Isiriq jo n isiriq,
S iz n i bizga berdilar.
B izg a ke lg a n baloga
S iz n i qalqon dedilar.
Q ayta-qayta du o lar o‘qib, xokandozni onamga
uzatadi.
— A na endi o‘g ‘ilg in an g hech n arsan i ko‘rma-
ganday, otday bo‘lib ketadi. P arilarim xab ar qildi,
b u tu n illa tla ri chiqib ketd i. Tan sog‘liq — tum an
boylik, ch iro g ‘im!
Ikki k am p ir oldiga d a stu rx o n yozilgandan keyin
u la rn in g uzoq su h b atlari boshlanadi.
K o‘zim ni yum ib k am p irlarn in g gapiga quloq
solib у otam an:
— A ylanay, o‘rto q , qaran g , M usavoy uyquga
k etd i, d ard ketganda uyqu keladi, ha shunday! —
deydi 0 ‘rin buvi.
— A y tg an in g iz kelsin , tasadduq! — deydi
buvim choyni ho ‘plab.
Ikki-uch kun yotib sog‘ayib ketam an.
Men kinnaga ishonardim . J in la r, p a rila r b a ’zi
odam larga b ir o ‘chakishib qolsa yomon boTadi,
degan gap larg a ham ju d a ishonardim . Shuning
uchunm i, o‘zim ni yengillashganday his qilardim .
Keyin-keyin borib ongim tin iq lash ad i, xuro fo tlar-
dan qutulam an.
175
*
*
*
P esh in d a barch a b olalar m ak tab d an chiqib,
to ‘g ‘ri guzarga yuguram iz.
— Tilsim , tilsim!
— Yo‘q, ajoyib-u g ‘aroyib!
— Tram vay, tram v ay deyishadi uni! Odamlar-
dan eshitdim , otsiz yurarm ish! — deydi bolalarning
biri.
Qor d ah sh atli yog‘moqda. Boshimda eski k ir tel-
pak, u stim d a eski pax talik to ‘n, oyoqlarim da gul-
chini y irtiq m ahsi va tesh ilg an siyqa kalish.
Yo‘lkaning chetida tu rn a q ato r te rilib , tram v ay n i
poylab o‘tiram iz.
Q aydandir hovliqib T u rg ‘u n keladi. Egnida
eskigina kam zul. Do‘ppisi u stid a n k ir chochiqni
ta n g ‘ib olgan. U sovuqda quloqlarini ham isha
shunday bekitib yuradi.
— Y opiray, judayam g ‘alati n arsa ekan, —
deydi u A ’zam bilan m ening o ‘rtam izg a o ‘tirib . —
0 ‘zim Qoryog‘digacha borib keldim . Ichida b ir
kishi p a tta sotib yuribdi. Zinapoyasiga osildim,
p a tta ch i sh araq etib b ir shapaloq qo‘ydi, arang
qochdim. Ammo ajoyib-a! Y angi y arq irag an uy,
ichida ra t-ra t k u rsi. G ‘ir etib , lahzada b ir chaqirim
joyga yetib oladi-ya.
— Eshigi borm i? — so‘ray d i hang-m ang bo‘lib,
og‘zini ochib o‘tirg a n b ir bola.
— H a, bor. K iradigan eshigi bor, chiqadigan
eshigi bor. Ammo o tlari yo‘q, g ‘irillab yuradi-ke-
tad i.
— Tilsim! Tilsim! — deydi b ir bola.
Sam ovarda, baqollar yonida, yoT kalar chetida
qovoqlari soliq q a rila r sokin o‘tira d ila r.
— Qiyomat yaqinlashgan. H ar xil hodisalar,
xilm a-xil h ik m atlar ro ‘y bery ap ti. Olio taoloning
q u d ra ti bu, o‘zi y a ra tg an ham m asini, — deydi b ir
chol siyrak soqollarini tutam lab .
B irdan, X adra tom ondan gu ld irab , qo‘n g ‘iro-
g ‘in i ja ra n g la tg a n c h a tra m v a y kelib qoladi.
176
H am m am iz su ro n b ilan o‘rin la rim iz d a n tu rib
k etam iz, g ir ay lan ib , c h et-ch etd an tra m v a y n i
tom osha qilam iz. Ammo b ir lahzada g ‘izillagancha
jo ‘nab qoladi. Q ato rterak k a borib to ‘xtay d i. H am
mamiz h arsillab orqasidan duv chopam iz. Biz yet-
m asdan yana yu rib ketadi.
— H ozir yana boshqasi keladi, — deydi sho‘x,
o‘ynoqi T u rg ‘un. — K eng-qovul, bemalol k a tta , bir
uy desang bo ‘lad i, ko‘rd in g -k u , Musavoy! —
yengim dan to rta d i T u rg ‘un.
— A joyib hikm at-a! E shitdim ki, shu to rtilg an
sim la rd a n q u v v a t oqib k e larm ish , ro stm ik a n ,
o‘rto q ? — so‘raym an ko‘zlarim bilan yuqoridagi
sim larga imo qilib.
— U nisini bilm aym an, ishqilib, joni yo‘q, yura-
di-da! — javob beradi T u rg ‘un sovuqdan qizargan
qo‘llarin i ishqalab.
Ham m am iz u yoqdan kelayotgan, bu yoqdan
ketayotgan h a r b ir tram v ay n i qarshilab, jo ‘natib,
B alandm achitdan X adraga, X adradan Q atorterakka
halloslab piyoda lo‘killaym iz. C harchashni bil-
maymiz.
B ir m usulm on kishi tram v ay izini q u n t bilan
tozalaydi.
— M eniyam ishga olishsa qoyil qilib b ajarard im
shu ish n i, — deydi T u rg ‘u n bir-ikki qadam unga
ergashib.
— T ur-e, b u rn in g n i epla! — jerk ib tashlaydi u
kish i T u rg ‘unni.
— B unga tu sh ib b ir g ash t qilard ik , m u llajirin g
yo‘q. Osilsak p attach id an k altak yeymiz, — deydi
o‘rto q larim izd an biri.
Uzoq tom osha qilam iz va qorong‘i tush g an d an
keyingina uyga jo ‘naym iz.
*
*
*
Ju m a kuni, iyun n in g boshlari bo‘lsa kerak.
M ahallada b irm u n ch a o ilalar b irin -sirin boqqa
ko‘chgan. Shuning uchunm i, ko‘cham izda bolalar
avvalgiday ko‘p emas.
177
Soat tax m in an o‘nlar. Havo tin iq , ko‘k. Yoz
issig ‘i boshlangan.
A ’zam, Ahm ad h u n a r o‘rg an ishg a kosiblarga
shogird bo'lgan. T u rg ‘un , H oji, men qoiganm iz.
U stida eskigina y ak tak , k ir ish to n, lekin boshi-
da yangi do‘ppi, T u rg ‘un uyidan yu g u rib chiqadi.
— Mana, M usavoy, bu nusxaga q ara. *Cha-
m anda g u b degan do‘ppi shu bo‘ladi, — deydi
T u rg ‘un do‘ppisini m enga uzatib.
— D o'ppi yomon em as, — deym an uni qo‘I-
larim da ay lan tirib . — Lekin n u sx asi bachkana, ti-
kilish i ham qo‘pol. P ilta la rin i q ara, shaldiroq
qog‘ozdan shekilli.
