Qobilyatlar va genetika Ergasheva shaxinabonu

Qobilyatlar va genetika

Ergasheva shaxinabonu

Menimcha, qobiliyatlar - bu ma'lum bir faoliyat turini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun sub'ektiv shartlar bo'lgan individual individual xususiyatlar. Shunday qilib, qobiliyatlar insonning bilimlari, ko'nikmalari va qobiliyatlariga kamaytirilmaydi. Ular ba'zi faoliyat usullari va texnikasini o'zlashtirishda tezlikda, chuqurlikda va kuchda topiladi.
A.V. Petrovskiy umumiy psixologiya bo'yicha darsligida "qobiliyat" tushunchasini quyidagicha bergan:
"Qobiliyatlar - bu insonning psixologik xususiyatlari, bunda bilim, ko'nikmalarga ega bo'lishning muvaffaqiyati, ammo bu bilim, ko'nikma va qobiliyatlarning mavjudligiga bog'liq"
Umumiy qobiliyat nazariyasining rivojlanishiga bizning mahalliy olim B.M.Teplov katta hissa qo'shdi. U "mutaxassislar tomonidan tez-tez ishlatiladigan ta'rifning asosini tashkil etadigan uchta qobiliyat belgisi" ni ajratib ko'rsatdi: 1) qobiliyat - bu bir odamni boshqasidan ajratib turadigan individual psixologik xususiyatlar; 2) faqat faoliyat yoki bir nechta faoliyatning muvaffaqiyati bilan bog'liq bo'lgan xususiyatlar; 3) qobiliyatlar odamlarda allaqachon shakllangan bilim, ko'nikma va qobiliyatlarga kamaytirilmaydi ...
V.N.Druzxininning fikriga ko'ra, insonning qobiliyati qanchalik rivojlangan bo'lsa, u ba'zi harakatlarni tezroq va muvaffaqiyatli bajaradi va o'quv jarayoni va ish o'zi qobiliyatiga ega bo'lmagan sohada unga sub'ektiv ravishda qiyinlashadi.
Teplovning so'zlariga ko'ra, qobiliyatlar doimiy rivojlanish jarayonida bo'la olmaydi. Rivojlanmaydigan, amalda odam foydalanishni to'xtatadigan qobiliyat vaqt o'tishi bilan yo'qoladi. Faqat inson faoliyati musiqa, texnik va badiiy ijod, matematika, sport va hk kabi murakkab turlarini muntazam ravishda o'rganish bilan bog'liq doimiy mashqlar tufayli biz tegishli ko'nikmalarni saqlab qolamiz va rivojlantiramiz
K.K. Platonov "Psixologiya tizimi to'g'risida" kitobida "qobiliyat" tushunchasining quyidagi ifodasini beradi:
"Qobiliyatlar - bu shaxsiyatning o'ziga xos xususiyatlari to'plamidir, ular allaqachon uning to'rtta asosiy tarkibiy qismlariga kiritilgan, ammo faqat ma'lum bir faoliyatni rivojlantirish, uni amalga oshirish va takomillashtirish uchun zarur bo'lgan narsalar. Qobiliyatlar - bu ma'lum bir shaxsning ma'lum bir faoliyat talablariga muvofiqligi darajasi, ma'lum bir shaxsning tuzilishi va ma'lum bir faoliyat turining shaxsiga qo'yiladigan talablar tuzilishi, ba'zi bir shaxsiy xususiyatlarning boshqalar tomonidan kompensatsiya qilinishini hisobga olgan holda aniqlangan darajasi.
Biror kishining qobiliyatlari haqida gapirganda, biz u yoki bu faoliyatda uning qobiliyatlarini nazarda tutamiz. Ushbu imkoniyatlar faoliyatni o'zlashtirishda katta muvaffaqiyatlarga va yuqori ish haqi miqdoriga olib keladi.
Teng sharoitlarda (tayyorlik darajasi, bilim, ko'nikma, qobiliyat, sarflangan vaqt, aqliy va jismoniy harakatlar) qobiliyatli odam kam qobiliyatlilarga nisbatan maksimal natijalarga erishadi va qobiliyatli kishining yuqori yutuqlari uning nöropsik xususiyatlari va faoliyat talablarining uyg'unligi natijasidir. .
