Sizga hurmat bilan Jayrona».
M irvali x atn i o ‘qib, b o ‘sh ash ib o ‘tirib qoldi. Bu y aram as qiz
yan a u sochgan d o n n i c h o 'q ib q o ch d i. X atn in g m azm u n ig a q a ra -
g a n d a , u n c h a lik dili o g ‘rim ag an g a o ‘xshaydi. Bu to sh q a l’ad a n
o m o n -e s o n q u tu lib k etganiga sh u k r q ily ap ti, shekilli.
L ekin M irvali n ih o y a td a e h tiy o tk o r o d a m . T ulki q o rd a iz
q o ld irm aslik u c h u n d u m i b ilan izlarini su p u rib k etg an id ek , u
h a m b iro n jo y d a iz q o ld irm a sd i. U x o n a la rn i b ir-b ir ay lan ib ,
jih o zlam i k o ‘zdan kechirdi. Televizom i ushlab k o ‘rdi. Q o ‘yilm apti.
Q o ‘yilgan b o i s a , к о ф и з! issiq b o i a r d i . Q o z iq d a n fo to a p p a ra tn i
91
olib, k a d r ra q am ig a q arad i. 0 ‘n y e ttin c h i k ad rd a t o ‘x tag an ch a
tu rip ti. V id eo k assetalarn i b ir-b ir q o ‘lig a o lib q arad i. H am m asi
jo y id a. D e m a k , u h e c h n arsaga teg m ag an . F a q a t, faq at o m b u r-
n in g x o n a d a q o lg an i ch ak k i boMgan e k a n . B itta sh u o m b u r p a n d
bergan. A ttang. Y aram as R asulbekning pandavaqiligi bu.
Bari b ir x a tn in g ru h i u n g a a n c h a task in b e ra rd i. U n d a za rd a ,
a la m sezilm asdi. T o sh k e n td a k o ‘rishaylik, q a d rd o n b o ‘lib q o ld ik -
ku, d eg an i u n i a n c h a tin c h itd i.
M irvali k elay o tg an id a tab iati n ih o y a td a ravshan edi. M aish at
h a m m a n a shu k o ‘tarinkilikka y arasha b o ‘ladi, d eb o ‘ylagan edi.
H a m m a o ‘ylari c h ip p a k k a c h iq d i. Ja y ro n a u n i d o g ‘d a q o l-
d irib , to sh qafasni p a rc h a la b q o c h ip ti.
Y an a b ir y o m o n ish sh u k i, M irvali m uyu lish g a k elg an d a,
h a r g a lg id ek , sh o fy o rg a ja v o b b e rib y u b o rg a n ed i. « N iva»da
q a y ta m a n , d e b o ‘ylagan edi. E n d i «N iva» y o ‘q, u n i o lib kelgan
m ash in a ketib qolgan. Bu y erd a x ab ar qilish u c h u n na telefon bor,
na ratsiya.
Mirvali garang ahvolda edi. Piyoda yurib tog‘m a-to g ‘, dovonm a-
d o v o n o sh ish o so n m i?
U n im a b o ‘lsa h a m , b iro n c h o ‘p o n n in g o tin i o la rm a n , d eg an
o ‘y b ilan esh ik k a q o ‘sh q u lf u rib , g ‘o rd a n ch iq d i.
IX
T o lib jo n h a r k u n i k a tta y o ‘lga c h iq ib , S a m a rq a n d —K ito b ,
P a n jik e n t—S h a h risa b z m a rsh ru tid a q a tn a y d ig a n a v to b u slard an
g a z e ta o lib kelardi. B olalar h a m u n g a ergashib b o rib kelishardi.
B ekat gavjum ed i. U n d a kavkazlik b ir yigit kabob sotadi. LangNl-
lab y o n a y o tg a n k o ‘m ir tep asig a q o ‘yilg an ch o y d ish h a m m a vaqt
v aqirlab q a y n a b tu ra d i. T o lib jo n b o la la rn i q a to r o ‘tq a z ib q o ‘yib,
k abob o lib b erad i.