— Bas, bas! Do‘ppini tanim ay san , — deydi
qo'lim dan yulib. — Buni m enga amm am kiygizdi.
0 ‘zingning do ‘ppingga qara, alm isoqdan qolgan,
gadoy ham kiym aydi, sen ko‘ta rib yu rib san bo-
shingda.
Ikkovim iz hazillashib, birpas bir-b irim izn i tu r-
tib -u rib to ‘polon qilamiz.
— Y etar, bas, hazilning b ir shing ili yaxshi,
quloq sol, o‘rto q , gap bor, — deydi T u rg ‘un. —
Tom larda giyoh s a rg ‘aydi, endi tom da o‘ynab
bo‘lm aydi, kuyib ketam iz. Havo yaxshi, b ir dalaga
chiqib kelmaymizm i? A skiya ju d a m aza joy. Havosi
y ax sh i, nuqu l q u lin g o ‘rg ilsin b og‘la r. Ama-
kim ning sig irin i ola ketam iz. Kennoyim o‘lgunday
xasis, sig irin in g b ir qu ltu m s u tin i ko‘zi qiym aydi.
A m akim urib-so‘kib yo‘lga solib tu ra d i u xotin n i.
B ir pakana, bedavo qizlari bor. Kennoyim amakim-
ga bildirm asdan s u t sotib, pul y ig ‘adi. Hadeb shu
qizga atlaslard an ko‘rpa-yu, to ‘shag-u, gulk o ‘r-
p alar, zard ev o rlar, xilm a-xil m ollarni y ig ‘adi.
Yemaydi, ichm aydi, mol y ig ‘adi.
— Bo‘ldi-bo‘ldi, k am p irlard ay ezm alik qila-
san, — deyman jerk ib T u rg ‘un n i. — Qani yu r,
sig irn i yetakla, ketd ik . B ittad an non solsak bas.
Yo‘l-yo lakay bog‘lard an bildirm asdan o‘rik qoqib
yeb ketam iz.
B ittad an nonni belim izga tu g ib, T u rg ‘unn in g
178
am akisinikiga kiram iz. S igirni oldim izga solar
ekanm iz, kelin oyisi oqarib ketadi.
— Voy o ‘la qolay, qayoqqa ju v o nm arg lar? —
o‘d ag ‘aylab T u rg ‘u n n in g yo‘lini to ‘sadi.
— T u sh u n tir o'zing! — deydi m enga jahldan
qizarib T u rg ‘un . Men sekin tu sh u n tira m a n :
— Dalada boqarniz, to ‘ydirib, qornini meshday
qilib kelam iz, ehtim ol, sizga olm a, o‘rik ham olib
kelarm iz, — deym an.
— Vo-ey, m ayli-m ayli, b araka to p in g lar, xashak
yo‘q, beda qim m at, sigirginam och yotgan edi,
b itta qop ham ola k etin g lar, u kalarim . 0 ‘t olib ke-
lin g lar, o ‘zim tasadduq, — yalinadi kelin va b ir
zum da allaqanday qalin k a tta b ir qopni keltirib
menga tu tq izad i.
— Bu shum bola sig irn in g boshiga yetm asin,
M usavoy, o 'zin g qara, senga ishonib yuboryapm an,
aylanay ukam , — deydi m enga kelin, sekin Tur-
g 'u n n i q arg 'ab .
— C huh-chuh, qani y u r jonivor, — deydi
T u rg 'u n , q arig an , cho'pday o zg 'in, dum i cho'ltoq,
bo'yniga tu m o r va ko'zm unchoqlar osilgan sig irn i
haydaydi. — Bas-e! Ezm a x o tin , javrayveradi! —
so 'k ad i T u rg 'u n , kelinoyisiga esh ittirm asd an .
Qopni qo'ltiqlab, sig irn i haydab ketam iz.
B alandm achitdan o 'tib , Beshyog'ochga chiqa-
m iz. Issiq tu p ro q jazillaydi, havo dim . A yniqsa
sig ir boyoqishga ja b r. O riqlikdan su yak lari te risin i
tu rtib chiqqan, oyoqlari chalishib, b a z o 'r boradi.
B eshyog'ochda quyuq k o 'lan k ali azim to llar osti-
da sam o v arlar ko‘p. K o 'p rik tag id an suv hayqirib
oqib tu ra d i. Q ator-qator baqqollar. Mosh, guruch,
sabzi-piyoz, tu rsh a k , m ayiz, alvon-alvon m ollar.
Sig irg a pichagina shu yerda dam bermoqchi
bo'lam iz. T u rg 'u n suv bo'yiga bog'langan o tlar,
esh ak lar tag id an qidirib yu rib b ir quchoq beda
aralash xashak topib keladi.
— Y axshi qilding, xum par, birpasgina h u zu r
qilsin bu jonivor, — deym an va sig irn i chetroqda-
gi b ir tolga bog'laym an.
179
C harchaganidan sig irn in g xashakka qarashga
ham holi yo‘q, b itta -y a rim ta chim tib, kavshana
boshlaydi. Bizlar: «Ye, ye, m o‘-mo‘, ye, jonivor,
sa fa r uzoq, oshab ol!» deb, unin g tu m sh u g ‘iga
bedani tiqam iz.
Shu paytda birdan yahu d iylar o‘lik ko ‘ta rib
o‘tib qolishadi. Q arindoshlari ko‘p ekan, ham-
m alari ola bayroq to ‘n kiygan, y ig ‘lab b o rar edilar.
— Ehtim ol boylar, dabdabasi ju d a zo‘r, — deydi
T u rg ‘un . — Dadam aytadi, b u la r o‘likni ko‘mgan-
dan keyin uyga qaytib, y u zta tovuqni yeb, u stid an
quling o‘rg ilsin yaxshi m usallasni ichisharm ish.
O chiqqanim izdan qornim iz ham tirish g a n . Men
belim dagi suvi qochgan nonni olaman.
— Sening noning tu ra tu rs in , T u rg ‘un , keyin
yerm iz, — deb qoq o‘rta sid an bo‘laman.
K a tta
a n h o r
lab ig a
o‘tira m iz -d a ,
nonni
burdalaym iz, b ir b u rdadan suvga tashlaym iz. Non
rosa iviydi, yeb yana ikkinchi b u rd an i oqizam iz.
B irpas oqizoq
o ‘ y n a y m i z .
— Y axshisi shuki, A skiyaga borm aym iz. Bir
m a rta oyim, buvim hammamiz aravag a tu sh ib,
Q atortolga borganm iz, ju d a ajoyib joy. Suv ko‘p,
b ir tom oni ketgan ja rlik , tepa, namozshom bo‘ldi
deganda ja rg a o‘g ‘rila r y ig ‘ilarm ish , x a ta rli joy,
lekin havosi yaxshi. S ig ir ham zap to ‘yadi-da, o‘t
qalin.
T u rg ‘unga gapim yoqm aydi, b irpas s u k u t qil-
gandan keyin o‘rn id an ir g ‘ib tu ra d i:
— A ynading-a, u yer pastqam yer, o‘g ‘rilarn in g
m akoni, A skiya bo‘lsa quling o ‘rg ilsin joy. T ur,
ezm alik qilma!
Y ana biroz Q atortolni m aqtab ko ‘rdim , urindim ,
ammo T u rg ‘un n i ko‘ndirolm agandan keyin noiloj
unga ergashib, A skiyaga yo ‘l oldim.