Iqtidor - bu har qanday inson qobiliyatining rivojlanish darajasi, ularning rivojlanishi bilan bog'liq, ammo ulardan mustaqil. Ushbu tushuncha birinchi marta XIX asr o'rtalarida ingliz psixologi Frensis Galton tomonidan ishlab chiqilgan. Iqtidor odatda "badiiy" va "amaliy" ga bo'linadi. Bolada har qanday qobiliyat erta paydo bo'lishi uning qobiliyati haqida gapiradi. B.M.Teplov iqtidorni “qobiliyatlarning sifat jihatidan o'ziga xos birikmasi” deb ta'riflagan, bunda u yoki bu faoliyatni bajarishda ko'proq yoki ozroq muvaffaqiyatga erishish bog'liqdir [4,136]. Xayriya jamg'armasi har qanday faoliyatda muvaffaqiyatga erishmaydi, faqat unga erishish qobiliyatidir. Biror ishni muvaffaqiyatli bajarish uchun qobiliyatlar to'plamiga qo'shimcha ravishda, odam ma'lum miqdordagi ko'nikma, bilim va ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak. Bundan tashqari, ta'kidlash kerakki, qobiliyat maxsus (bitta faoliyat turiga) va umumiy (har xil faoliyat turlariga) bo'lishi mumkin. Ko'pincha ular bir-biri bilan birlashtiriladi. Masalan, A.S.Pushkin ham she'r ham, nasr ham yozgan, shuningdek, o'z asarlarini mukammal tasvirlagan; Leonardo da Vinchi rassom, muhandis, shuningdek taniqli tabiatshunos edi; taniqli olim M.V.Lomonosov she'riyat bilan shug'ullangan, shuningdek yaxshi ijodkor bo'lgan.
Qobiliyatlar, iqtidor va iste'dodlar o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik va farqlar muammosini tahlil qilib, xulosa qilishimiz mumkinki, ushbu mavzu bo'yicha fikr asosan ushbu tushunchalarga kiritilgan tarkib bilan belgilanadi.
Yuqorida keltirilgan tushunchalarni aniqlashda katta qiyinchilik bu atamalarni umumiy tushunish bilan bog'liq. Agar biz izohli lug'atlarga, chet el so'zlarining lug'atlariga murojaat qilsak, "qobiliyatli", "qobiliyatli", "iste'dodli" atamalari sinonimlar sifatida tez-tez ishlatilishini va qobiliyatlarning ekspressivligini ko'rsatishini ko'rishimiz mumkin. Shuni ham ta'kidlash kerakki, "iste'dodli" atamasi insonning tabiiy ma'lumotlarini belgilaydi.
Menimcha, qobiliyat, qobiliyat, iste'dod tushunchalari bir-biriga o'xshashdir, chunki agar insonda ular bo'lsa, ular bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Ushbu sifat tizimi, mening fikrimcha, faqat muvaffaqiyatli, maqsadli odamlarga xosdir. Agar siz har bir mezonni alohida o'rganishni boshlasangiz, siz sezilarli darajada farqlar chizig'ini qo'lga kiritishingiz mumkin. Shunday qilib, agar qobiliyat - bu har qanday qobiliyatni namoyon etish uchun insonning tug'ma, genetik tarkibidagi fazilatlari bo'lsa; bu iste'dod bir xil fazilatlarga ega, ammo faqat bir kishi butun hayoti davomida ularga ko'rsatib bergan farq bilan.
Genetika yunoncha «geneticos» so‘zidan olingan bo‘lib, tugilish, kelib
chiqish degan ma’noni ifodalaydi. Genetika tirik organizmlaming irsiyati
va o6zgaruvchanligi to‘g‘risidagi fan bo‘lib, biologiyaning alohida shoxobchasi
hisoblanadi. Irsiyat barcha hayotiy hodisalaming asosini tashldl etib, tirik
organizmlaming o ‘xshash belgi-xossalarini avloddan-avlodga o ‘tishi va
rivojlanishini ma’lum tashqi muhit sharoitida ta?minlab beruvchi xossadir.
0 ‘zgaruvchanlik esa tirik oi^ganizmlaming ota-ona belgilaridan farq qiluvchi
yangi belgilarini namoyon qilish xossasidir.
Irsiyat va o‘zgaruvchanlik ikki qarama-qarshi jarayon bo‘lishiga qaramay
bir vaqtda namoyon boiadi. Irsiyatsiz o‘zgaruvchanlik, o‘zgaruvchanliksiz
irsiyat kuzatilmaydi. Irsiyat va o‘zgaruvchanliksiz yer yuzida hayotning
evolutsiyasini tasawur etish qiyin. Irsiyat o‘simlik va hayvonlaming har
bir turining o‘ziga xos belgi va xossalarini bir qancha avlodlarda turg‘un
saqlanib qolishini ta’minlaydi. I
Irsiyat tufayli turga tegishli organizmlar
o ‘zgaruvchan tashqi muhit sharoitlariga moslashib. yashab qoladi.
