QƏrb təHSİl sistemiNƏ daiR

Açıq kollec (Open College). Açıq təhsil alma imkanları 1987-ci ildə hökumətin dəstəyilə Açıq Kollec yaradılması nəticə­sində daha da genişlənmişdir. Kollec özündə diktorları, nəzəriyyəçi peda­qoqları və sponsorları birləşdirir və dərəcə səviyyəsindən aşağı olan professional təhsil və hazırlıq kursları ilə təmin edir. Tele­vizi­yanın müstəqil 4-cü kanalı vasitəsilə müntəzəm surətdə tədris proq­ramları tamaşaçılara çatdırılır. Maarifçi verilişlər verilir.

Gənclər Xidməti. Britaniya Gənclər xidməti yerli hökumətlə könüllü təşkilatlar arasındakı əməkdaşlığı özündə əks etdirir və gənc­lərin könüllü təhsil almasının, onların şəxsi keyfiyyətlərinin inkişaf etdirilməsinin qayğısına qalır.

Könüllü təşkilatların əksəriyyəti XIX əsrin sonu və XX əsrin ilk dekadasında yaradılmışdır. Könüllü təşkilatlar özündə 5600 tam ştat­lı, təxminən 31500 yarım-ştat işçiləri və 500000 könüllünü birləş­dirir.

Gənclərin Təhsil Xidməti üzrə Departament könüllü gənclər təşki­latlarının proqram xərclərinin 50%-ni öz üzərinə götürmüşdür. Əsasən mərkəzi hökumət tərəfindən maliyyələşdirilən İngiltərə Dövlət Gənclər Təşkilatı gənclərlə iş üzrə şəxsləri, təhsil kurslarının təşkilini dəstəkləyir. Şotlandiyada gənclər xidməti təhsilin bir hissəsini təşkil edir və Şotlandiya Təhsil Şurası tərəfindən dəstəklənir.

Şimali İrlandiya Gənclər Şurası gənclərlə aparılan işin inkişafı üçün təhsil sisteminə məsləhətlər verir.

İngiltərə və Uelsdə bəzi universitet və ali təhsil kompleks­lərin­də ixtisaslı gənclər və təhsil işçiləri hazırlayan 2 illik təlim kursları fəa­liyyət göstərir. Onların nəzdində təkmilləşdirmə kursları da var. Şot­landiya da isə 1-2-və 3-illik kurslar fəaliyyət göstərir.

Almaniya təhsil sistemi

Məktəb təhsili. 1993-cü ildə Almaniyada 12,2 milyon məktəb­linin təhsil aldığı və 772600 (tam ştatlı) müəllimin işlədiyi 52400 mək­təb qeydə alınmışdır. Əsas qanun hər bir vətəndaşa öz şəxsiyyətini azad surətdə inkişaf etdirmək və öz qabiliyyət və maraqlarına uyğun olaraq məktəbi, təhsil yerini və peşəni seçmək hüququ verir. Təhsil siyasə­tinin məqsədi hər bir insana öz maraqlarına cavab verən hazır­lıq keç­mək imkanı verməkdən ibarətdir. Təhsil siyasətinin əsas istiqamət­lə­rin­dən biri gənclərin demokratik dövlətdə məsuliyyət daşı­mağa hazır olan müstəqil vətəndaşlar kimi tərbiyə edilib yetiş­dirilməsidir. Səna­yecə inkişaf etməsinə baxmayaraq, xammal cəhət­dən yoxsul olan Al­maniya yüksək peşəkarlığa malik olan mütə­xəs­sislərsiz keçinə bilməz. Məhz buna görə də dövlət təhsilə böyük məb­ləğdə pul vəsaitləri ayırır. 1994-cü ildə bütövlükdə ölkə üzrə büdcədən orta və ali məktəblərə, məktəbli və tələbələrə göstərilən maliyyə yardımları da daxil olmaqla 151,9 milyard marka vəsait ayrılmışdır.