K ab o b c h id a n sal n a rid a b ir n e c h a x o tin k leyonka yozib kiyik-
o ‘ti, rav o ch , q u ru t sotib o ‘tirad i. Y o‘ln in g soya tarafid a d o im o b ir
eski «M oskvich» turadi. Egasi faner qutiga asal to ‘la shisha bankalam i
q o ‘y ib , to g ‘ a s a li, d e b s o ta d i. U a sli N is h o n n in g Q o v c h in
q ishlog‘id a n , asali h a m p ax ta gu lin i em g an a rilam ik i. A m m o h ar
gal avtobus kelganda y o ‘lo v ch ilar g u rra yopirilib, bu «tog1 asali»ni
ta la b k etish ad i. K eyingi av to b u s k e lg u n c h a yigit «M oskvich»
b agajn ig id an yangi «tog1 asallari»ni olib, q u ti ustiga terib q o ‘yadi.
9 2
B o z o rc h a to g 1 yoM larida q o r erib , q a tn o v m avsum i b o sh la -
n ish i b ilan b irin c h i av tobusni d a sta -d a sta c h u c h m o 1 m a la r bilan
ku tib olad i. Bu payt ad irlard ag i lo lalar x azo n b o ‘lib, t o ‘piq b o ‘yi
kelib qolgan bug‘doyzorlarda lolaqizg'aldoq alvon k o ‘rpasini yopib
tashlagan b o ‘ladi. Lola sayriga to 'y m ay qolgan o d am lar to g 1 lolasini
ко1 rib, ko‘zlari yashnab ketadi. Sam arqandga qaytayotgan, Term izga
o 'tay o tg an m ashinalarning orqa oynalari lolayu c h u c h m o 'm alarg a
to ‘lib ketadi. Q ovchinlik asalchi yigit ham savdo m avsum ini boshlab
yuboradi. Kabobchi q o ‘rasidan chiqqan tu tu n yonbag‘irlarda suzadi.
A na sh u n d an keyin sal fursat o ‘tm ay, «bozorcha»ga ravoch chiqadi.
V itam inga tash n a yoMovchilar ravoch xarid qiladilar. S h u n d o q q in a
p a stlik d a sh o v illab o q a d ig a n so y d a n b o la la r m o y b aliq tu tib
c h iq a d ila r. O y q u lo g ‘id a n to! navdasi o ‘tk azilib sh o d a q ilingan
b a liq lar a n c h a
p a y tg ach a tip irc h ila b tu ra d ila r. Y o ‘lo v ch ilar
dun y o d a to g 1 soyining baligMdek shirin baliq bo'lm asligini biladilar.
Savdoga chiqqaniga qanoat qilmay, bolalar yana tutib chiqqunlaricha
kutib turadilar. lyulning o ‘rtalariga borib, bozorchaga olm a chiqadi.
Bu y e rn in g olm asig a d o ri sep ilm ay d i. H a s h a ro td a n xoli to g 1
qurshovidagi o lm a z o rla r k o ‘klam d a y o m g ‘ir suvi, y o zd a to m irlari
oralab sizib o ‘tadigan buloq suvlarini shim iradi. C h a n g -g 'u b o rd a n
xoli bogM arda y etilgan b u o lm a la r m in g d a rd g a d av o edi. A sfalt
y o ‘l c h etid a o lm a t o ‘la p aq irch alar tizilib ketardi.
T in im s iz o ‘t ib tu r g a n a v to b u s , m a s h in a la r d a n tu s h g a n
y o io v c h ila r b ir z u m d a b o z o rc h a n i «yalab» k etish ard i.
Ertagi o lm a tovsilishi bilan k e tm a -k e t o ‘rik chiqadi. U to m o n i
Q a rsh i, bu to m o n i Jizzax o ‘riklari q o q i b o ‘lgan, tu n u k a to m larg a
yoyilgan o 'rik la r q u ritib q o p lab boMingan p ay td a bu yerlard a endi
rang oladi. Avgust etagiga kelib g 'a rq pishadi. T o g ‘ o'rig id an turshak
solib boN m aydi, u n d a n q iy o m va k o m p o t pish irish kerak. T o g 1
o 'rig id a n pishirilgan k o m p o td a n tabiiy v anilin hidi keladi. B unaqa
ajib x u sh b o 'y q iy o m u k o m p o tla m i sh a h a rlik la r h a d d a n tash q ari
yaxshi k o 'rish a d i. B u yoN dan oN ganki o d a m b o r, b ir-ik k i p a q ir
xarid qilib k etm asa k o 'n g li jo y ig a tu sh m ay d i.