Yo‘l juda og ‘ir. Havo issiq, dim va chang. Bilq-
bilq issiq tuproqqa botib borm oqdam iz. S ig ir yiqil-
gunday, T u rg ‘un su rg ab , men orqasida haydab ket-
moqdamiz. Borgan sari h a r ik k i tom onda bog‘la r
ko‘paymoqda.
180
— S ig irn in g ahvoli judayam xarob, — deyman
yana T u rg ‘un n i ay n itish g a tirish ib . — Mana arpa,
beda, k arto sh k a o ‘sip ti. A riq lard a a jiriq o‘tla r m o‘l
ekan. A jiriq sig irn in g joni.
T u rg ‘un ko'nadi:
— A skiyaga yaqin qoldi, m ayli jinday o‘tlasin,
keyin yana yo‘lga tusham iz.
S ig irn i a riq bo ‘y iga qo‘yib yuboram iz-da,
o‘zimiz b ir lahza dam olam iz. 0 ‘rik endi-endi
sa rg ‘aygan. Qornimiz yana ochiqqan, qolgan b itta
nonni talash ib yeb olam iz-da, sekin ariq bo‘ylab
yuram iz.
T u rg ‘un b ir d a ra x t yonida to ‘xtab , atro fg a
alanglaydi.
— Hech kim yo‘q joy ekan. Musavoy, ko‘ksul-
to n n i ko‘r, g ‘ij-g ‘ij!
Men sevinib k etam an, d a ra x tg a qaraym an:
— Voy-bo‘, judayam qilipti-ya, m ush-m ush.
Egasi bordir.
Hech kim ko‘rinm aydi, suv quyganday jim jit!..
U bird an ko‘ksultonga o ‘rm alab chiqa ketadi. U
ju d a epchil bunday ish larg a. Og‘zini to ‘latadi-da,
yerga b ir hovuch tashlaydi.
— 01, ye, m aza qilasan, qand. Chiq sen ham, b ir
to ‘yam iz, qo‘y n ila rim izn i ham to ‘ld iram iz, —
deydi T u rg ‘un va yana balandroq o‘rm alaydi.
Y erdan hali g ‘o ‘ra ko‘k su lto n n i terib yeyman.
— Y axshi, juda to tli, qani, tash la, — deyman
T u rg ‘unga.
— Chiq, tezroq, — qistaydi T u rg ‘un. — Qara,
qan ch a b alan d g a ch iq dim . H am m ayoq yaqqol
ko‘rin ib tu rip ti, m aza qilasan. Hech kim yo‘q,
qo‘rqm a.
Men endi o rtiq o ‘ylab turm ay m an , epchillik
bilan d a ra x tg a yopisham an. B ir shoxga chiqib olib,
endi hovuchim ni to ‘latib , qo‘lim ni qo‘ynim ga sol-
ganim da, pastd an birov baqiradi:
— H arom ilar, qani tush!
Y uragim sh ig ‘ etib to ‘x ta d i, deym an. Sha-
tirla tib ko‘ksu lton n i qirayotgan T u rg ‘un jim bo‘lib
181
qoldi. Men a sta pastg a qaraym an: oriqqina, lekin
novcha b ir kishi g ‘azab to ‘la ko‘zlari bilan bizga
tikilib tu rib d i. Ikkovim iz ham sekin pastg a t u
sham iz, u kishi ikkovim izning ham bilaklarim izdan
ch an d ir qo‘llari bilan m ahkam ushlab oladi.
— Qayerdan keldilaring? Shahardanm i?
— H a, Toshkentdan kelganm iz, shu sig irn i bir
o‘tla tib ketaylik degan edik, — deym an sekin yerga
qarab.
T u rg ‘un qovog‘i soliq, jah li chiqqan holda:
— A skiyaga, qarindoshlarim iznikiga ketyap-
miz. Ko‘ksultonga endigina chiqqan edik, qo‘yvo-
rin g , — deydi qo‘lin i to rtib .
K o‘ksulton n ing egasi xaxolab kulib yuboradi.
— Endi chiqdik deydi-ya, badbaxt, qo‘yning liq
to ‘la-ku.
T u rg ‘un b ir qo‘li bilan keskin ravishda shim i-
dan k o ‘y la g in in g e ta k la rin i to rtib y u b o rad i,
ko‘ksu lto n duv etib yerga to ‘kiladi.
— Shuyam m atohm i, to ‘r tt a ko‘ksulton-a?!
Shungayam so‘kadi-ya! — deydi T u rg ‘un zaharxan-
da ohangda.
— Senda-chi? — m endan so‘raydi u kishi.
— Yo‘q-yo‘q, am aki, xudo u rsin , m enda hech
n arsa yo‘q, m ana ko‘rin g , — deym an shoshilib.
— Qaysi m ahalladansanlar? — so‘ray di ko‘ksul-
to n n in g egasi.
— Ishingiz nim a? Qo‘yvoring! — deym an men
bezovtalanib.
— G ovkushdan, — javob beradi T u rg ‘un . —
Ayb menda!
—
H a,
—
k u lad i
ko ‘k su lto n
eg asi,
—
G ovkushdanm iz denglar. Govkush — asli ho ‘kiz
o‘g ‘rila r m ahallasi.
B irdan shaq etib, b ir shapaloqni T u rg ‘unning
b etiga qo‘yib yuboradi u, keyin menga navbat kela-
di-yu, men chaqqonlik bilan engasham an, qo‘llarim
bilan yuzim ni to ‘sam an. Shapaloq tegm aydi.
— X um par-ey, m u g‘am bir ekansan, jazolaring-
ni beram an hozir! — do‘q qiladi u.
182
Shu pay td a yonim izda ikki m uloyim , nuroniy
chol to ‘xtaydi:
— Shapalog‘ingizni uzoqdan esh itd ik , — deydi
b iri ziyolinam o chol. — X o‘sh, nega uryapsiz yi-
g itch alarn i?
U kishi chollarga voqeani qisqacha tu sh u n tirib
bergandan keyin:
— B olalarning sho‘xligi-da, — deydi ikkinchi
chol. — A sta tu s h u n tirin g , yaxshi g ap irin g , —
deydi noxush ohangda va b izlarg a qarab muloyim
to v u sh b ilan g a p ira d i: — B o lalarim , avvalo
ko‘ksu lto n pishsin, keyin bu odam o‘zi qoqibmi,
terib m i bozorga olib tu sh ad i, keyin sizlar chaqaga
sotib o lishlaringiz m um kin. A na, taom il shunday,
o ‘g ‘illarim , h a r n a rsan in g davosi chaqa.
Ko‘ksulto n n in g egasi qo‘llarim izni bo‘sh atad i.
— Ammo ju d a bezbet ekan b u lar, qo‘ym asdim u,
q a riy alar aralashdi-da.
Q ariyalarga ichim izdan ra h m a t aytib, darro v
qocham iz, u la r kulib qolishadi. S ig irn in g oldiga
yuguram iz. Y alqovgina o‘t chaynab y u rg an sig irn i
oldim izga solib jo ‘naym iz.
— Y o‘ln in g ik k i yuzi nuq u l ekin. S ig irn i
o‘tla tish g a bo‘yraday bo‘sh joy yo‘q. Qop ham
qo‘ltiq d a qu ru q . Yana b ir baloga uchram asdan
jo ‘naylik uyga, — yalinam an T u rg ‘unga.