Qanunvericilik əsasları. Əsas qanunun 7-ci maddəsinə görə bü­tün məktəb təhsil sistemi dövlətin nəzarəti altındadır. Ölkənin dövlət quruluşu formasının federasiya olması ilə əlaqədar olaraq, təhsil sis­temində səlahiyyətlər federasiya və əyalətlər (bölgələr) arasında bölüş­dürülmüşdür. Təhsil sistemində qanunvericilik və idarəçilik əsas eti­barilə əyalətlərin səlahiyyətindədir. Bu, hər şeydən əvvəl, orta və ali təh­sil sisteminə, yaşlıların təhsil alması sisteminə və təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsi sisteminə aiddir. “Məktəb təhsili sisteminin uzlaşdırıl­ması (unifikasiyası) üzrə əyalətlərarası saziş” (14 oktyabr 1971-ci il ta­rixli Hamburq sazişi) bu sistemin strukturunu müəyyən edir.

Əyalətlərin mədəniyyət və təhsil nazirlərinin Daimi konfransı əla­və qərarlar qəbul etməklə, ümum-təhsil və texniki-peşə məktəb­ləri­ni bitirmək haqda şəhadətnamələrin bütün əyalətlərdə tanınması üçün şərtlərin ümumi əsaslarını hazırlamışdır. Gimnaziyaların yüksək pillə­si­nin yenidən qurulması, kamal attestatı almaq üçün verilən imtahan­lara vahid tələblər qoyulması, ümumtəhsil məktəblərini bitirmək haq­da şəhadətnamələrin qarşılıqlı tanınması haqqında qərarlar bu qə­bil­dədir.

Almaniyanın birləşdirilməsindən sonra – 1992/1993-cü dərs ilin­dən etibarən bütün bölgələrdə məktəb təhsilinin çoxpilləli sistemi tətbiq edilmişdir.

İcbari məktəb təhsili. İcbari məktəb təhsili 6 yaşdan 18 yaşına qə­dər olan uşaqları əhatə edir, yəni 12 il üçün nəzərdə tutulmuşdur. İcbari ümumi orta təhsil haqqında maddəni yerinə yetirmək üçün 9 il (bəzi əyalətlərdə 10 il) ərzində tam tədris həftəli məktəbi, daha sonra isə texniki-peşə məktəbini başa vurmaq lazımdır. Bütün dövlət mək­təblərində təhsil pulsuzdur. Məktəblilərə dərs vəsaitləri də qismən pul­suz verilir. Bəzən belə vəsaitlər müvəqqəti istifadə üçün verilir. Dərs və­saiti alarkən, valideynlərin gəlirindən asılı olaraq, bəzi şagirdlər on­ların qiymətlərinin bir hissəsini ödəməli olurlar.

Əsas qanuna görə ilahiyyat adi fəndir, bu halda yalnız qeyri-ila­hiyyat məktəblər istisna təşkil edir. Əsas qanuna görə, bu fənnin təd­ris edilib-edilməməsi haqqında qərarı valideynlər qəbul edirlər. Əya­lət qanunvericiliyi ilə başqa bir hal nəzərdə tutulmayıbsa, mək­təbli 14 yaşına çatdıqda, bu fənnin öyrənilib-öyrənilməməsi haqqında özü qərara gəlir. Dini istiqamətli, yəni bütün fənnlərin yalnız dini inanc əsasında qurulduğu məktəblər isə artıq öz əhəmiyyətini itir­miş­lər. Əyalətlərin əksəriyyətində ümumxristian məktəbləri mövcuddur. Bu məktəblərdə ilahiyyat bu və ya digər dini inanca müvafiq surətdə tədris edilir.

Bir qayda olaraq, oğlanlar və qızlar birlikdə oxuyurlar.

Əsas qanunda, müstəqil təsisçilər tərəfindən məktəblərin yara­dıl­ması və saxlanılması hüququna təminat verilir. Əgər bu xüsusi mək­təblər dövlət məktəblərinin əvəzində yaradılırlarsa, onların təsisi üçün dövlətin razılığı tələb olunur. Yalnız əyalətin səlahiyyətli dövlət or­qan­ları tərəfindən tanındıqdan sonra bu məktəblər imtahan qəbul et­mək və orta təhsil haqqında şəhadətnamə vermək səlahiyyəti əldə edirlər. Müstəqil təsisçilər tərəfindən yaradılan məktəblər təhsil sfe­rasında dövlət xidmətlərinin rəngarəngliyini artırır və buna görə də əyalətdən maliyyə dəstəyi alırlar. Getdikcə daha çoxları belə məktəb­lərdə oxumağa üstünlük verirlər. 1994/95-ci tədris ilində belə məktəb­lərin sayı 2082, bu məktəblərdəki şagirdlərin sayı isə 470000 nəfər olmuşdur. “Xüsusi” məktəb şagirdlərinin 44%-i gimnaziya, 13%-i “Val­dorf ad. məktəb”lərin, 10%-i isə əqli cəhətdən geri qalan və şikəst uşaqlar üçün olan məktəblərin şagirdləridir.

