни ривожлантириб боради. Эртакларда халқ миллий тилига мансуб сўзлардан ўрнида фойдаланиш сезилади. Айтувчи ўз ҳикоясини содда гаплардан тузилган аниқ фикрлар воситасида давом эттиради. Бу жанрга мансуб асарларда, албатта, қизлар ўн тўрт кунлик ойдан гўзал, йигитлар мард, қиличлар кескир, дастурхонлар очилувчан, хумлар қайнама хусусиятларга эга бўлади. Эртакларда жуда бой ва турли-турли ўхшатиш, сифатлаш, муболағалар мажмуасига дуч келамиз. Шунинг учун ҳам оғзаки ижодимиз таркибидаги бу асарлар ҳақиқий маънода қадриятлар намунаси, маданий меросимизнинг ноёб гавҳар – инжулари даражасида эъзозланади.
Boshlang‘ich sinflarda badiiy asar turlaridan hikoya, ertak, masal, she’r, ilmiy-ommabop maqola, maqol, topishmoq, tez aytishlar o‘qitiladi. Ular qurilish uslubi jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. O‘qituvchi bunday janrlarni o‘tishda unga mos metod tanlaydi.
Эртаклар олами ёш ўқувчилар учун чиройли ва ҳаяжонли. Улар эртакларнинг ўткир, кўнгилочар сюжетлари, воқеалар содир бўладиган ғайриоддий вазиятлар билан овора. Қаҳрамонлар жалб қилинади – кучли, топқир, жасур одамлар; эртаклар ўзларининг мафкуравий йўналиши билан ҳайратга солади: яхши кучлар доимо ғалаба қозонади. Болалар учун эртакда қабул қилинган ривоятнинг шакли, шунингдек оҳанги, тилнинг ранг-баранглиги, тасвирий воситаларнинг равшанлиги ҳам қизиқ. Эртаклардаги тасвирлар ранг-баранг бўлиб, аксарият ҳолларда улар яхши, адолатли, муносиб ҳурмат ва ёвузлик, очкўзлик, ҳасадга бўлинган. Эртак тасвирлари ва сюжет таъсирининг кучлилиги шундан иборатки, ёш мактаб ўқувчилари биринчи ўқишда эртак қаҳрамонларига ўзларининг ҳамдардликларини ва антипатияларини аниқ кўрсатадилар, жабрланган, қашшоқнинг тарафини тўлиқ қабул қиладилар ва уларга ёрдам беришга ҳаракат қиладилар. Болалар адолат ғалаба қозонганида чин дилдан хурсанд бўлишади: оддий камбағаллар қийинчиликдан чиқиб, ёмонлик йўқолади, яъни ёвузлик жазоланади, яхшилик ғалаба қозонади. Болалар ҳаёт ҳар доим шундай бўлишини хоҳлашади. Биринчидан, бу – эртакнинг буюк педагогик аҳамияти.
Эртак ўқувчиларнинг баҳолаш қобилиятини ривожлантиради, эртакни таҳлил қилиш жараёнида улар бир неча бор саволларга дуч келишади: “Одамларда қайси хусусиятлар (қайси фазилатлар) энг қадрли? Нима жазоланади ва нима рағбатлантирилади? Нега эртак қаҳрамонларининг баъзиларига, ҳатто табиат кучлари ҳам ёрдамга келади ва кимдир, аксинча, улардан юз ўгиради? ” ва ҳоказо.
Эртакларнинг афзал томони – бу унинг фаол, самарали ғалаба, ҳақиқат ғалабаси билан тугалланиши бўлиб, болалар учун, айниқса, таъсирлидир. Эртаклар матни уйғун нутқ кўникмаларини шакллантириш учун жуда яхши материалдир. Кичик ёшдаги ўқувчилар учун эртакнинг қизикарлилиги шундаки, эртакда бадиий иборалар ва визуал воситалар сақланади, шунингдек, эртакларда қабул қилинган нутқ ўзига хос синтактик тузилишга, ривоятлар жонли характерга эга.
Мактабнинг бошланғич синфларида, дастурга кўра, ўқувчилар фақат эртакнинг фольклор жанри сифатида ўзига хос хусусиятлари билан деярли танишадилар. Эртакнинг иккита муҳим хусусияти қайд этилган: бадиий адабиёт ва композицион ўзига хослик: бошланиш, такрорлаш, тугатиш. Эртакда битта асосий эпизод одатда такрорланади. Шу билан бирга, такрорий эпизоддан сўнг охирги марта, қоида тариқасида, контрастли ҳодиса рўй беради ва танаффус кузатилади. Такрорлашлар кўпинча содир бўлади, чунки эртакда тобора кўпроқ янги белгилар пайдо бўлади ёки янги тафсилотлар киритилади.