— R ost ay tasan , o‘rto q , sig ir n o ‘x atg a tegdi,
tezroq qochm asak bo‘lmaydi, — deydi T u rg ‘un. —
A skiya xo ‘bam soz joy edi-yu, ish chippakka chiq-
di-da. Q ara, yuzim shapaloqdan lov-lov yonyapti.
B achchag‘arn in g qo‘li tem ird ay q a ttiq ekan.
— Q ariyalar kelm aganda ish tozayam rasvo
bo‘lard i, zap q u tu ld ik , — deym an sig irn i «chuh-
chuh» haydab.
B eshyog‘ochga y etg ach , ta g ‘in jin d a y dam
olam iz, keyin Tuproqqo‘r g ‘on oldidan aylanam iz.
K atakday kichik, y er b a g ‘irlag a n qin g ‘ir-qiyshiq
xarob uylard a ru s ish ch ilari yashaydi. U nda-bunda
x o tin la r to ‘da-to‘da y ig ‘ilishib, qandaydir asabiy,
jah li chiqqan holda gaplashm oqda. B irpas a g ‘rayib
183
to ‘xtaym iz. R uschani sira tu sh u n m ay m an , b ir
m usulm on yigitchadan so‘raym an:
— N im a g ‘avg‘o, aka?
— E-e, — deydi y ig it, — m a sterav o y lar,
ayniqsa x o tin lari h u k u m atd an norozi. Oq posh-
shoga q arsh i so‘zlayapti bu lar. O ziq-ovqat yo‘q,
tishim iz go‘sh t ko‘rm aydi, deyapti bular.
Xiyla uzoq tu ram iz, qay d an d ir paydo bo‘lgan
politsiyachilar do ‘q bilan x o tin la rn i hayday bosh
laydi. X o tin lar ham bo‘sh kelm aydi, so‘z jangidan
qaytm aydilar, b a ’z ilar tosh ham otadi.
Shu tobda suron bilan m irsh ab lar yetib keladi.
T u rg ‘un ikkovim iz shoshilib sig irn i haydaym iz.
Ikkovim iz ham o ‘lguday charchaganm iz, jazira-
ma oftobda m ing azobdan uyga horib-charchab
yetam iz. V aqt ox ir peshinga yaqinlashgan, sig ir
to ‘ym agan, qop bo‘sh.
— Voy, o ‘la qolay! — qichqiradi kelin ko ‘zlari
olayib. — B arvaqt q ay tib sizlar, ha, o‘t qani?
— E-e, — deydi T u rg ‘un , — b u tu n jahon ekin-
zor bo‘lib ketibdi, o‘t ham yo‘q, o ‘tla ta d ig a n joy
ham yo‘q. Sigirniyam xo‘p o‘lim tik qilibsiz, ming
«chuh» deganda b ir qadam bosadi-ya. Molni sh u n
day boqadimi! Uh! — deydi T u rg ‘un sig irn i joyiga
bog‘lab.
— Nim a q ilip ti sig irg a, popukday sig ir, —
deydi kelin sig irn in g s irtin i silab. — N im a balo
q ild ila rin g ,
boyoq ish n ing
m ad ori
qo lm ap ti.
Shuncha yu rib qopniyam bo‘sh olib keladim i, se
ning ham shu d in g yo‘q, o ‘lin g la r iloyim , — deydi
menga qarab.
T u rg ‘un ikkovim iz ham indam aym iz. Shu topda
ikkovim izga ham hech qanday x arx ash a yoqmaydi.
Ammo kelin jav ray bergandan so‘ng men javob
beram an:
— K elin oyi, ko‘p ajoyib voqealar bo‘ldi. Bog‘-
d o rla r bizni quvladi. M ayli, b ir kun sig irin g izn i
O qtepaga olib b o rib , o ‘y n a tib k elam iz, x a fa
bo‘lm ang.
Uyga jo ‘naym an.
184
— V aqtlik q a y tib san ? — deydi onam va
ahvolim ga razm solib koyinadi. — Itday charchab-
san o ‘zing ham , senga nim a azob, shu issiqda uyda
o ‘tirsa n g bo'lm asm idi?
A yvonning chetiga o ‘tirib , sekin onam ga so‘zlay
boshlaym an.
— B eshyog‘ochga b o rd ik . M astirav o y ru s
ish ch ilarn ing x o tin la ri ju d a to ‘polon ko‘tarish d i.
P alisalar, m irsh ab lar haydadi u la rn i. Voqealar juda
ko‘p.
Onam hayron bo‘ladi:
— T avba, ro std a n m i? T in ch lik bo ‘lsin -d a,
zamon tin ch b o 'lsin . U sho‘rlik larn in g ham ahvoli
og‘ir, ham m am izning ko‘rg an kunim iz bir.
Ona-bola uzoq gaplashib o‘tiram iz.
B olalikda k o 'rg a n larim , esh itg an larim ham m asi
esim da. A yrim hodisalar, x o tira la r hozir ham
quyoshdan b ir tom chi kabi y a lt etib ketadi xayo-
lim da.
U m um an aytganda, bizning bolalik hayotim iz
bo ‘sh, bem a’ni — z erik tirg ich , qayg‘u-alam ga to ‘la
b ir hayot bo‘lgan.
R o ‘za o y lari m en s a h a r tu r is h n i yaxsh i
ko‘ra rd im , ammo ro ‘za tu tis h g a sira toqatim yo‘q
edi. E rtasi tu sh d a, ko‘pincha ertalaboq ro ‘zamni
ochib yuborardim . Qornim d arro v ochib ketard i.
B uvim ning jah li chiqar, «Ochofat, ro ‘zaning uvoli-
ga qolding!» deb vaysar edi. «J illa bo‘lm aganda
ro ‘zaning boshida, o ‘rta sid a, o xirida uch kundan
tu t. Q anoat lozim, qanoat qorin to ‘ydirad i» , derdi
buvim xunob bo‘lib.
— H ali kichkinam an, olio taolo kichk in alarn in g
og‘zi tin m asin , degan. Sizdaqa qariganim da tu ta -
m an r o ‘zan g izn i,
— deb b u v im n in g ji g ‘iga
tegardim .
O nam ning ishi bo‘lm as va: «Toliqib qolasan,
o‘g‘lim, ro ‘za bizlarga farz , sabog‘ingni o‘yla!» der
edi xolos.
185
...R o ‘za oq sh o m lari S h a y x a n to v u rd a odam
q alin .
B unday
k ech alar bozorshab
dey ilad i.
X uftondan keyin b ir to ‘da bolalar S hayxantovurga
yuguram iz.
S hayxantovurda chiro q lar ko‘p, yaqinda elek tr
paydo bo‘lgan.
Choyxonalar toza, ozoda, h a r kun To‘ychi hofiz
b ir to ‘da m uzikachilar bilan ashula aytadi, ham m a
jim , sel bo‘lib esh itad i. O shpazlar kabob-u m anti,
palov-u s h o 'rv a p is h iris h a d i, u la rn in g bozori
chaqqon!
B ir chekkada bolalar, y ig itch alar ot o‘yinda,
garm on bilan aylanadi. U yerda ham tiq ilin ch ,
kissasida yarim ta n g asi bo‘lgan h a r kim sa aravasi-
ga tu sh ib maza qilishi m um kin. Ammo bizdaqa
bechoralar ko‘zim izni lo‘q qilib tom osha qilam iz,
xolos.
