Qishloq xo‘jaligidagi bozor va bozor munosabatlari

4.2-rasm. Talab egri chizig‘i
Taklif tushunchasi va omillari. Taklif - bu bozorda taklif qilinadigan tovarlar hajmi. Boshqacha aytganda, bu ishlab chiqaruvchilar ushbu mahsulotlarning bozor narxlarini ma‗lum darajada ishlab chiqarishga tayyor bo‘lgan mahsulotlar miqdori.
Taklif qonunida aytilishicha, agar mahsulot narxi pasaysa, ushbu mahsulotning bozorga chiqishi miqdori kamayadi. Shunday qilib, mahsulot narxi va taklif o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlik mavjud (4.3-rasm).
4.3-rasm. Taklif egri chizig‘i
Taklifga ta‗sir qiluvchi omillar:
Resurs narxlarining o‘zgarishi. Mineral o‘g‘itlarning arzonlashishi don mahsulotlari yetkazib berishni ko‘paytiradi va aksincha.

Texnologiyaning o‘zgarishi. Issiqxona o‘simliklarida zararkunandalardan o‘simliklarni biologik himoya qilish uchun yangi texnologiyaning joriy etilishi bodring va pomidor yetkazib berishni ko‘payishiga yordam berdi.

Soliqlar va subsidiyalarning o‘zgarishi. Chorvachilik mahsulotlariga subsidiyalarning pasayishi ishlab chiqarishning pasayishiga olib keladi va natijada sut va go‘shtga bo‘lgan talab kamayadi. Qo‘shilgan qiymat solig‘ining oshishi taklifning pasayishiga olib keladi.
Boshqa tovarlar narxining o‘zgarishi. Mol go‘shti sotib olish narxining pasayishi qo‘y go‘shti va parranda go‘shtining ko‘payishiga olib keladi.
Yetkazib beruvchilar sonining o‘zgarishi. Bog‘lar va tomorqa erlarning ko‘payishi kartoshka, sabzavot va mevalarni yetkazib berishni ko‘payishiga yordam beradi.
Kutishlarning o‘zgarishi. Masalan, valyuta bozorida so‘mning qadrsizlanishini kutish bizni hozirgi taklifni yanada oshirishga majbur qiladi.
Ta‗minotga ham, talabga ham ta‗sir etuvchi ayniqsa kuchli regulyator bu narx.
Bozordagi talab va taklifning egiluvchanligi. Istalgan mahsulot turiga bo‘lgan talab iste‗molchining mahsulotni sotib olish to‘g‘risidagi qaroriga asoslanadi. Bundan tashqari, bitta mahsulot turini sotib olish sonining ko‘payishi iqtisodiyotning turli sohalarida boshqa tovarlar va resurslarga talabni keltirib chiqarishi mumkin.
Shunday qilib, aholi tomonidan go‘sht iste‗molining ko‘payishi hayvonlar uchun ozuqa, asbob-uskuna, yoqilg‘i va boshqa moddiy resurslarga talabni shakllantiradi. Bu, o‘z navbatida, qishloq xo‘jaligini resurslar va uskunalar bilan ta‗minlaydigan tarmoqlarning rivojlanishini ta‗minlaydi. Oxir oqibat bitta mahsulotga dastlabki talab jamiyatning butun iqtisodiy tizimini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Bozorning ishlashi amaliyotida narx o‘zgarishi va aholi sotib oladigan tovarlar miqdori o‘rtasida ma‗lum bir munosabatlar mavjud. Iqtisodiy adabiyotlarda bu bog‘liqlik talabning narx egiluvchanligi deb nomlanadi. Bu tovarlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishiga mijozlarning reaktsiyasining intensivligini anglatadi.
Talabning narx egiluvchanligi ( ) quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
bunda – tovar xaridi o‘zgarishi, %
Talabning narx egiluvchanligi - bu narxning o‘zgarishiga javoban talab miqdorining o‘zgarishi darajasi. Talab miqdori - bu ma‗lum bir narxda bozorda talab qilingan mahsulot miqdori.
Talabning egiluvchanligi variantlari. Mutlaqo egiluvchan bo‘lmagan talab. Bu shuni anglatadiki, iste‗molchilar tovarlar narxining o‘zgarishiga qaramasdan bir xil miqdordagi tovarlarni talab qiladilar. Ushbu turdagi noegiluvchanlikni quyidagi formula bilan ifodalash mumkin:
Egiluvchan bo‘lmagan talab sotib olingan mahsulot miqdori ushbu mahsulot narxining har foiz pasayishi uchun 1% dan kam o‘sganda yuzaga keladi. Bu xaridorlarning narxlarning o‘zgarishiga nisbatan zaif reaktsiyasi hisoblanadi.