Албатта, ҳар бир эртакнинг ўзига хос композицион хусусияти бор. Ўқувчиларни асар жанрини таниб олишга, унинг хусусиятлари умумийлигини ҳисобга олишга ўргатиш муҳимдир.
Адабий танқидда шаклланган анъанага кўра, эртак уч гуруҳга бўлинади: ҳайвонлар ҳақидаги эртак, сеҳрли ва кундалик роман.
Ҳайвонларнинг эртаклари бошқа эртаклардан фарқ қилади, яъни асосан, уларда ҳайвонлар ҳаракат қилади. Махсус тадқиқотлар тарихий ҳайвонлар эртаклари қандай пайдо бўлганлигини аниқлайди. Ҳайвонлар эртаклари мактабидаги таҳлил услуби реал воқеаларни таҳлил қилишдан унчалик фарқ қилмайди. Матн билан ишлашнинг бир хил шакллари ва усулларидан фойдаланилади: танлаб ўқиш, саволларга жавоб бериш ва ўқувчилар томонидан саволлар бериш, оғзаки ва график чизиш, режа тузиш, барча турдаги орқага суриш, ўқилганларга ўхшаш эртакни ёзиш ва бошқалар.
Қуйидаги савол диққатга сазовордир: ўқувчилар ҳайвонлар ҳақидаги афсоналарни ўқиш афсоналари сингари очиб беришлари керакми?
Мактаб амалиёти кичик мактаб ўқувчилари эртакдаги ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларининг асоссизлигини ва сюжетнинг одатийлигини яхши тушунишларига бизни ишонтирмоқда. Улар билишадики, кран ва тулки бир-бирининг олдига ташриф буюрмайди, бўри тулкининг маслаҳати билан думини тешикка тушириб балиқ тутади ва ҳоказо, улар билишади, лекин завқ билан ушбу ажойиб шартли дунёда қоладилар. Ва уни йўқ қилиш учун педагогик сабаб йўқ. Аксинча, болаларга эртак айтиб бериш ва суҳбатни шу эртак дунёсида ташкил этиш керак. 
Шундай қилиб, дастлаб, эртак ҳақиқий воқеа сифатида таҳлил қилинади ва ҳамма нарса ўқувчиларга аниқ таркибни аниқ тасаввур қилиш, сюжетнинг ривожланиши, актёрларнинг хатти-ҳаракатлари мотивлари, уларнинг муносабатлари (кимни ва нима учун қўллаб-қувватлайди)ни тўғри тасаввур қилишга қаратилган. 
Ўқитувчи ўз саволлари ва топшириқлари билан болаларнинг эътиборини эртакдаги ҳаракатларнинг ривожланишига, қўл хатти-ҳаракатларининг мотивларига, муайян ҳаракатлар уларни қандай характерлашига йўналтиради:
– Эртак учун қандай расмларни чизган бўлардингиз?
– Муаллифнинг воқеа билан қандай боғлиқлиги бор? У бу жумлаларни қайси жумлада ўқиганини айта оласизми?
– Эртакнинг асосий ғояси нима?
– Нега бу асар эртак деб аталади? 
– Сизнингча, ўжар ва қайсар одам бир хилми? Ўзингизнинг мисолларингизни келтиринг.
Кўриб турганимиздек, эртак билан ишлашнинг сўнгги босқичида ўқитувчи болаларга эртакнинг хулосасини ҳаётдаги шунга ўхшаш ҳолатларга “ўтказиш” шароитида қўйган. Бу, бир томондан, ўқувчилар учун эртакнинг эртак бўлиб қолишини таъминлайди, бошқа томондан, улар ҳаётнинг айрим ҳодисаларига муаллифнинг ёндашуви билан бойитилди.
Шуни таъкидлаш керакки, эртакларни ўқиш жараёнида ўқитувчи онг ва экспрессивлик каби ўқиш маҳоратининг бундай томонларини шакллантириш устида доимий иш олиб боради. Эртакдаги у ёки бу қаҳрамоннинг ўзига хос хусусиятларига эътибор қаратган ҳолда, ўқувчилар, худди шу ҳайвонга айланиб, ўз ниятларини, бошқаларга муносабатини бир овоз билан айтадилар. Бундай ҳолда, сўзнинг лекcик маъноси ва унинг жумлада тўғри қўлланилиши муҳим рол ўйнайди.