Uşaq bağçası. Uşaq bağçası – alman mənşəli müəssisədir və baş­qa ölkələrə məhz Almaniyadan keçmişdir. O, dövlətin məktəb təh­sili sisteminə deyil, gənclərə yardım sisteminə daxildir. Uşaq bağça­larının təsisçiləri, əsas etibarilə, kilsə, xeyriyyə cəmiyyətləri və icma­ları, bəzən isə müəssisə və birliklərdir.

Tərbiyə işində başlıca məqsəd – cəmiyyətdə yaşamağa qadir olan müstəqil şəxsiyyətin yetişdirilməsidir. Uşaq bağçaları ailə tər­biyəsini dəstəkləmək və tamamlamaq, habelə uşağın inkişafındakı ça­tış­maz­lıqları kompensasiya etmək məqsədi daşıyır. Bu isə uşağa gələcək həyatında və təhsil almasında daha geniş imkanlar verir. Bir qayda olaraq, uşaqlar bağçada nahar vaxtına qədər qalırlar.

1996-cı ildən etibarən uşaq bağçasına davamiyyət hər kəsin hüququna çevrilmişdir. Yeni uşaq bağçalarının tikilməsi sayəsində, 1998-ci ildən bu, bütün ölkə ərazisində həyata keçirilir. Lakin uşağın bağçaya qoyulması könüllü olaraq qalmaqdadır. Uşaq bağçasına get­məyə görə valideynlər, onların gəlirlərindən asılı olaraq müəyyən­ləş­dirilən məbləğdə haqq ödəyirlər. 1994-cü ilin məlumatlarına görə 3 yaşdan 6 yaşa qədər olan uşaqların 67%-i uşaq bağçalarına gedirdilər.

Məktəb təhsili sistemi. Uşaqlar 6 yaşlarından ibtidai məktəb­lərə gedirlər. Belə məktəblərdə təhsil müddəti adətən 4 ildir (Berlində və Brandenburqda – 6 il). Əyalətlərin əksəriyyətində təhsilin ilk iki ilin­­də uşaqların biliyi qiymətləndirilmir, bunun əvəzində onlar müvəf­fəqiy­yət haqda geniş əhatəli xasiyyətnamə alırlar.

İbtidai məktəbi bitirdikdən sonra uşaqlar ikinci pillə ümum­təhsil məktəbinə keçirlər. Təşkilati formasından asılı olmayaraq, be­şin­ci və altıncı siniflər, uşağın ümumi inkişafına xidmət edir və onun gələcək təhsil istiqamətini müəyyənləşdirmək məqsədilə müşahidələr aparılır.

İbtidai məktəbdən sonra uşaqların demək olar ki, dörddən biri əsas məktəblərə keçirlər. Beş, yaxud altı illik təlimdən sonra bu mək­təblərin məzunları peşə hazırlığına başlayırlar və ən azı 18 yaşına qə­dər, paralel surətdə texniki-peşə məktəblərində oxuyurlar. Əsas mək­­təbi müvəffəqiyyətlə başa vurmaqdan əksər hallarda texniki-peşə təh­silinin dual sisteminə keçmək üçün istifadə edilir. Əsas məktəb şagird­lərə ümumi baza təhsili verir. Belə məktəblərdə təhsilə qoyulan tələb­lər getdikcə daha ciddi olur: hər bir şagird alman dilini, riyaziy­yatı, təbiət elmlərini, cəmiyyətşünaslığı və xarici dili (əsasən ingilis dilini) öyrənir, gələcəkdə peşə öyrənilməsini asanlaşdırmaq məqsədilə əmək dərsləri keçir.