Kino ham bor, ta x ta devor bilan o ‘ralg an . T u rli
oldi-qochdi k a rtin a la r ko‘rsa tilib tu ra d i. B olalar
ju d a ko‘p, bozorshabning h a r bu rch ida te n tira b
y u rish a d i. D a ra x t te p a la rig a qo ‘nib, tom osha
qiladilar. P o litsiy alar, m irsh ab lar bilsa jazoni b era
di, qo‘ym aydi.
H ar xil s u ra tla r — oq poshsho, uning oilasi,
to ‘ra va m in istrla ri, A n v ar poshsho, Istan b u l
ko ‘rin is h la ri, x a lifa v a h o k a zo la rn i d u rb in d a
ko‘rsatad ig an o lifta kiyingan, m o'ylovlari o‘siq,
kelishgan b ir kishi baqirib tu s h u n tira d i. Bu yerda
uch -to ‘r t kishi s ig ‘adigan k u rsi qo‘yilgan va a tro fi
p arda bilan o 'ra lg an . U kishi vaysab bo‘lgandan
keyin, odam lar duv etib chiqib ketad i. U choygam i,
nongam i k e tg an d a b iz la r a sta g in a d u rb in g a
yopisham iz. A garda egasi kelib qolsa, bizni oldiga
solib quvlaydi.
B aqqollar k ich k in a-k ich k in a d o ‘k o n ch alarid a
yarim kechaga q adar savdo qilad ilar. Pashm ak,
tu rli-tu m a n xil-xil holvalar, pista-bodom , achchiq-
chuchuk m ag‘izlar, n o w o t, p a rv a rd alar, otnon,
xo ‘rozqandlar serob. Yemasak ham tom osha qilish-
ni yaxshi ko‘ram iz.
186
Shunday qilib, bozorshabning b iro n ta burchagi-
ni qoldirm asdan tom osha qilib kelsak ham , ch ar
chashni bilm aym iz. S ah ar bo‘ldi deguncha m adrasa
tom iga, nog‘ora tom oshasiga yuguram iz. Semiz
baqaloq kishi k a tta nog‘o ra la rn i olov yoqib qizitib
o‘tira d i. «Jon am aki, men qizitay , men olovga o‘tin
qalab yuboray», deb yalinam iz ham m am iz. Yuzi
jid d iy ifodali bu go‘sh td o r kishi: «Bo‘ldi-bo‘ldi,
tu r, qoch!» deb koyiydi. Soat o ‘n ik k i bo‘lishini
sabrsizlik bilan k u tam iz. Naq o‘n ikki bo'lganda
olovga qizib tu rg a n nog‘o ralarn in g «takatum —
baka-bang»i boshlanib ketadi. U nga su rn ay ch i jo ‘r
bo‘ladi. B izlar jim qotib tinglaym iz. N og‘ora bazm
uzoqlarga ketadi. N og‘ora chalinishi — sah arn in g
b elg isi. Y osh-qari ham m a sa h a rlik k a tu ra d i.
Oshm i, sho‘rvam i, shavlam i, kam bag‘al bechoralar
q u ru q non-choy to tin ib , ro ‘za tu ta d i. «Qanoat
qorin to 'y d ira d i» , deydi bobom, u bu so‘zni juda
yaxshi ko‘radi.
N og‘ora-surn ay n i biroz esh itg an d an keyin, bu
yerdan ham jo ‘nab qolamiz. Buvim bilan onam h ar
kun meni urish ib q arsh i olishadi.
— A jinadan, jin la rd a n qo‘rq ishn i, cho‘chishni
bilm aysan, — koyiydi onam.
— Y olg‘iz yuribm anm i, o‘rtoq larim bilan yurib-
m an, — deyman gapim ni m a’qullab.
B ir kun oqshom hech qayerga borm adim . Bir
to ‘da o ‘rto q larim , h a r kundagi kabi y ig ‘ilishib
S h a y x a n to v u rg a k e tish d i. Men zerik k an im d an
v aq tlik ko‘rpag a kird im . Soat o‘n yarim edi
cham asi, bolalar hovliqib kelib qolishdi.
— T u r, M usavoy, esh itd in g m i gapni?! Oq
poshsho u ru sh g a k irip ti. G irm onim i, fran sm i,
o tin g q u r g ‘u r b ir x alq bilan
u ru sh a rm ish .
S hay xan to v u r toTa gap!.. — deydi T u rg ‘un ko‘zla-
rin i o‘ynatib.
— R ostdanm i? — o ‘rnim dan ir g ‘ib tu ram an .
— Oq poshsho, bilasanm i, P e trb u rg d a yashar-
m ish, ha! — deydi yana bilim don T u rg ‘un.
— H a, S hayxantovurda chiroqlar yoppasiga
187
o‘ch irild i, c h u w o s to ‘polon bo‘lib ketdi. X alq duv
tarqaldi!.. — deydi bolalarning biri.
— N im adi? — so 'ray d i onam hovlidan.
Shu p a y td a d ev o rd an R o h at kelin o y in in g
jaran g lag an ovozi eshitiladi.
— 0 ‘rto q , voqeani eshitdingizm i? — ovozini
p asay tirib sh iv irlay d i narvon u stid a tu rib , —
u ru sh b o 'larm ish , oq poshsho farm on ch iq arip ti,
erim hovliqib keldi ko‘chadan. — K a tta -k a tta b ir
d asta d a v latlar u ru sh arm ish , — shiv irlay d i yana
R ohat kelinoyi, — erim tu s h u n tird i ham m asini.
— Ilohim , u ru sh n in g yuzini bizdan te rs qil
sin, — deydi onam m a’yus holda.
Qorong‘ida tu rtin g a n holda o tin bibi paydo
bo‘ladi:
— O, y u rtn in g boshiga falo kat a g ‘darild i, e sh it
dingizm i, Shahodatbonu?
— Ha, ha, esh itd ik , — javob b erad ilar oyim
bilan R ohat kelinoyi b ir og ‘izdan.
O tin bibi ayvonga chiqib chiroq yoniga o‘tira d i.
Doka ro ‘m olining b ir uchini boshiga sallachaday
b ir o‘rab , orqaga tash lay d i. K o‘zlari o‘tk ir, o ‘zi
dono, ziyrak, shaddod xo tin u.
— R asiy ju d a uzoq, k a tta m am lakat, — deydi
kam pir ko‘zlarin i b ir yum ib ochib. — Boshi, poyoni
yo‘q. Mana T u rk isto n krayni b irp a sta qam radi oldi.
Inim a y ta d ik i, N ekalay p o sh sh o n in g q u d ra ti
bam isoli b u rg u td ay zo‘r, a sk a rla ri ham g ‘ij-g ‘ij,
chum oliday behisob, besanoq em ish. Lekin inim
aytadiki, girm on poshshosi nayrangchi, faran g
em ish. Ishqilib, dunyoda b ir k a tta m ah sh ar bo‘ladi-
da, Shahodatbonu! Ishqilib biz m usu lm o n larn i
xudoyim o‘zi asrasin , o‘zi panoh bo‘lsin boshi-
mizga!
— M usulm onlar qo‘yday yuvosh, xudoning
mo‘min bandasi, — deydi onam.
