Qazib olingan ko‘mir, qum, to‘kilgan tuproq

Vertikal kon lahimlari

Vertikal kon lahimlariga stvollar, gezenklar, shurflar, ko‘r stvol- lar, ruda tushirgichlar kiradi. Ularning ayrimlari yer yuzasi bilan bevosita tutashgan va ayrimlari tutashmagan bo‘ladi.


14



Yertikal stvol bevosita yer yuzasi bilan tutashadigan va koni ochish uchun o‘tiladigan kon lahimidir. Stvollar bosh va yordam- chi bo‘lishi mumkin. Bosh stvol shaxtadan qazib olingan foydali qazilmani yer yuzasiga chiqarish uchun xizmat qiladi.

Yordamehi stvol esa yer osti ishchilarini, qurilish materiallarini, uskunalarni shaxtaga tushirish va yer yuzasiga ko‘tarish, shaxtani shamollatish uchun xizmat qiladi.

Stvollar yer yuzasi bilan tutashgan joy stvol og‘zi va uning eng paski qismi zumpf deyladi.

Yer sathiga yaqin yoki bevosita yer qobig‘ining sirtqi qismida joylashgan konni ochiq usul bilan kavlab oluvchi ishlab chiqarish korxonasi karyer deyladi.

Razrez ko‘mir qazib olish bo‘yicha ochiq kon korxonasi bo‘lib, unda yuklovchi transport, ag‘darma xo‘jaligi, ta’mirlash mexanika ustaxonalari va saralash-boytish fabrikalari mavjud.

Yer usti ochiq kon lahimlariga kopush, kanava, transheya va boshqalar kiradi.

Kon lahimlari geologik qidiruv ishlarining har xil vaqtlarida o‘tiladi.

Ustama jinslarni ochish uchun qo‘ndalang kesimi yuzasi (0,6 x 0,6 m) va chuqurligi (0,4 x 0,6 m) sun’iy ravishda ochilgan kon lahimi kopush deyiladi.

Kanava ochiq kon lahimi bo‘lib, qo‘ndalang kesimi yuzasi kichik trapetsiya yoki to‘g‘ri burchakli uzun ariqsimon kavlan- madir. Chuqurligi, odatda, to‘rt metrgacha uzunligi bir necha o‘n metrdan bir necha yuzlab metrgacha bo‘ladi.

Kanava geologik qidiruv ishlari yoki kon lahimlari suv bosib ketishidan saqlash, yomg‘ir, qor erishidan, yer osti suv sathini pa- saytirish, karyer va shaxta suvlarini yo‘qotish va boshqa maqsad- larda qo‘llaniladi.

Transheya ochiq kon lahimi bo‘lib, qo‘ndalang kesimi trapet­siya shaklida bo‘ladi, asos (tagi) bilan cheklangan va yon tamonlari qiya tekislik bilan tushgan.

Qidiruv transheyalari qidiruv kanavalaridan, asosan, kattaligi


15





jihatidan farq qiladi hamda ko‘ndalang kesimi yuzasi mustahkam- lagichsiz, yon tomonlari turg‘unlik bilan ta’minlangan bo‘ladi.

Yer osti kon lahimlari ochiq kon lahimlariga nisbatan har xiligi bilan xarakterlanadi: vertikal (tik), gorizontal (tekis), qiya (ma’lum bir burchak ostida).

Yer osti kon lahimlarining uzunligi taqqoslanganida baland- ligi va kengligiga nisbatan katta bo‘lsa (kichik kon lahimining ko‘ndalang kesimi yuzasi katta bo‘lsa) kamera deyiladi.