Real məktəb əsas məktəblə gimnaziya arasındadır və genişlən­dirilmiş ümumi təhsil verir. Burada təhsil adətən 6 il - 5-ci sinifdən 10-cu sinfə qədər davam edir. Bundan sonra məzunlara, təhsilini digər təhsil müəssisələrində, məsələn, xüsusi texniki-peşə məktəblərində və ya texnikumlarda davam etdirmək hüququ verən orta təhsil şəhadət­naməsi verilir. Bu şəhadətnamə sənayenin, ticarətin, xüsusi biznesin di­gər sferalarının və ya dövlət qulluğunun orta vəsilə işçisi səviyyə­sin­də fəaliyyət göstərmək imkanı verir. 1994-cü ildə şagirdlərin təx­minən 40%-i real məktəbləri bitirmək haqda şəhadətnamə almışlar.

Gimnaziyalarda təhsil adətən, 9 il üçün (5-ci sinifdən 13-cü sin­fə qədər, Brandenburq istisna olmaqla yeni bölgələrdə - 12-ci sinfə qə­dər) nəzərdə tutulmuşdur və burada şagirdlərə dərinləşdirilmiş ümumi təhsil verilir.

Hazırda gimnaziyaların, əvvəllər mövcud olan profillər üzrə: qə­dim dillər üzrə, yeni dillər üzrə, riyaziyyat üzrə və təbiətşünaslıq üz­rə bölünməsi sistemi, demək olar ki, yoxdur. Gimnaziyanın yuxarı sinif­lərində (11-dən 13-ə qədər, 4 əyalətdə 10-dan 12-yə və müvafiq olaraq 11-dən 12-yə qədər) sinif bölgüsünü təlimin kurs sistemi əvəz etmişdir.

Ayrı-ayrı fənlərin, yaxud fənn qruplarının öyrənilməsinin məc­buri olaraq qalmasına baxmayaraq, yuxarı sinif şagirdlərinin öz fərdi qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək üçün geniş imkanları vardır, belə ki, ona fənlərin daha geniş seçimi təklif edilir. Fənlər təlim profilinə uy­ğun olaraq bölüşdürülür (dil-ədəbiyyat-incəsənət profili, ictimai-elmi profil və yaxud riyaziyyat-təbiət elmləri-texniki profil). Yuxarı sinif­lərdə təhsili başa vurana və kamal attestatı almaq üçün imtahanları ve­rənə qədər şagirdlər hər üç profil üzrə fənləri öyrənmək məc­buriy­yətin­dədirlər. İlahiyyat və bədən tərbiyəsi də icbari fənlərdəndir. Gim­naziyanın yuxarı siniflərində təhsil dörd fənn üzrə kamal attestatı im­tahanlarının verilməsi ilə başa çatır. 13 illik təhsildən (4 əyalətdə 2000-ci ilə qədər – 12 illik) və kamal attestatı imtahanlarının müvəffəqiy­yət­lə verilməsindən sonra tam orta təhsil haqqında şəhadətnamə verilir. Bu şəhadətnamə təhsili istənilən profil üzrə ali təhsil müəssisəsində da­vam edirmək hüququ verir.

Ali məktəbə daxil olmaq üçün tam orta təhsil haqqında şəha­dətnamə təqdim etmək məcburidir. Abituriyentlərin sayının həddən ar­­tıq olması və ali məktəblərin bəzi fakültələrində yerlərin çatış­ma­ması ilə əlaqədar olaraq belə fakültələrə qəbul müəyyən dərəcədə məh­dudlaşdırılır. Belə məhdudiyyətlər həm federal, həm də yerli miq­yasda qüvvədə ola bilər. Gələcək tələbələrin seçilməsinin meyarı kimi, orta attestat balı və kamal attestatı imtahanlarının və qəbul haqqında ərizənin verilməsindən sonra ali məktəbə qəbul haqqında qərarın göz­lənilməsinə sərf edilmiş vaxt çıxış edir. Tibb fakültələrində seçmənin test, müsahibə kimi əlavə meyarları mövcuddur.

Orta məktəblərin daha bir növü ümumi məktəbdir. Belə mək­təblərdə uşaqlar 5-ci sinifdən 10-cu sinfə qədər oxuyurlar. Bəzi ümumi məktəblərdə gimnaziyaların yuxarı sinifləri prinsipi üzrə təşkil edilmiş siniflər vardır.