Ana shundan keyin bozorchaga doNana chiqadi. K etm a-ket kuzgi
o lm a , n o k b o zo ri b o sh la n a d i. A n z u r p iy o zin i so 'ra y d ig a n la rn in g
son-sanogN y o 'q . Y o ‘l c h e tla rid a y o n g ‘oq toN a q o p la r q alash ib
ketadi.
T o q q a q o r tu s h is h i b ila n a v to b u s la r n in g q a tn o v i h a m
siyraklashib, q o r te p a d a n pastga a sta -se k in tu sh a b o sh lag an d a
93
avtobuslar qatnovi butunlay to ‘xtaydi. Faqat azam at yuk m ashinalari
— «A lka»lar q ish in -y o z in b a ro b a r q a tn a b tu ra d i.
S o ‘nggi yo4ovchilargina kaklik bozorini k o ‘rib qoladilar. T o ‘rt-
besh yoM ovchi-xaridorga tulki b ilan b o ‘rsiq terisi tegib q oladi.
YoMlarni o d a m b o 'y i q o r b o sad i. C h o ^ q q ilarn i, yonbagM ru
yoMlarni b u lu t o ‘raydi. N ih o y a td a tin iq b ir jim lik b o sh la n a d i. Bu
su k u n atn i b u lu tlar tepasidan u ch ib o ‘tadigan reaktiv sam olyotning
gurillashi b uzadi.
X o n a d o n la r a tr o f id a c h o ‘q q id a n x o 'r a k iz la b tu s h g a n
h a y v o n la rn in g izlari q o la d i. K a k lik la r o c h iq esh ik la rg a kirib
keladilar...
T olibjon bugun katta y o ld a g i gavjum bekatga borm aydi. O n a-
siga b erg an v a'd asig a b in o a n K iyiksovdiga b o rad i. B ugungi g aze-
talarn i avtobus shofyori k abobchi yigitga tash lab ketaveradi.
N o n u s h ta d a n keyin Z a y n a b b itta xaltaga n o n , q a n d -q u rs ,
y ong‘o q , tu tm ay iz, q u ru q c h o y solib b erdi. K etar o ld id a n k am p ir
T o lib jo n n i yoniga ch a q irib , b o lam , K iyiksovdi m o m o m g a tilovat
q il, tilo v at q ilish n i b ila sa n m i, d eb so ‘rad i. T o lib jo n , b ilm a y m a n ,
d eb ja v o b qildi.
— H a y , m ay li, « Q u lh u A llohi ah ad » n i u ch m a rta o ‘qisang,
Q u r’o n o ‘rniga o ‘ta d i, — dedi.
T o lib jo n , u n i h a m b ilm a y m a n , ded i xijolatlik bilan.
— H ay, m ayli, — dedi yan a k am pir. — S en ketaver, shu yerda
tu rib o^zim o ‘qib q o ‘y a m a n . S avobi sen g a teg sin d eb , m o m o g a
iltijo q ilam an .
T o lib jo n o n a m n in g dili o g ‘rim asin d e b , «xo‘p, x o ‘p, o n a» ,
d eg a n c h a ch iq ib ketdi. K am p ir o rq a d a n ja v ra b qoldi:
— H o y , te n ta k , bevoshlik qilib to g ‘an g n i q iy n am a! G ‘orlarg a
k irm ag in , ja r yoqasiga b o rm a g in , y u m ro n q o z iq uyasiga qoMingni
tiq m a , ilo n -c h a y o n la r c h a q ib o lm a sin . Q u s h la rn in g bolasiga
teg m ag in , o n asi q a rg ‘aydi...
T olibjon A zizbekni erg ash tirib y o ‘lga tu sh d i.
0 ‘n u c h yoshlardagi b o ‘yi c h o ‘zilib qolgan b u b o la sira gapga
a ra la sh m a s ed i. T o lib jo n u n i yaxshi ta n iy d i. O tasi R a v sh a n b e k
degan c h o 'p o n edi. T olibjondan b esh -o lti yosh kichik b o ‘lsa kerak.
H o z ir T o lib jo n u n in g b a sh a ra sin i u n u tib y u b o rip ti. E slashga
harakat qilsa h am eslolm adi. R avshanbek bedarak y o ‘qolgan. K o‘p
q id ir is h d i, k o ‘rd im d e g a n o d a m b o M m a d i. Bu b o la o ta s i
y o ‘qolgandan keyin m ushtdek boshi bilan ro ‘zg‘o r tebrata boshladi.
9 4
0 ‘zin i o ‘tg a - c h o lq q a u rib , p u l to p a rd i. A v to b u s b e k a tid a e rta
b a h o rd a n to q o r tu s h g u n c h a ra v o ch s o ta d i, b a liq s o ta d i. T o q q a
ch iq ib o ‘rik terib keladi, k iyiko't terad i, qosh q orayganda y o n g 'o q
toMa ik k ita q o p n i e sh a k n in g g a rd a n ig a ayri ta sh la b k elad i. S hu
e s h a k jo n iv o r bilan q a n c h a ravoch, o ‘rigu d o ‘lan a tashidi. Buvisi,
T olibjon Kiyiksovdiga b o rarm ish , d eb eshitib, atayin unga q o ‘shdi.
O ta n g g a a ta b K iyiksovdi m o m o m a q b a ra sig a sh a m y o q , d eb
ta y in la d i. A ta b q o ‘ygan y e ttita ta n g a n i ro ‘m o lc h a s in in g u ch iga
tu g ib berdi.
— B or, b o lam A zizbek, T o lib jo n g a h a m ro h b o ‘l. M u sh td e k -
k in a b oshingga ro ‘zg ‘o r tashvishi tu sh d i. O ta n g boMsa seni shu
ahvolga solib q o ‘ya rm id i, b o r, b o ra v e r, m en i o ‘y la m a , m e n b ir
x udo q a rg ‘agan o d a m m a n , — deya o rqasidan m u n g li q arab qoldi.
T o lib jo n u n i yoniga ch aq ird i.
— Birga g ap lash ib ketaylik, A zizbek.
A zizbek ju d a kolhlik yigit b o ‘lib o ‘sayotgan edi. Ovozi d o ‘rillab,
iyagidagi tuklar m urtga aylana boshlapti. Qarashlari o ‘ychan. Onasiga
o ‘x sh ay ap tim ik in , o tasig am i? L ekin b o la n in g ich id a q a n d a y d ir
a lam , p in h o n iy iztirob tu g ‘yon qilayotgani bilinib turardi. O nasini
ju d a k o 'h lik deyishadi. Q o ‘n i-q o ‘sh n ilar orasida, q a d a m in i chakki
b o sa rd i, d eg an g a p la r h a m b o ‘lib o 'tg a n d i. H a tto b esh ik t o ‘yida
b ir xotin, kasofati eriga urdi, d eb aytganini ham eslashadi. Tolibjon
A zizbekni q a n d a y qilib gapga solishni b ilm ay , o ‘y lan ib tu rib ,
keyin s o ‘radi:
— K a tta e n a n g so g '-sa lo m a tm ila r? Bir kirib, k o ‘rib chiq ay
d e y m a n ...
T o lib jo n u y o g ig a gap to p o lm a y t o ‘xtab qoldi.
— H ali baquvvatlar. 0 ‘zlariga o ‘zlari ovqat pishirib yeydilar.
T o lib jo n h a y ro n b o ‘ldi. Savol n azari b ilan A zizbekka qaradi.
A zizbek u n in g n im a d e m o q ch ilig in i sezib, ja v o b qildi:
— K atta e n a m ay a m n in g qoM laridan o v q at yem aydilar.
— N eg a? — d ed i T olibjon.
Bola ja v o b q ilish g a q iy n ald i. A n c h a jo y g a c h a in d a m a y b o rd i.
A ytish ju d a h a m q iy in b o ‘lgan alla q a n d a y a la m li, iztirobli b ir
g ap n i tiliga c h iq a z o lm a y q iy n alard i. T o lib jo n b u n i sezdi. A ytm ay
q o ‘ya qolsa h a m mayli ed i-y a, deb m avzuni o ‘zgartirm oqchi boMib
tu rg a n e d i, A zizbek q a t’iy dedi:
— M irvali to g ‘a n i b ir k u n e m a s-b ir k u n o ‘ldirib k etam an .
U ni y om on k o 'ram an . D adam ni shu yo‘q qilgan. B ilam an, bilam an.
95
U yda d a d a m n i ikkita q o ‘sh o g ‘iz m iltig ‘i b o r. O rq a sid a n poylab
b o rib o tib tash lay m an .
B olaning ovozi b o ‘g ‘ilib, oxirgi g a p larin i a y to lm a y , yuzini
tesk ari b u rd i. E tagi b ilan k o ‘zin i, b u ru n la rin i artib oldi.
— K atta enam kechalari Mirvali tog‘ani qarg‘ab chiqadi. A yam ni
q a rg ‘aydi. K eyin uv to rtib y ig ‘laydi. M en h a m b o ‘y n ig a osilib
yig‘laym an.
T o lib jo n pastki labini q a ttiq tish lab , q o sh la rin i c h im ird i.
— T o lib to g ‘a, T olib to g ‘a , o sm o n g a q a ra n g , b u rg u t b o lasin i
u c h irm a qilyapti! M an a, d u rb in d a n qarang!
T olibjon A zizbek bergan durbin bilan c h o ‘qqiga qaradi. O ftobda
o p p o q q o rla r c h a q n a b , k o ‘zni o lad ig an c h o ‘q q in in g sh u n d o q
y o n g in a sid a b a h a y b a t b ir b u rg u t g o h m u n k ib , g o h u c h ish g a
in tilay o tg an b u rg u tc h a n in g u y o n id a n -b u y o n ig a o ‘tib , b a ’zan
ta g id a n kelib tu rtib , u n i y o ‘lga so lard i. B u rg u tc h a q a n o tla rin i
p irp ira tib , o ‘zin i e p lay o lm ay , o ‘q te k k a n d e k , pastga s h ito b b ilan
m unkib ketardi. O n a burgut sh o ‘ng‘ib, xuddi uni ilib olayotgandek,
tagiga kirardi-da, yana uchishga undardi.
Y olg‘iz o y o q y o lld a, q a y n o q tu p ro q q a b ag T in i b erib yotgan
k a p c h a ilo n b e z o v ta la n ib b o s h in i k o ‘ta r d i. K ey in h u ju m g a
layyorlanayotgandeк kulcha b o ‘lib kapgirga o ‘xshagan boshini tizza
b o ‘yi k o ‘ta rd i-d a , ayri tilin i o ‘y n a tib , q im irla m a y tu rib q oldi.
U n i to sh b o ‘ron qila boshladilar. S h u n d a u d u m i b ilan tu p ro q n i
c h a n g itib sh u c h a n g - to ‘z o n o rasig a kirib y o 'q b o ‘ldi. T o lib jo n
d u rb in n i k o ‘ziga tu tib , c h o ‘qqi to m o n g a qaradi. B urgut en d i y o ‘q,
olis-olislarga bolasini erg ash tirib k etib b o ‘lgandi.
A zizbek T o lib jo n n in g y o n id a in d am ay b o rard i.
T o lib jo n u n in g d ad asin i esladi. Y uvoshgina, kam gap yigit edi.
B o d o m g u l d e g a n c h iro y li b ir q izg a u y la n d i, d e b q u lo g ‘iga
ch alin g an d i.
H a q iq a ta n , B od o m g u l h a d d a n tash q ari ch iro y li, sh a d d o d qiz
edi. Bu atro fd a u n d a n xushovoz qiz y o ‘q edi. C h in m n d a n i chertib
q o ‘sh iq b o sh la g a n d a o ‘y n ag an h a m o ‘y n a rd i, o ‘y n a m a g a n h a m .
Q is h lo q t o ‘y la ri u siz o ‘tm a s d i. U o ‘z in in g c h ir o y lilig id a n
zavqlanardi. Q oshidan bir enlik yuqorida b ir tekis qirqilgan patiga*,
q u lo g ‘in in g ostiga t o ‘g ‘rilab q irq ilg an sa ta n g soqoliga b e h i u ru g ‘i
ivitilgan suv su rtib y altiratard i. Y ig itla m in g k o ‘zi kuysin, d eb
*
P a t —
p e s h o n a d a n q ir q i l g a n s o c h .
96
d u rran i c h a p to m o n g a sal qiyshaytiribroq ta n g 'ird i. U sira p a rd o z
qilm asd i. C h u n k i s h u n d o g 'a m u n in g nim qizil lablari, sariq q a
m oyil o q ish ch e h ra si h a r q a n d a y p a rd o z d a n k o ‘rim li ed i. U
b o y su n lik lar kiy ad ig an k ash tali k am zul b ilan d av rag a tu sh g a n d a ,
silkinib c h irm a n d a c h e rtg a n d a d av ra la r jim ib q o lard i. A yniqsa,
o 'rta g a yoqilgan gulxan atrofida aylanib q o ‘shiq aytayotganda, yuzi
a la n g a d a n y ash n a b k e tard i. B o ‘ynidagi q izil, k o 'k m u n c h o q la r,
qulogM dagi b a ld o q la ri y altirab , yig itlar ko'ksiga u c h q u n b o 'lib
sa c h rard i. A na sh u n d o q qiz R av sh an b ek k a n a sib qildi. U to g ‘-
to sh la rd a e c h k ila r suruvi k e tid a ch an g g a b e la n ib y u ra rk a n , faqat
shu beqiyos xo tinini q o ‘m sab, c h o ‘q q ilar tepasiga chiqardi. O lisda
quyuq k u m u sh rang tu m a n la r orqasida ko‘rinm ay qolgan q ishlog‘i
tom onga qarardi.
O b lastn in g ilg‘o r c h o ‘p o n la ri q a to ri b ir yili R avshanbekka
h a m o rd e n c h iq ad i.
R avshanbek bu quvonchli voqea m unosabati bilan uyida ziyofat
b e ra d i. Y o r - b ir o d a r la r , q a r in d o s h - u r u g ‘la r, so v x o z fa o lla ri
yigMlishadi. M irvalini d astu rx o n n in g to ‘riga olishadi. Z iyofat avjiga
c h iq a d i. S h ira k a y f m e h m o n la r, B o d o m g u ld an esh itay lik , shu
bugun aytm asa qach o n aytadi, deb turib olishadi. Bitta tug‘ib yanada
y ash n ab ketg an B o d o m g u l lovullab y o n ay o tg an o lo v d ek c h a k a n
k o ‘ylak kiyib, c h irm a n d a bilan o ‘rtaga tu sh ad i. M irvali k o ‘radiyu
o g ‘zi lang ochilgancha yopilm ay qoladi. B odom gul silkinib-silkinib
c h irm an d a chertib, goh b aland, goh past tiniq ovozda term a aytadi.
M irvali tu m o n a t yig‘ilgan bu ziy o fatd a B o d o m g u ld a n b o sh q an i
k o ‘rm ay d i, s h ira k a y f y ig itlam in g ovo zlarin i esh itm a y d i, q u lo g ‘i
faqat B o d o m g u ln in g to sh d a n -to sh g a urilib tu sh ay o tg an to g ‘ suvi-
n in g ovozi kabi q o ‘n g ‘iro q d ek ovozini e sh ita d i, xolos.
M irv a lin in g n iy ati b u z ila d i. U b ilan u c h ra s h is h n in g m in g
xil y o ‘lin i iz la d i. O x iri s o v x o z h a v a s k o r la r in i te le v iz o rg a
c h iq a ris h n i T o s h k e n t b ilan k elish ib , m ark a z d a g i k lu b d a u c h -
to ‘rt kun re p e titsiy a q ilish g a u n i c h a q irtird i. B o d o m g u ln i h a r
kuni m a sh in a d a o lib kelib y u rish d i. S h u n d a y k u n la rn in g b irid a ,
birga ovqatlanam iz, d eb uni C h o rch in o ig a chaqirtirishdi. Rasulbek
u n i m a sh in a d a o p k e lib , o ‘zi, h o z ir k e la m a n , d e b q a y tib ketd i.
Bu yerda M irvalidan boshqa hech kim y o ‘q edi. R asulbek y o ‘lning
y a rm id a m a sh in a ic h id a m a g n ito fo n q o ‘yib o ‘tird i: a g a r b iro n
m a s h in a b u to m o n g a o ’tm o q c h i b o 'ls a , n o z ik m e h m o n la r b o r,
d eb q ay tarad i.
7 — S. A h m a d . J i m j i t l i k
9 7
B odom gul ta b ia ta n y engilroq ayol boM ganidan M irvaliga tez
elakishdi. A na shu k u ndan boshlab oralaridagi m unosabat tezlashib
ketdi. M irvali unga shu q a d a r b erilib k etd ik i, b ir kun k o ‘rm asa
tu ro lm a y d ig a n b o ‘lib q oldi. R av sh an b ek to q q a ketgan p ay tlard a,
h a tto uyiga h a m b e m a lo l b o ra d ig a n , b a 'z a n k e c h a la ri y o tib
qoladigan o d a t chiqardi.
R avshanbekning enasi M irvali kelgan tu n d a nevarasini bag‘riga
b o sib y ig ‘lab c h iq a rd i. B ir k u n to n g m a h a li M irvali c h iq ib
k eta y o tg a n d a k a m p ir u n i t o ‘x tatib , y ax sh ilik ch a n a sih a t q ild i,
yalinib-yolvordi:
— B olam , guldek ro ‘z.g‘orini buzm ang! Bittagina arzanda bolasi
b o r-a! 0 ‘g ‘lim p ay q ab q o lsa, ju d a x u n u k ish la r b o ‘lib k etad i,
sh u n i bilasizm i?
M irvali u n d a n ta p to rtm a y , siz b u ishlarga a ra la sh m a n g ,
kam pir, dediyu ch iq d i-k etd i. M irvalining q o ‘lidan h a r ish kelishini
k a m p ir yaxshi bilardi. U n g a te n g kelib boN m aydi, tik q arag an n i
y o ‘q qilib y u b o rad i.
K am pir q o n yigMab qolaverdi. Mirvali kelib-ketishdan tiyilmadi.
K a m p ir o ‘g ‘liga aytay desa o ra d a g a p q o c h ib , b o lam sh ik ast yeb
qoladi, degan o ‘y bilan alam ini ichiga yutdi. T ong otguncha nevarasi
A zizbekning p eshonasini silab, y o m o n larg a o ‘lim tilab chiq ad ig an
boMdi.
Y axshilikcha keliniga n a sih a t q ilm o q c h i boMgan ed i,
B odom gul gapni kalta qildi:
— H aftalab to g ‘u to sh la rd a y o ‘q b o ‘lib k etad ig an o ‘g ‘lingizni
y o ‘liga k o ‘z tikib yosh u m rim n i o ‘tk azay m i? D u n y o g a ikki m a rta
kelm aym an-ku!
A na s h u n d a n keyin k a m p ir k e lin in in g qoM idan o v q at yem ay
q o ‘ydi. U n i h a ro m bilib, k irini h a m o ‘zi yuvib, q o z o n -to v o g ‘ini
h a m b o ‘lak qildi. A m m o lo m -m im d eb Bolasiga b u t o ‘g ‘rida o g ‘iz
o c h m a y , k o ‘z y o sh larin i y utdi.
K a m p ir o ‘g ‘lini so 'n g g i b o r to q q a ketish o ld id a x o tin in in g
sochlarini silab xayrlashayotganida k o ‘rgan. 0 ‘sh an d a u n in g jig ar-
b ag ‘ri q o n b o ‘lib o q q a n ed i. R a v sh an b ek o ‘sh a k e tg a n c h a qay tib
kelm adi. D o m -d a ra k siz ketd i. N a tirig i, n a oMigi to p ild i. H a r b ir
g ‘o r , h a r b i r o ‘n g ir n i q a d a m - b a q a d a m q a r a b c h i q is h d i.