Devordan tu rib R ohat kelinoyi gapga arala-
shadi:
— Q iyin-qiyin kam bag‘a lla rg a qiyin. N arx-
navoni endi ko‘rasiz, osmonga sapchiydi.
188
B irpasg in a esh itg an , bilgan g ap larn i to ‘kib
ko ‘n g illarin i bo‘sh atgan d an keyin otin bibi chiqib
k etadi. R ohat kelinoyi narvondan tu sh ad i. T u rg ‘un
boshliq o‘rto q larim ham uylarig a jo ‘naydi. Men
uzoq xayolga cho‘m am an, bola fik rlarim uyqu
b e rm ay d i.
Onam
o shni d am lag ach ,
buv im ni
u y g ‘otadi.
— B uvi, b u v i, u ru s h b o sh lan d i, sizn in g
xabaringiz yo‘q, — deym an sirli tovush bilan asta
shivirlab.
— A, nim ani san d iray d i bu o‘zi? Yomon nafas
qilma! — deydi k am p ir q a ttiq seskanib.
Men yana tak ro rlay m an . Buvim ensasi qotib
deydi:
— Uyqum bezovta bo ‘ld i, h a r xil tu s h la r
ko ‘rdim . Olio taolo m usulm onlarga o ‘zi mehribon-
chilik qilsin. N ekalay x o ‘p xalqni qisgan edi, jaza-
si endi! — a riq labiga o‘tirib yuz-ko‘zini shap-shap
yuva boshlaydi.
*
*
*
T u rk isto n boylari, yer egalari, m u shtum zo‘rla r
ju d a sevinadilar. «Oq poshsho h a z ra tla ri u ru sh g a
k irib d ilar, a lb a tta g ‘olibiyat bilan u stu n chiqur-
miz» deb vaysaydilar. Toshkent xalqini, kam bag‘al
m eh n atk ash larn i g u b e rn a to r va chor politsiyasi
zulm bilan, q attiq lik bilan ushlab tu ra d i. Xalq
bezovta.
— E h tiy o t boTish kerak, — astag in a shivirlab
n a sih a t qiladi x alfa va sho g ird larg a bobom. — Shu
k u n la ri palisa g ‘iz-g‘iz san g ‘ib qoldi, chaqim chi
voqeanavislar urch ib ketd i, u larn in g m ing xil yo‘li
bor, aldaydi-avraydi, so‘zga soladi, keyin sekin
laqqa qoTga tu sh ira d i. Z inhor-zinhor tu rm u sh im iz
og‘ir, boshim izda fa lo k a t ko ‘p, dardim iz zo‘r
dem anglar. Bilam iz, turm u sh im iz nihoyatda ma-
shaqqatli. B echoralar, qashshoqlar ko‘p, ammo
dardi g'azabim iz ichim izda bo‘lsin. Sam ovarda,
ko‘cha-ko‘yda jim o ‘tirin g la r, b iro rta ayg‘oqchini
payqab qolsalaring, d arro v tu r a jo ‘nanglar.
189
X alfalar, sh o g ird lar kulishadi.
— E-e, ota, boshim izga kelganini ko‘ramiz-
da, — deydi qari xalfa.
U yim izda qo‘sh n ilarn in g kirish-chiqishi ko‘pay-
gan. Dadam ham isha dalada yurg an id an bizning uy
x o tin larn in g y ig ‘ilish lari uchun eng qulay joy.
U lar orasida gap-so‘z, m ish-m ish ko‘p bo‘ladi.
0 ‘g ‘rilard a n , sayoqlardan, buzuqi e rlard an alvon-
alvon m avzularda so‘z ochilib ketad i, lekin u ru sh
boshlanishi bilan bu xildagi g ap lar u n u tila d i.
Onaboshi kam pir — otin bibi qarin d o sh larn ik id an ,
inisinikidan esh itg an , y ig ‘ib kelgan g ap larin i bir-
b ir aytadi.
— E sh itin g la r, d a h sh a tli voqealar behisob,
m am lakatlar ikkiga bo ‘ liny a p t i. H am m a joyda q a t
tiq jan g boshlanib ketganm ish, ha! — og‘zini
ko‘p irtirib gap irad i kam pir. — Og‘ir-o g ‘ir, xalqqa
og‘ir. B u tu n m am lak atlar do‘stlik bilan, ittifo q lik
bilan yashasalar bo‘lmasmidi-ya?! Q urib k e tg u r
poshsholar!.. H ar ik k i tom onda a sk ar chum olidan
b a tta r g‘ij-g‘ij em ish. A yniqsa d en g izlard a kem alar
nobud bo‘lib qirilayotganm ish. H a, ham m asi ro st,
inim dan eshitdim . A yniqsa girm onning nayrangi
k attam ish . X il-xil dev zam baraklar, xil-xil qurol-
la r. Q o'yingchi, t a ’rifg a s ig ‘m aydi, sanog‘i qiyin.
Qo‘s h n ila r u ru s h h aq id a q a y ta -q a y ta ezib
g a p lash ish ad i, ta g ‘in so ‘z T o sh k en tg a, tu r li
voqealarga ko‘chadi.
— Ju v on m arg bo‘lg u r G ‘affo rin g iz topib keldi
bu gap n i, — deydi R o h at kelin o y i o ‘sm a bilan
tu ta s h tirilg a n qoshlarini o‘yn atib , tizzasid agi kash-
ta n i tik a-tik a. — U ch-to‘r t odam sam ovarda choy
ichib, b itta s i sho‘rlik tu rm u sh n in g o g 'irlig id an has-
r a t qilip ti. C hetroqda ko‘rin ish i bo‘sh-bayovgina,
x unu kk in a, ko‘ziga oq tu sh g an , k alta soqol b ir kishi
o ‘tirg a n ek an . U ju v o n m a rg vo q ean av is, so ‘z
o ‘g ‘irla b y u ra d ig a n odam ek an , o‘zin i yol-
g ‘ondakam uyquga solib, m u d rag an d ay o ‘tirg a n
ekan. B irdan irg ‘ib tu rib ketipti-yu: «Qani, yurin g,
xo‘p h a sra tn i to ‘kdingiz, ig ‘voni ko‘tardingiz!» deb
190
do‘q bilan s u rg a p ti sho‘rlik kam bag‘alni. U og‘zini
ochib, h a y ro n bo ‘lib qo tib q o lip ti. Soqoligacha
titr a r m is h . A tro fd a g i o d am lar sek in-sek in tu m -
ta ra q ay qocha boshlapti. «Bola-chaqam k o 'p , xato
qilibm an, ta q sir, sartaro sh m an , jo 'ja b ird a y jonm iz,
tav b a qild im , kechiring!» deb y ig ‘lam sirab yali-
n arm ish, Go‘rs o ‘x ta ayg‘oqchi pisand qilm asm ish,
n u q u l do ‘q q ila rm ish . K e k sa la r o ‘rta g a tu sh ib
y o lv o rish ip ti: «A ylansin bolam , g ‘arib g a ja b r
qilm a, s h a fq a t q ilish kerak» d e y ish ip ti. S u rb et
ay g ‘oqchi o‘lg u r kam bag‘al boyoqishning qo'lidan
m ahkam ush lab : «Y urasan palisaga!» d erm ish .
