Qilmishning jinoiyligini istisno qiladigan holatlar

Majburlash deganda shaxsning o`z xohishiga qarshi biron-bir qilmishni sodir etishga majbur etish maqsadida amalga oshiriladigan barcha ruhiy yoki jismoniy ta`sir choralari tushunilishi lozim.

Agar shaxs jismoniy yoki ruhiy majburlash ta`siri ostida jinoyat sodir etsa-yu, ammo oxirgi zaruratning barcha shartlariga amal qilsa, uning qilmishlari jinoyat deb topilmaydi.

Jismoniy yoki ruhiy zo`rlik uchinchi shaxslarning huquq va manfaatlariga zarar yetkazuvchi majburlov ostidagi shaxsning erkin xulq-atvoriga turli xil ta`sir ko`rsatishi mumkin. Xususan, shaxsning o`zi harakatlarini tanlash erkinligi butunlay cheklangan yoki bunday cheklanganlik nisbiy xususiyatga ega bo`lishi mumkin.

Shaxs faoliyatining turli xususiyatdaligi ularni har hil huquqiy baholashga olib keladi. Xususan, agar shaxs o`zining xatti-harakatini boshqara olmagan (masalan, to`liq izolatsiya yoki gipnoz ostida bo`lish) hollarda majburlanuvchi shaxs qo`l ostidagi jinoyat quroli bo`lib, u o`z harakatlarini tanlash imkoniyatidan mahrum bo`ladi va shuning uchun ham u jinoiy javobgarlikka tortilmaydi.

Agar shaxs o`zi xatti-harakatini boshqarish imkoniyatiga ega bo`lgan bo`lsa (masalan, zarar yetkazish xavfi mavjud bo`lganda) majburlangan shaxsning qilmishi oxirgi zarurat bo`yicha baholanishi lozim. Agar shaxsning qilmishi oxirgi zaruratning huquqiy shartlariga mos kelmasa yoki uning chegarasidan chetga chiqqan bo`lsa, majburlangan shaxsning xatti-harakati mustaqil tarkibli jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilinishi lozim. Bunday vaziyatda shaxsning majburlov ostida sodir etgan qilmishi jinoiy javobgarlikni yengillashtiruvchi holat sifatida ko`rilishi kerak (Jinoyat kodeksi, 55-modda, 5- qism).

Sud yoki tergov amaliyotida u yoki bu qilmishni o`xshash institutlar hisoblangan oxirgi zarurat yoki zaruriy mudofaa deb kvalifikatsiya qilish masalasida ma`lum bir qiyinchiliklar mavjud. Bu borada qilmishni to`g`ri kvalifikatsiya qilish jinoyat qonunchiligi oldida turgan vazifalarni bajarish, zarar yetkazgan qilmish huquqiyligi chegarasini belgilash hamda shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish uchun muhimdir.

Oxirgi zarurat va zaruriy mudofaaning farqlari: