Qayta tiklanuvchi energiya manbalari

9. QAYTA TIKLANUVCHI ENERGIYA MANBALARI ASOSIDAGI 
QURILMALARNING TEXNIK-IQTISODIY KO‘RSATKICHLARINI 
HISOBLASH 
 
Mamlakat  yoqilg‘i-energetika  majmuasiga  mikrogidroelektrostansiyalarni 
maqsadli  kiritilishi,  ularni  qurilishdagi  iqtisodiy  samaradorligi  hisob-kitoblarini 
iqtisodiy  tahlillar  yordamida  aniqlanadi.  Mikrogidroelektrostansiyalarni  qurilishi  va 
boshqa  turdagi  gidroenergetik  qurilmalarini  iqtisodiy  samaradorligini  hisoblashdagi 
asosiy  usullaridan  biri  bo‘lib,  taqqoslama  samaradorligi  usuli  hisoblanadi.  Bu  usul 
orqali qurilish hamda keyingi ekspluatatsiya xarajatlari boshqa turdagi gidroenergetik 
qurilmalari bilan taqqoslash hisob-kitob qilinadi va aniq iqtisodiy xulosa chiqariladi. 
Eng  kichik  xarajatlarga  ega  bo‘lgan  variant  iqtisodiy  tomondan  maqbul  variant 
hisoblanadi.  
Ishlab  chiqarilayotgan  elektr  energiyasining  tannarxi  hamda  qurilmaga 
kiritilayotgan  kapital  xarajat  miqdori  elektr  stansiyaning  ratsional  joylashuviga 
bog‘liq.
 
Mikrogidroelektrostansiyani  o‘rnatish  uchun  joyini  tanlash  va  uni  hududga 
bog‘lab o‘rnatilishi davomida ko‘p omilli quyidagi masalani yechishga to‘g‘ri keladi: 

 
suv oqimidan olinadigan energiyani dastlabki miqdorini aniqlash; 

 
suv tushishining bosimi hamda uning balandligini hisobga olish; 

 
suv energiyasini generatsiyalash uchun ketadigan suv hajmini aniqlash;  

 
suv quvurlarining parametrlarini belgilash;  

 
gidrogeneratordan  iste’molchilarga  boradigan  elektr  liniyasining 
uzunligi hamda uning quvvatini aniqlash lozim.  
Yuqorida  keltirilgan  omillar  bir-biriga  bog‘liq  bo‘lib,  ular  o‘z  navbatida 
qurilmaning  iqtisodiy  samaradorligiga  ta’sir  etadi.  Mikrogidroelektrostansiyalar 
respublika  iqtisodiyotini  rivojlanishiga  yoki  energetik  tizimiga  katta  ta’sir  qilmaydi. 
Bu qurilmalarning o‘rnatilishidan asosiy  maqsad  mamlakat energetika balansini jalb 
qilish  va  shu  orqali  qayta  tiklanuvchan  energiya  resurslaridan  samarali  foydalanish 
hisoblanadi. Albatta, bu mikrogidroelektrostansiyalar katta va o‘rta GESlar beradigan 
va ishlab chiqaradigan elektr energiyasini ishlab chiqarishga quvvati yetmaydi. Lekin  

---

168 
 
elektr  energiyasi  ta’minotida  uzilishlar  bo‘lgan  paytida  yoki  avtonom  elektr 
energiyasi  ta’minotida  mikrogidroelektrostansiyalar  tomonidan  ishlab  chiqarilgan 
elektr  energiyasi  aholi  va  kichik  ob’ektlarni  elektr  energiyasi  bilan  ta’minlash 
imkonini beradi. 
Markazlashtirilgan 
elektr 
energiyasi 
tizimi 
bilan 
mikrogidroelektro-
stansiyalarning  iqtisodiy  samaradorligini  aniqlashda,  mikrogidroelektrostansiya 
tomonidan  ishlab  chiqarilayotgan  elektr  energiyasi  ta’rif  qiymati  (TMGES)  va 
markazlashgan  energiya  ta’minoti  tizimdagi  elektr  energiyasi  ta’rifi  (TEET)  bilan 
solishtirish yo‘li orqali amalga oshiriladi. Bunda mikrogidroelektrostansiya quyidagi 
talab bajarilgandagina samarali hisoblanadi: 
 
T
MGES
 ≤ 
T
EET
  
                     
                (9.1.) 
 
Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  korxona  va  tashkilotlar  faoliyat  yuritishlarini 
mablag‘ bilan ta’minlash iqtisodiy muammolardan biri bo‘lib, katta tavakkalchilikni 
talab  etadi.  Sarflangan  mablag‘larni  qaytarish,  qoplash  muddati  qanchalik  uzoq 
bo‘lsa,  bu  xavf  darajasi  ham  shunchalik  oshib  boradi.  Chunki,  bu  muddat  ichida 
bozor kon’yukturasi ham, narx-navolar ham, ish haqi to‘lovlari zimdan oshib boradi. 
Shning uchun, iqtisodiyot barqaror bo‘lmagan sharoitlarda (ayniqsa bu holat nafaqat 
ayrim  tovar  bozori,  balki  butun  mamlakat  uchun  xos  bo‘lsa)  xarajatlar  tezroq 
qoplanadigan  samarali  loyihalarga  mablag‘  sarflash  maqsadga  muvofiq  hisoblanadi. 
Bunday yondashuvlar taraqqiyotining sur’ati eng yuqori bo‘lgan va yangi texnologiya 
yoki  mahsulotlarning  respublikamizga  kirib  kelishi  oldingi  ishlab  chiqilgan 
ishlanmalarni tezda qadrsizlantirib yuboryapti. Bundan tashqari, ishlab chiqilayotgan 
qurilma  uchun  mablag‘  tejalmasa  sarf  etilgan  mablag‘ni  qoplash  muddatini 
surilishiga sabab bo‘lmoqda.  
Mikrogidroelektrostansiyaning  tayyorlash,  o‘rnatish  va  ishga  tushirish  uchun 
sarf qilingan pul miqdorini quyidagi formuladan aniqlash mumkin: 
K = K
T
 + K
YB
 + K
P
 + K
O’
 + K
M
 + K
IT
 + K
K
 + K
BX
,                    (9.2.) 

---

169 
 
bunda  K
T
  –  tayyorlash  uchun,  so‘m.;  K
YB
  –  etkazib  berish  uchun,  so‘m.;  K
P
  – 
poydevor uchun, so‘m.; K
O’
 – o‘rnatish uchun, so‘m.; K
M
 – montaj uchun, so‘m.; K
IT
 
– ishga tushirish uchun, so‘m.; K
K
 – kabellar uchun, so‘m.; K
BX
 – boshqa xarajatlar, 
so‘m.  
Elektr energiyasi ishlab chiqarishda yillik ekspluatatsion xarajatlar quyidagicha 
aniqlanadi: 
mikrogidroelektrostansiya uchun, 
,