Pedaqoji və təşkilati nöqteyi-nəzərdən ümumi məktəb özündə əsas məktəbin, real məktəbin və gimnaziyanın elementlərini bir­ləş­dirir. Belə məktəb çərçivəsində bu elementlər vahid təşkilati-peda­qoji sistem təşkil edirlər. Ümumi məktəbdə 7-ci sinifdən başlayaraq ayrı-ayrı fənlərin (riyaziyyatın, 1-ci xarici dilin, alman dilinin, fizika-kim­yanın) tədrisi kurs sistemi üzrə aparılır. Hər bir kurs üçün irəli sürülən tələblərin səviyyəsi şagirdin ümumi məktəbi bitirmək haqqında şəha­dətnamənin hansı növündən almaq istədiyindən asılıdır. Bu sənəd əsas məktəbin bitirilməsi haqqında şəhadətnamə, real məktəbi bitirmək haq­qında şəhadətnamə, yaxud təhsili gimnaziyanın yuxarı siniflərində davam etdirmək hüququ verən şəhadətnamə şəklində ola bilər.

Yeni əyalətlərdə məktəblərin başqa növləri (“nizami” məktəb­lər (Türingiyada), "orta" məktəblər (Saksoniyada) və “2-ci pillə” mək­təbləri (Saksoniya-Anqaltda) də mövcuddur. Belə məktəblərdə əsas və real məktəblər üçün xarakterik olan tədris sistemləri birləşdirilmişdir: yeddinci sinifdən təhsil, şagirdin hansı növ şəhadətnamə almaq istə­diyindən asılı olaraq, ya siniflərdə, ya da kurslarda davam etdirilir. Bu məktəblərin 9-cu və 10-cu siniflərini bitirmək haqda şəhadətnamənin verilməsi şərtləri digər ikinci pillə məktəblərində olduğu kimidir və Daimi Konfransda əldə edilmiş sazişə müvafiq surətdə bu şəhadət­namələr bütün bölgələrdə tanınır.

Əqli inkişaf cəhətdən geri qalan və şikəst uşaqlar üçün xüsusi məktəblər də mövcuddur. İcbari orta (məktəb) təhsil prinsipi belə uşaqlara da aid edilir.

Təhsil almanın ikinci yolu – məktəb təhsili illərində əldən ve­rilmiş imkanların bərpa olunmasıdır. Axşam gimnaziyaları qabiliyyəti olan yaşlı insanlara kamal attestatı imtahanlarına hazırlaşmaq imkanı verir.

Müəllimlər. Almaniyada hər bir növ məktəbin xüsusi təhsil gör­müş öz müəllimləri vardır. Müəllim işləməyin zəruri şərti - ali təh­sildir, lakin bu təhsilin forma və müddətləri müxtəlif ola bilər. İb­tidai və əsas məktəblərin gələcək müəllimləri, bir qayda olaraq, 7 se­mestr oxuyurlar. Real və xüsusi məktəblərdə, gimnaziya və texniki-peşə mək­təblərində işləməyə hazırlaşanlar daha çox – 8 semestrdən 9 se­mestrə qədər – oxumalıdırlar. Təhsili başa vurduqdan sonra müəl­lim­liyə namizədlər birinci dövlət imtahanı verirlər. Bundan sonra on­lar pedaqoji praktika keçirlər, daha sonra isə ikinci dövlət imtahanını verirlər. Dövlət məktəblərinin müəllimləri, adətən, bölgə hökumətində qulluq edən məmur statusundadırlar. Yeni bölgələrdə belə müəllimlər dövlət qulluqçusu statusuna malikdirlər.

Texniki-peşə təhsili. Almaniyada abituriyentlərin sayı mütə­ma­di olaraq artır: getdikcə daha çox məktəb məzunu öz təhsilini ali təhsil müəssisəsində davam etdirməyi qərara alır. Ali məktəbə daxil olmaq hüququ olmayan məzunlar isə, adətən, texniki-peşə təhsili sisteminə gedirlər, bundan başqa bir çox abituriyentlər də peşə təhsilini seçirlər. Gənclərin əksəriyyəti öz təhsillərini “dual (ikili) sistem” çərçivəsində davam etdirirlər, yəni müəssisədə praktik hazırlığı texniki-peşə mək­təbində nəzəri təhsillə uzlaşdırırlar. Beləliklə də, xüsusi sektor və döv­lət, texniki-peşə təhsili sistemində işin vəziyyəti üçün birgə məsuliyyət daşıyırlar. Məktəbdənkənar peşə təhsili federasiyanın texniki-peşə mək­təbləri isə ayrı-ayrı bölgələrin səlahiyyəti altındadır. Hal-hazırda demək olar ki, 1 milyon 6 min gənc 470 tanınmış peşə üzrə hazırlıq keçir. Lakin bu peşələr (ixtisaslar) populyarlıq və onlara olan tələbat səviyyəsinə görə bir-birlərində fərqlənirlər. Hazırda gənc oğlanların 40%, qızların isə 55%-dən çoxu on ən nüfuzlu peşə üzrə hazırlıq keç­məkdədirlər. Oğlanlar daha çox avtomexanik, elektrik montyoru, istehsal mexaniki, ya da topdan və xarici satış sferasında kommersant pe­şə­lərini seçirlər. Qızlar isə həkim köməkçisi, pərakəndə satıcı, bər­bər, kontor işçisi peşələrinə üstünlük verirlər. Tam texniki-peşə təhsili almamış gənclərə peşə əldə etmək imkanı yaratmaq üçün də tədbirlər həyata keçirilir.

Texniki-peşə məktəbi. Müəssisədə hazırlıq keçməklə paralel surətdə gənclər 3 il ərzində texniki-peşə məktəbində də, həftədə iki-üç dəfə olmaqla, təhsil almalıdırlar. Ümumi təhsillə yanaşı TPM elə xü­susi nəzəri bilikləri də verir ki, bu bilikləri şagird burada müəssisədə olduğundan daha yaxşı mənimsəmək imkanına malikdir. Hazırlığın nəticələri buraxılış imtahanlarında yoxlanılır və müvafiq orqan (pa­lata) tərəfindən verilən, təhsilin başa çatdırılması haqda şəhadət­namə­də göstərilir. 18 yaşına çatmamış və digər məktəblərdə oxumayan gənc­lər üçün texniki-peşə məktəbində oxumaq icbaridir. Şagirdlər bir il ərzində hazırlıq kursunda gələcək peşə profilini seçməkdə onlara kömək edən xüsusi nəzəri biliklər əldə edirlər.

Peşə təhsili almaq üçün mövcud olan digər imkanlar. Müəssisədə və TPM-də təhsildən başqa ixtisas əldə etmək üçün digər imkanlar da mövcuddur. Məsələn, bir ildən üç ilə qədər müddətdə ixtisaslaşmış TPM-də təhsil. Belə təhsil müəssisədə peşə təhsili kimi hesab edilə, yaxud onu tamamilə əvəz edə bilər. Real məktəblərin məzunları texni­kumlara qəbul edilir və iki ildən sonra onlar ixtisaslaşdırılmış ali mək­təblərə daxil olmaq hüququ verən, təhsili bitirmək haqda şəha­dət­namə alırlar. Tam peşə-texniki təhsili verən məktəblərin şagirdləri belə hüququ bir illik təhsildən sonra əldə edirlər. Təhsil tsiklinə nəzə­riy­yədən başqa təlim emalatxanalarında iş və praktika da daxildir. Əmək məsələləri üzrə Federal İdarə hər il fiziki cəhətdən şikəst olan gənclərin fərdi texniki-peşə təhsili almaları üçün 4,3 mln. marka vəsait ayırır. Müəssisələr işçi yerlərinin ən azı 6%-ni əlillər üçün ayır­malıdırlar. Buna əməl etməmək pul cəriməsi ilə cəzalandırılır.

Müəssisədə təlim. Müəssisədə praktik təlim, yaxud “şagirdlik”, peşədən asılı olaraq 2 ildən 3,5 ilə qədər çəkir. Yalnız dövlət tərə­findən tanınmış peşələr üzrə hazırlığa icazə verilir. Kamal attestatı olan şəxslər üçün təlim müddəti yarım il azaldıla bilər. Xüsusilə yaxşı müvəffəqiyyət əldə edilərcə, təlim müddəti daha yarım il azaldıla bilər. Şagirdlərin əmək haqqı ildən-ilə artırılır. Təlim proqramı sahibkarlar birlikləri və həmkarlar ittifaqları tərəfindən hazırlanır və müvafiq fe­deral nazirliklərin direktivləri ilə təsbit edilir. Proqramlarda keçilən fənlərin siyahısı və imtahanların növləri (formaları) müəyyənləşdirilir. İmtahanları iqtisadiyyatda özünüidarə orqanlarının (sənaye-ticarət pala­taları, sənət palataları) komissiyaları qəbul edirlər. İmtahan ko­mis­siyasının tərkibinə sahibkarların, əmək kollektivlərinin və TPM-ləri müəllimlərinin nümayəndələri daxil olurlar.

Şagirdlər iqtisadiyyatın bütün sferalarına, habelə azad peşələr sferasına daxil olan 500.000 müəssisədə, həmçinin dövlət idarələrində təlim keçirlər. İri firmalar özlərinin xüsusi emalatxanalarında və iş yerlərində işçi hazırlayırlar. Kiçik müəssisələrdə təlim bilavasitə iş yer­lərində təşkil olunur. Əgər müəssisə çox dar çərçivədə ixtisaslaşmışsa və bütün zəruri bilikləri vermək imkanına malik deyildirsə, onlara sahələrarası təhsil (təlim) mərkəzləri yardım göstərirlər. Belə mər­kəz­lərdə gənclər özlərinin peşə biliklərinin dərinləşdirirlər.

Hamı üçün təlim. Prinsip etibarilə heç bir gənc, ixtisas almadan əmək həyatına başlamamalıdır. İxtisassız işçilərin sayı mütəmadi ola­raq azalır. Bu baxımdan texniki-peşə təhsilinin dual sistemi özünü doğ­­­­ruldur. Təlim yerlərinə olan tələb 80-ci illərdə çox yüksək ol­muşdur (əvvəlki illərdəki yüksək doğum səviyyəsinin nəticəsində). Son illərdə əksinə, köhnə bölgələrdə təklif (1995-ci ildə: köhnə bölgələrdə - 493.800, yeni bölgələrdə - 123.600) tələbi üstələmişdir (1995-ci ildə: köhnə bölgələrdə - 469.500, yeni bölgələrdə - 128.200). Bu bütün tərəf­lərin - sənayenin, federasiyanın, bölgələrin, əmək məsələləri üzrə Federal İdarənin gərgin səyləri nəticəsində mümkün olmuşdur.

Ali təhsil müəssisələri. Alman ali məktəbləri arasında ən qədimi - Heydelberq universiteti - 1386-cı ildə yaradılmışdır. Bir çox başqa uni­versitetlər, o cümlədən zəngin ənənələrə malik olan Leypsiq uni­versiteti (1409-cu ildə yaradılmışdır) və Rostok universiteti (1419-cu ildə yaradılmışdır) artıq özlərinin 500 illik yubileylərini qeyd etmişlər. Bununla yanaşı, Almaniyada hələ çox gənc olan universitetlər də vardır ki, onların 20-sindən çoxu 1960-cı ildən sonra yaradılmışdır.

XIX əsr və XX əsrin birinci yarısı ərzində universitetlər üçün müəyyənedici amil rolunu Vilhelm fon Qumboldtun, 1810-cu ildə təsis edilmiş Berlin Universitetində əldə etməyə can atdığı təhsil səviyyəsi idealı oynamışdır. Qumboldtun fikrincə, ali məktəb az sayda tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. O hər şeydən əvvəl, praktik məqsədlər güd­məyən xalis elm mərkəzi, biliklərin və tədqiqatların mərkəzi ol­malıdır. Bu ideal industrial cəmiyyətin tələblərinə getdikcə daha az dərəcədə cavab verirdi. Çox ləng təkamül edən universitetlərlə yanaşı ali texniki məktəblər, pedaqoji institutlar və xüsusilə də əsrimizin 70-80-ci illərində, ixtisaslaşmış ali məktəblər yaranırdı. Təhsil siyasəti də dəyişikliyə uğrayırdı: prinsip etibarilə bütün gənclər üçün ali məktəbə daxil olmanın mümkünlüyü ali təhsil siyasətinin ümumi məqsədinə çevrilmişdir.

1960-cı ildə eyni yaşlı şəxslərin yalnız 8%-i ali məktəbə daxil olmuşdusa, hazırda demək olar ki, hər üçüncü abituriyent ali təhsil müəssisəsinə daxil olma barədə ərizə verir. 1995/96-cı ilin qış se­mestrində ölkədə tələbələrin sayı cüzi surətdə azalaraq 1 milyon 85 min nəfər olmuşdur. 1995-ci ildə 216000 nəfərdən çox gənc ali mək­təbə daxil olmuşdur. Dövlət təhsilə olan, xüsusilə 60-cı illərdən eti­barən artan marağı nəzərə almağa cəhd edir, bunun üçün köhnə ali məktəbləri genişləndirir, yenilərini inşa edir, müəllim heyətini güc­ləndirir, təhsilin attestasiya olunmasını dəfələrlə artırır. Yeni təlim profilləri meydana çıxmış, təlim prosesi getdikcə daha çox ixtisas üzrə gələcək işə uyğunlaşdırılır. Lakin ali məktəblərin genişləndirilməsi tempi tələbələrin sayının artması tempi ilə ayaqlaşa bilmirdi və bu səbəbdən son illərdə Almaniyanın ali məktəblərində xoşagəlməz vəziy­yət yaranmışdı. Orta təhsil müddəti də həddən artıq çoxdur. Buna görə də federasiya və bölgə hökumətləri təlim prosesinin strukturunu necə islah etmək və ali məktəblərin effektliyini necə artırmaq məsə­lələrini nəzərdən keçirirlər.

Almaniyada ali məktəblər yalnız təhsil sferasında fəalliyyət gös­tərmir, həm də elmi tədqiqatlar üçün baza rolu oynayırlar. Onların nəzəri tədqiqatlar sahəsindəki fəaliyyətləri Almaniyada elmi tədqiqat­ların ümumi səviyyəsinin yüksəlməsinə yardım edir.

Ali məktəbin təşkilati strukturu. Ali məktəblər (bir sıra özəl, xüsusilə kilsə ali məktəbləri, bundesver universitetləri və ixtisas­laş­dırılmış Federal Ali İdarəetmə Məktəbi istisna olmaqla) bölgə höku­mətlərinin səlahiyyəti altındadırlar. Federasiya və bölgələr artıq möv­cud olan ali məktəblərin genişləndirilməsi və yenilərinin inşa edilməsi üzrə tədbirlərin planlaşdırılması çərçivəsində əməkdaşlıq edirlər. Xü­su­si olaraq gələcəkdə qarşıya çıxacaq məsələlərin həll edilməsi üçün fede­rasiya və bölgələrin birgə komissiyası yaradılmışdır. Komissiya təhsil sferasında planlaşdırma və elmi tədqiqatlara yardım məsələləri ilə məşğul olur. Federasiya və bölgələr əlaqəli şəkildə təhsilin bütün sferalarında model layihələrinə maliyyə yardımı göstərirlər.

Ali məktəb özünüidarə hüququna malikdir. Onlar qanun çər­çivəsində öz nizamnamələrinə uyğun surətdə fəaliyyət göstərirlər.

Ali məktəbə bir neçə illik müddətə seçilən rektor, yaxud pre­zident rəhbərlik edir. Özünüidarə sistemində fəaliyyət göstərən prinsip "qrup universitet" modelinə müvafiq olaraq, universitet həyatında tə­ləbə və əməkdaşların iştirakına nəzərdə tutur. Professorlar, tələbələr, elmi və yaradıcı personal, digər əməkdaşlar prinsip etibarilə əlahiddə qrup­lar təşkil edirlər və bu qruplar məktəb həyatında öz kva­lifika­siyalarına, funksiyalarına, məsuliyyət dərəcələrinə və maraq­larına uy­ğun surətdə iştirak edirlər. Federal bölgələrin əksəriyyətində ali mək­təblərdə tələbə özünüidarəçiliyi mövcuddur.