Sam ovarda b ir y ig it boshini yerga solib jim o‘tirg an
ekan, b ird an irg ‘ib o ‘rn id an tu rip ti-y u , ay g ‘oqchi-
ga: «Beri keling, sizga gapim bor» deb, chetroqqa
im la p ti, aldab nim a b alo larn i sh iv irla g a n bo‘p ti.
Shu pay td a kam bag‘al derazadan o ‘zini tash lap ti,
s h a r tta q o ch ip ti. V oqeanavis: «E-е, qan i bu
g u n o h k o r, qochirib y u b o rd in g lar, ablahlar!» deb
odam larni so‘karm ish. O tasi h a r kun qop-qop mash-
m ashalarni topib keladi. H ar kun b ir orqa supurgi-
ni tayyorlab, bozorga chiqadi, un i sotib bo‘lguncha
arav a-arav a oldi-qochdi esh itad i. Lekin narx-navo
soatlab oshib tu rg an m ish.
— Ha, qiyin ahvolga qoldik, — deydi onam. —
N arx-navo osmonga sapchipti. O dam larning yura-
gida g ‘am -g‘ussan in g ayni toshgan vaq ti. A yg‘oq-
ch ilar h a r joyga qulog‘ini suqadi-da.
— B oylar o ‘lg u rn in g pichog‘i moy ustid a.
H am m asi q u tu rg a n , ham m asi o lifta, kekkaygan,
firoq-dim og‘li, — deydi Uzun Sara quv ko‘zlarini
k a tta ochib, u stid a keng yamoq ko ‘ylak, boshida
k ir peshonabog*. — Q irilg u rla r d an g ‘illam a uylar,
yigirm a tanob, o ‘ttiz tanob bog‘lar, qo‘sh-qo‘sh
qo‘ra la r soladi. U rush boshlandi-yu, un, yog‘, oziq-
ovqat bilan savdo qiladigan yangi-yangi boylar
tu g 'ilip ti. Ishqilib, zamon buzildi, yaqinda ehtim ol
ox ir zamon bo‘la r...
O tin bibi zam onning og‘irlig id an , zolim pod-
sholardan sh ik oy at qiladi.
191
— U lam o-avliyolarning ham m asi puln in g quli
bo‘lib kelgan. M ana ko‘rin g , Sebzorda k a tta b ir
eshon bor, — so ‘zida davom etad i otin bibi, — o ‘zi
avliyo odam, ko‘p m u rid lari bor, lekin x o tin quli.
To‘r tt a xo tin i bor u zorm andaning, b iri b irid an
ko‘rklik. Eshon k a tta eshon oyim ni yaqinda qo‘yib
yubordi-da, o‘n besh y ash ar popukday b ir qizni
nikohlab oldi. N azr q ilin ip ti boyoqish.
— E-e, — deydi U zun Sara, — qadim gi avliyo-
la r qolm agan sira, buzildi olam. -
Ibodat buvim hovlida g ‘iv irlab , a riq ch etlarin i
tekislab, sup u rib , chinniday qiladi. U shunday ish-
la rn i yaxshi biladi.
— Bas-bas! U lam o larg a til te g iz m a n g la r,
g ‘iy b a t-ig ‘von in g foydasi yo ‘q. U lam o lar sha-
ria tn in g quli. Zolim boylarning, qonxo‘r posh
shoning jazosini bersin xudoyim . Ishqilib, ollo-
ning b u y u rg an i bo‘ladi, — deydi buvim q a t’iy
ohangda.
Qo‘sh n ila r b irp as jim bo ‘lishadi. Keyin Uzun
S ara yana a sta so‘z boshlaydi:
— H asratim izd an chang chiqadi. T urm ush kun-
d ankun qiyinlashib k ety ap ti. G ‘am ni y utib o‘tira-
veram izm i, sirasin i aytam iz-da.
Endi gap ulanm aydi. Qo‘sh n ila r b irin -sirin ta r-
qalishadi. N am ozgar yaqinlashgan. Oyim o ‘choq
boshiga borib olov yoqadi, ozgina piyozdog‘ qilib,
yovg‘on m oshxo‘rd ag a u rin a boshlaydi.
— Yana m oshxo‘rdam i? C hakkaga tegdi-ku! —
deym an onam ga zarda bilan.
— Qandoq qilay, bugun palov qilsam b ir h a fta
qozon qaynam aydi. D adang o ‘lg u rn in g beparvoligi-
dan kuyib ketam an, — deydi onam astag in a.
— Q arg‘am a, y u rsa tirik ch ilik n in g g ‘am ida
y u rip ti, sening, m ening, bolalarning tash v ishid a
y u rip ti, o‘ynab y u rg an i yo‘q. Qanoat qil, yaxshi
xo tin suv kelsa sim irad i, tosh kelsa kem iradi, —
deydi buvim onam ga o‘qrayib.
Men qovog‘im ni solganim cha ko‘chaga chiqib
ketam an . B ir to ‘da b olalar c h u w o s k o ‘ta rib ,
192
«Керак-керак» o‘ynam oqda. Men ham o‘yinga
qo‘shilib ketam an.
*
*
*
X alq hayajonda. B ozorlarda, ko‘cha-ko‘ylarda,
tram v ay lard a — ham m a joyda gap. Podsho h a z ra t
la ri okop qazish uchun m ardikorlikka T urk iston
oTkasidan, m usulm on y ig itla rid an olinsin, deb fa r
mon chiqargan. G u b ern ato r janob oliylari T u rk is
to n oTkasining b u tu n v ilo y atlarid ag i sh ah arlarg a,
qishloqlarga, dalalarg a, ovullarga bu farm onni
yetkazib x ab ar qilmoqda.
M ahallaning hokim i — ellikboshi. «Oq poshsho
h a z ra tla rin in g oliy farm oni bu, bas, ito a t etm oq
farz. Oq poshsho h a z ra tla ri buyuribdim i, beram iz
m ardikor y ig itla rn i. M ahallaning eng dev, eng
baq u v v at y ig itla rin i, y ig itla rn in g sarasin i o‘zimiz
ajratam iz» , deb g u b ern ato rg a v a ’da berganm ish
ham m a ellikboshilar. S hah ar fuqarosi asabiy va
x afa. «B oylarning, sav d o g arlarn in g , m ushtum zo‘r-
la rn in g arzan d alari a lb a tta x atd a yo‘q», deydi
xalq.
B izning Govkush ham to ‘polon, jan jal. Biz
bolalarning ham avvalgi sho‘xligim iz yo‘q.
«T aq sir, b o y la rn in g , s a v d o g a rla rn in g ham
o‘g ‘ilch alarin i b itin g ro ‘y x atn in g boshiga. H ar
joyda u la r ilg ‘o r, qani ko‘raylik-chi bu gal!» deydi
ham m a b ir og‘izdan.
Boshida yoz-u qish o lifta o ‘ralg an salla, egnida
uzun ju ju n kam zuli, u stid a ham isha ko‘krak cho‘n-
tak d agi kum ush so atning yo‘g ‘on zan jiri osigTiq
m ahallam izning gerdaygan ellikboshisi tikanday
ko‘zlarin i o‘q ra y tirib , qichqiradi:
— Xaloyiq, ta rq a l, jo ‘na ishingga. Hamma ish
ollo n in g
iro d a si
b ila n .
B oylar,
sav d o g a rla r
obro‘yim iz, fax rim iz, ko‘r boT gur gum rohlar!
— Olloga s ig ‘in in g , ib o d at q ilin g , zeroki
m ushk u llarin g iz oson boTg‘ay! — avraydi to ‘qlar-
dan biri.