0 ‘zgaruvchanhk natijasida paydo boigan belgi-xossalar irsiyat tufayli
keyingi avlodlarda saqlanib qolgandagina, ya’ni irsiylangandagina
evolutsiyada ahamiyatga ega.
0 ‘zgaruvchanlikning turlicha ko‘rinishlari mavjud. Organizm belgi va
xususiyatlarini o4zgarishi bir yoki bir necha genlarning o ‘zgarishi oqibatida
strukturaviy o‘zgarishi ro‘y berishi mumkin. Bunday o‘zgaruvchanliklar
mutatsiyalar deyiladi. Shu bilan bir vaqtda individual rivojlanish jarayonida
organizmlarning morfologik, fiziologik, biokimyoviy va boshqa
xususiyatlarining qonuniyatli o‘zgarishi ham kuzatiladi. Bu ontogenetik
o‘zgaruvchanlik deb ataladi
Genetikaning fan sifatida shakllanishida sitologiya, embriologiya,
biokimyo sohasida olib borilgan tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega boidi.
Irsiyat va o‘zgaruvchanlik haqidagi fanning rivojlanishiga Ch.Darvinning
turlaming kelib chiqishi haqidagi ta limoti katta hissa qo‘shdi. Genetikaning
fan sifatida vujudga kelishiga somatik va jinsiy hujayralaming xususiyatlarini
o‘rganishdagi yutuqlar yordam berdi.
Genetikani mustaqil fan sifatida rasmiy tan olinishida 1900-yil
gollandiyalik Gugo de Friz, germaniyalik Karl Korrens va avstriyalik Erix
Chermaklaming duragaylash bo‘yicha olib borgan ishlari katta ahamiyatga
ega boidi. Bu uch botanik olimlarbir-biridan bexabar holda turli obyektlar
(G.de Friz enotera va lolaqizg‘aldoq, K.Konrens makkajo‘xori. E.Chermak
no‘xat duragaylari) ustida tadqiqot o‘tkazib, ota-ona irsiy belgilarining
nasldan-naslga berilishi va kelgusi avlodlarda ajralishi haqidagi maqolalarini
sion qildilar.
Genetikaning fan sifatida rivojlanishi uch bosqichdan iborat. Genetika
rivojlanishining birinchi bosqichida irsiyat va o‘zgaruvchanlik haqidagi
fanga 1906-yilda angliyaUk olim V.Betson genetika deb nom berdi.
Genetikaning keyingi taraqqiyotida gollandiyalik olim Gugo de Friz
caklif etgan mutatsiya nazariyasi (1901-1903 y), daniyalik genetik olim
V.Iogannsen tomonidan loviya o‘simligida belgilaming irsiylanishi bo‘yicha
olib borilgan tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega boidi. 1909-yilda
V.Iogannsen tomonidan genetika faniga gen, genotip, fenotip kabi
tushunchalar kiritildi.
Genetika fani rivojlanishining birinchi o ‘n yilligida T.Boveri, U.Setton
va E.Vilson tomonidan irsiyatning xromosoma nazariyasi asoslab berildi.
Hujayra boiinishi (mitoz) va jinsiy hujayralaming hosil boiishi (meyoz)
jarayonidagi xromosomalar tarqalishi bilan irsiy belgi-xossalar tarqalishi
o‘rtasida maTum bogiiqlik borhgi aniqlandi.
Genetika fani rivojlanishining ikkinchi bosqichi irsiyatning moddiy
asoslarini o ‘rganish bilan bog‘liqdir. Bu vaqtda irsiyat hodisalarini
o‘rganishda sitologik metod qoTlanila boshlandi, shuning natijasida
sitogenetik yo‘nalish tarkib topdi.
1910-yilda amerikalik genetik olim T.Morgan tomonidan drozofila
meva pashshasida olib borilgan tadqiqotlar irsiyatning xromosoma
aazariyasini asoslashda hal qiluvchi ahamiyatga ega boidi. Bu nazariyaga
ko‘ra, genlar xromosomada chiziqli tartibda joylashgan. Hujayradagi
genlarning birikish guruhi gomologik xromosomalarning gaploid
to‘plamiga teng ekanligi, bir guruhga birikkan genlar ikkinchi guruhdan
mustaqil ravishda nasldan-naslga berilishi aniqlandi.