Egiluvchan bo‘lmagan talab shuni ko‘rsatadiki, talab miqdori har doim tovarlar narxidagi tegishli o‘zgarishlardan kamroq bo‘ladi. Bu formula bilan qo‘yidagicha ifodalanadi:
Talabning yagona egiluvchanligi, sotib olingan tovarlar miqdori 1% ga ko‘tarilganda, narx 1% ga pasayganda yuzaga keladi. Buni formula bilan quyidagicha ifodalash mumkin:
Yagona egiluvchanlik bilan talab miqdori faqat tovar narxining o‘zgarishi bilan belgilanadi.
Biroq, tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan talab nafaqat ma‗lum bir mahsulot narxiga, balki boshqa tovarlarning narxiga ham bog‘liq. Bunday munosabatlar talabning o‘zaro narx egiluvchanligi bilan tavsiflanadi. Bu quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Bunda, tovar xaridi o‘sishi, %,
ovar narxi o‘sishi, %.
Egiluvchan talab narxning har foiz pasayishi uchun talab 1% dan oshganda kuzatiladi. Bu mijozlarning kuchli reaktsiyasi hisoblanadi.
Elastik talab bilan narxning ozgina o‘zgarishi talab miqdorida sezilarli reaktsiyaga sabab bo‘ladi.
Mutlaq elastik talab. Bu mahsulotga bo‘lgan talab narxdan mutlaqo mustaqil ekanligini va uning miqdori boshqa ba‗zi omillar ta‗siri ostida shakllanganligini ko‘rsatadi.
Bu shuni anglatadiki, boshqa mahsulot narxining oshishi bilan ushbu mahsulotga talab ortishi va kamayishi mumkin. Masalan, kir yuvish sovuni narxining oshishi kir yuvish vositalariga talabni oshiradi.
Talabning egiluvchanligi bu narxlarning o‘zgarishini tovarlarni sotishdan tushgan tushum hajmiga ta‗sirini aniqlashni istagan sotuvchilar uchun juda muhim ko‘rsatkichdir.
Narxlarning egiluvchanligi bilan bir qatorda, aholi daromadlariga talabning egiluvchanligi ham mavjud. U quyidagi formula bilan ifodalanishi mumkin:
Bunda tovar mahsuloti o‘sishi, %,
aromadning o‘sishi, %.
Daromadning o‘sishi xaridlarni amalga oshirish qobiliyatini oshiradi. Daromad ortib borishi bilan ko‘pgina tovarlarga talab ortadi. Bundan tashqari, zarur tovarlarga bo‘lgan talabning egiluvchanligi juda kichik va hashamatli tovarlarga juda katta. Bundan tashqari, yetarlicha yuqori daromad darajasida eng yaxshi tovarlar va ularning o‘rnini bosadigan tovarlar mavjud.
Taklifning egiluvchanligi tushunchasi va turlari. Taklifning egiluvchanligi mahsulot narxining o‘zgarishiga sezgirlikni, reaktsiyani tavsiflaydi. Talabning egiluvchanligi singari, taklifning egiluvchanligi tushunchasi ham kiritiladi. Bu mahsulot narxining o‘zgarishiga taklifning sezgirligi yoki munosabatini tavsiflaydi. Taklifning egiluvchanligi quyidagi formula bilan ifodalanishi mumkin:
Bunda - taklif qilingan tovarlar sonining o‘zgarishi, %,
- taklif qilingan tovarlar narxining o‘zgarishi, %.
Narxlarning egiluvchanligida quyidagi turlarga ajratiladi.
Mutlaqo egiluvchan bo‘lmagan taklif. Bu tovar ishlab chiqaruvchisi tovarlar narxining o‘zgarishiga qaramasdan ma‗lum miqdordagi tovarlarni ishlab chiqarishga tayyor bo‘lganda sodir bo‘ladi. Shuning uchun taklifning mutlaqo nomutanosibligi quyidagi formulada ifodalanadi:
Noelastik taklif. Bu tovarlarning narxini o‘zgartirish taklifining zaif egiluvchanligini anglatadi. Bu shuni anglatadiki, taklif qilinadigan tovarlar miqdori har doim tovarlar narxidagi o‘zgarishlarga qaraganda kamroq bo‘ladi.
Taklifning yagona egiluvchanligi. Bu shuni ko‘rsatadiki, yetkazib berish miqdori faqat tovar narxining o‘zgarishi bilan tavsiflanadi va quyidagi formula bilan ifodalanishi mumkin:
Egiluvchan taklif. Mahsulot narxining ozgina o‘zgarishi taklif miqdorida sezilarli o‘zagirishiga sabab bo‘ladi. Bu formula bilan quyidagicha ifodalanadi:
Mutlaqo egiluvchan taklif. Bu ma‗lum bir mahsulotni yetkazib berish narxdan mutlaqo mustaqil ekanligini va yetkazib berish miqdori boshqa omillarning ta‗siriga bog‘liqligini ko‘rsatadi.