X alq g ‘am gin, g ‘azabkor, y u ra k la ri ezilgan
7 -4452
193
holda tarq alad i. M ahallaning boylari, ellikboshi,
imom, kazo-kazolari a sta sh iv irlash ad i, m aslahat
qilishadi. U larn in g tili b ir, b ir yoqadan bosh
ch iq arg an lar.
B ir oqshom, h a r vaqtdagiday, to 'sa td a n dadam
daladan keladi.
— Q ozoqlar tin c h m i yoki u y e rd a ham
g ‘avg‘omi? — so‘ray d i onam v a chaqqonlik bilan
dadam ga ko‘rp acha soladi, orqasiga yostiq qo‘yadi.
— E, nim asini so‘ray san , qiyom at, u r-su r...
Dunyo b u zild i... Qalay, q a rin d o sh -u ru g ‘la r omon-
mi? U larn in g ahvoli nechuk bo‘ldi ekan, deb
shoshilinch yo‘lga tu sh d im . J u d a vahim a bo‘lib
ketdi dalada.
— Q ilning u stid a tu rip ti ham m asi, — javob
beradi onam xo‘rsinib.
Dadam tin m ay nosvoy chekadi, xom ush holda
og‘ir su k u td a o 'tira d i.
— Xudoyim sa rtg a , q irg ‘izga, qozoqqa — jam i-
iyki ulusga tin ch lik ato qilsin, zolim larga insof,
ta v fiq bersin! — deydi buvim ko‘zlariga yosh
olib. — R asiy degan m am lakat judayam olis emish,
s a rt, qozoqning o ‘sp irin la ri, avji qirchillagan yigit-
la r... sovuqda och-yalang‘och q irilib ketm asin
yana, k u lfatg a qoldik!
Onam sam ovar keltiradi.
— Hech ta sh v ish la n m a , q o rn im to ‘q, —
nosvoyni tu flay d i dadam . — Choy bo‘lsa bas.
Men qo‘rqa-pisa astag in a gapiram an:
— A g ar T u rk iston fu q aro lari m ardikorlikka
y ig it berm asa, u y u rtn i qonga g ‘a rq etam an, depti.
To‘p-aslaha bilan qurollangan ask arim n i b ir tash-
laym an-u k u lin i k o ‘kka so v u ra m an , d e p ti oq
poshsho.
Dadam hayron bo Tib, yuzim ga b ir zum tik ilad i,
keyin a sta deydi:
— U ru sh qursin-da. U ofat! Lekin N ekalay ayt-
g anini qiladi, qo‘ym aydi. Y ig itlarn i olam an deydi-
mi, alb atta oladi. K o‘pga kelgan q ism at bu, aslo
iloj yo‘q... — Choyni k a tta -k a tta ho ‘playdi.
194
— T ur, o‘g ‘lim M usavoy, o tn i oxurga boylagin-
da, om bordan ik k i bog‘ beda chiqarib sol.
0 ‘rn im d an sakrab tu ra m a n . O txonaga yugura-
man.
*
*
*
M aktabim iz Ikkinchi O qm achitga ko ‘chgan, bu
biznig Govkush m ahallaga yaqin, chiroyli, yangi
m achit, qadim gi vaqf joy.
Domlamiz h a r kun yangi-yangi vahim ali xabar-
la r k eltirad i.
— B olalar, chiroqlarim , — deydi domlam g ‘oyat
x a fa holda. — D inim iz m uqaddas d in . Y olg‘iz
O lloga va ra s u l A ’zam ga sid q id il b ilan ib o d a t qi-
laylik, sig ‘inaylik. Y olg‘iz Olloga ishonam iz, ixlos
b ilan d in im iz n i d ild a m ah k am tu ta m iz , yu rag i-
m izdagi pok m u h ab b at bilan b irg a asraym iz. Barcha
m u sh k u lo tlar oson boTsin. Qani, sh o g ird lar, Ollo
ning nomi bilan, gulduros bilan boshlaylik darslami!
H am m am iz astoydil shavq bilan, diniy hislarga
berilib, tom oqlar qaqraguncha, ovozlar bo‘g ‘ilgun-
cha o ‘qiymiz.
M aktabdan g u zar aylanib qaytayotganda, Ba-
landm achitda jan jal, suronga duch kelam iz.
— N im aga jan jal k o ‘ta ra sa n , deysiz. K o‘taram iz
ja n ja ln i! K am b ag ‘a lla r, k o sib lar, q ash sh o q lar,
g ‘a rib la r — b arch am iz «dod» deymiz! Nega
to 'q la rn in g , k a tta to ‘ra la rn in g , boylarning olifta
boyvachchalari, qoladi-yu, biz ketam iz azobga?!
Yo‘q, bunday boTm aydi ish, u lar ham borsin, biz
b ilan b irg a bo rsin, ana sh u n d a c h u rq etm ay
ketaveram iz, ko‘pga kelgan to ‘y deb jo ‘naymiz.
X o‘sh, nega olayasiz?! — qichqiradi g ‘azabdan
tu ta q q a n b ir ja su r yig it.
— Bolam, insof qil, ch iro g ‘im , — ellikboshiga
yalinadi b ir keksa. — K am bag‘almiz — mayli,
nochorm iz — m ayli, lekin nega puld o rlarn in g
o‘g ‘ilch alari chetda qolyapti, qani ayt?
B irpas jim o‘ylanib tu ra d i-d a , ellikboshi keyin
asabiy holda b o ‘g ‘ilib qichqiradi:
195
— P astk ash lar, h arom ilar, bezbetlar, tarqa-
linglar! H ozir palisaga xabar qilam an, in larin g ga
d af bo‘linglar!
— Osib yubor-e! — qichqiradi birov xalq ichi-
dan. — Zulm dan o ‘ldik, z a rra in so f borm i sizlar-
da?! Q atra vijdon bormi?!
— Dod! 0 ‘ldik N ekalaydan, zolim to ‘ra la r dasti-
dan o‘ldik! — qichqiradi ayollar. U lar tu rm u sh d an
noliydilar, boylar va zolim am aldorlardan zor-
lan adilar, q a rg 'ay d ila r.
Ellikboshi qo‘rslik -q o ‘pollik bilan x o tin la rn i
jerk ib tash lay d i, ammo x o tin lar bo‘sh kelishm aydi:
— Bola bermaymiz!
— 0 ‘zing bor, go‘rs o ‘xta!
— K am bag'allarga shu yerdagi azob-u uqubat-
la r ham y etad i. M ard ik o rlik k a boyv ach ch alar
borsin!
— H a, ha, to ‘q lar borsin! — qichqiradi ayollar.
Ellikboshi qizarib, x o tin la rn i so‘kadi:
— Yo‘qolinglar, sh arm an d alar, uyda o‘tirin g lar!
Toshkentning to ‘r t dahasida, h a r m ahallada
shunday g ‘avg‘o. S h ahar olovda, xalqning g ‘azabi
baland. 0 ‘rta Osiyoning b u tu n sh ah a rla ri, butu n
qishloqlari zilzilada. K a tta la rd a n e sh ita r edim
ham m asini.
X alq ellikboshilar haqida tu rli-tu rli qo‘sh iq lar
ham to ‘qigan. Mana esim da qolganlari:
Do'stlaringiz bilan baham: |