1925-yilda G.A.Nadson va G.S.Filippovlar achitqi zamburug‘ida radiy
nurlari ta’sirida mutatsiyalar olishga muvaffaq boidilar. 1927-yilda esa
amerikalik genetik olim G.Meller drozofila meva pashshasiga rentgen
nurlarini ta’sir ettirib, ulaming irsiyatini o‘zgartirish ya’ni mutatsiyani
sun’iy y o i bilan vujudga keltirish mumkinligini isbot etdilar.
XX asming 20-30 yillarida S.Rayt, R.Fisherlar populyatsiyalardagi
jarayonlarni matematik metodlar yordamida o‘rganish mumkinligini
asoslab berdilar
XX asrning 40-yillariga kelib amerikalik biokimyoviy olimlar D.U.Bidl
va E.Tatumlar xaltali zambumgiaming neyrosporalari ustidagi tadqiqotlarida
genlarning moddalar almashinuviga, tirik organizmlarning morfologik
belgilarining va fiziologik xususiyatlarining shakllanishiga ko‘rsatgan ta’siri
o‘riganildi.
1944-yilda genetik olim O.T.Eyveri shogirdlari bilan birgalikda nuklein
kislotalar irsiyatning moddiy asosi ekanligini isbotladi. DNKning genetik
ahamiyati aniqlangandan so‘ngT 1953-yilda Dj.Uotson, F.Kriklar
M.Uilkins, R.Franklinlaming nuklein kislotalarning rentgen stmkturalari
to‘g‘risidagi maiumotlari tahlilini xulosalab DNK molekulasining tuzilishi
to‘g‘risidagi modelni eion qildilar.
1961-62-yillarda M.Nirenberg, G.Mattey va F.Kriklar 20 ta
aminokislota uchun nukleotidlar tri pletining tarkibini aniqladilar va
oqibatda genetik kod tilsimi maium boidi. 1969 yilda hind olimi Х.Когапа
achitqi zambumgi hujayrasining gen sintezini laboratoriyada amalga
oshirdi. Molekular biologiya va biokimyoning rivojlanishi bilan molekular
genetika, gen injeneriyasi, biotexnologiya kabi genetikaning yangi
shoxobchalari tarkib topdi. Asrimizning boshlariga kelib, bir necha o‘nlab
mikroorganizmlar, ko‘plab hayvonlar, inson va o‘simliklar genomlari
ya’ni xromosomalarni gaploid to‘plamlaridagi genlar yigindisi, yani
DNKdagi nukleotidlar ketma-ketliklarini toia yechilishi (sekvens) genomika fanining shakllanishiga olib keldi.
Boshqa tabiiy fanlar singari genetika ham o‘z tadqiqot metodlariga ega.
Bularga quyidagi metodlar kiradi:
1. Duragaylash metodi orqali ayrim belgi-xossali ota-ona oiganizmlarini
3hatishtirish natijasida olingan duragaylaming bir qancha avlodlarida
rivojlanishi o‘rganiladi. Olingan natijalaming muqarrarligi matematik
statistika metodi orqali aniqlanadi.
2. Sitogenetik metod yordamida xromosomalar o‘zgarishi bilan
aloqador boigan organizmning irsiyati va 0‘zgaruvchanligi 0‘rganiladi.
Binobarin sitogenetika irsiyat va o ‘zgamvchanlikning sitologik asoslarini
:adqiq etadi.
3. Egizaklar metodi bilan organizmdagi belgi xossalaming rivojlaniwww.ziyouz.com kutubxonasi
shida genlar va tashqi muhit omiUarining qay darajada ko‘rsatgan ta'siri
o‘iganiladi.
4. Molekular genetik metod bilan irsiyat va o ‘zgaruvchanlikning
m oddiy asoslari b o ‘lgan nuklein kislotalarnin g, xususan,
dezoksiribonuklein — DNK va ribonuklein - RNK kislotalaming tuzilishi
va funksiyasi aniqlanadi.
5. Populyatsion statistik metod populyatsiyalardagi irsiyatni o‘rganishda
qoilaniladi. U populyatsiyalardagi dominant va retsessiv allellarni
takrorlanish darajasini, populyatsiyalardagi tabaqalanish va qarindoshlik
darajasini aniqlash bilan shug‘ullanadi.
6. Filogenetik metod genlar allellari chastotalari uchrashiga asosan
organizmlar yoki ulaming populyatsiyalari o‘rtasidagi genetik qarind

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!