T o p ish o lm ad i. K am p ir bolasiga aza o c h o lm a y , n a q o ra kiyishini,
n a o q kiyishini biladi. B od o m g u l b ir-ik k i o y p a rish o n x o tirro q
b o ‘Iib y u rd i-y u , y an a asliga kelib, se rta q in b o ‘lib q oldi. B o‘y n id a
98
m arvaridlar, b a rm o q la rid a brilliant k o ‘zli u zu k lar p aydo b o 'ld i. U
kiygan k o ‘y lak larn i bu to m o n la rd a b iro n ayol kiym agan.
Bu g a p la rd a n T o lib jo n n in g xab ari y o ‘q. F a q a t A zizbekning
boyagi, Mirvali to g ‘ani otib tashlaym an, deganidan, bola dadasining
o ‘lim ini M irvalidan ko‘ryapti, deb o ‘yladi. N ah o tk i shunday b o ‘lsa?
N a h o tk i M irv alin in g q o ‘li o d a m o ‘ldirishga k o ‘tarilsa?! M u m k in
e m a s, T o lib jo n , g o ‘d a k n in g ezilib tu rg a n yuragini b a tta r ezm ay
d eb , b u t o ‘g ‘rida b o sh q a g ap o c h m a d i.
T olibjonlar kelganda m aqbara oldida yonboshiga «U zteleradio»
deb yozilgan m ikroavtobus turardi. M aqbara orqasidagi so‘rida ikki-
u c h ta baxshi tizzasiga d o ‘m b irasin i q o ‘yib, yoshi o ltm ish la rd a n
oshib qolgan sh a h a rlik b ir ayol bilan qizg‘in bahslashib o ‘tirishipti.
Berigi so‘rida o ‘zi yosh b o ‘lishiga q aram ay, soqoli k o ‘ksiga tushgan
t e le o p e r a to r o y o g ‘in i s a la n g la tib o ‘t i r i p t i . Y o rd a m c h is i b ir
y o n b o sh id a « U ch o yoq», o g ‘zi o ch ilib q o lg an su m k ad an k o ‘rinib
turgan kassetalarga bosh q o ‘yib, a p p aratn i q u ch o q lag an ch a xurrak
o tib uxlayapti.
C h in o r tanasiga qoqilgan p atn isd ek tu n u k a d a yozuv. T olibjon
y aq in kelib o ‘qidi:
« U sh b u K iyiksovdi m o m o m a q b a ra si in so n n in g ta b ia tg a ,
jo n iv o rla rg a boMgan b u y u k m u h a b b a ti ram zi sifatida D A V LA T
M U H O F A Z A S IG A olingan».
T o s h o ‘c h o q q a biratoM a t o ‘rtta q u m g ‘o n q o ‘yib, tagiga o ‘t
q alay o tg an yigit T o lib jo n n in g oldiga keldi.
— S o ‘rila r b a n d e d i-y a , m e h m o n . A navu yerga p alo s t o ‘shab
b era qolay. T o sh k e n td a n o p a k in o ch ilarn i olib keptilar, shunga...
T o lib jo n b u o p a kim e k a n , d eb h ay ro n boMib tu rg an ed i, yigit
to p q irlik b ila n ja v o b qildi:
— T a n im a y siz m i, b u o p a b iz n in g togM ardagi x o tin la rd a n ,
b a x sh ila rd a n q o ‘sh iq la r, d o s to n la r y o zib o la d ila r. A laviya o p a
sh u kishi b o ‘lad ila r-d a ! K o ‘p y ax sh i, k o ‘p p o k iza ay o l b u kishi.
T elevizorga h am te z -te z chiqib turadilar. M anavi yozuvni k o ‘rdin-
g iz m i, s h u n i h a m o p a T o s h k e n td a n y o z d irib o lib k eld ila r, — u
sh u n d a y d eb c h in o r tan asig a qoqilgan tu n u k ad ag i boyagi yozuvni
k o 'rsatd i.
T o lib jo n b ilan A zizbek m aq b aran i aylanib, u y o q -b u yoqlarini
k o ‘rib boM gunlaricha yigit y o n g ‘o q tagiga p alo s t o ‘sh a b , o ‘rtaga
dasturxon yozib q o ‘ydi. Y o‘l yurib an cha charchashgan edi. Baxshilar
b ila n b erilib s u h b a t q ila y o tg a n A laviya o p a u la rn in g b e o z o r
99
o ‘tirish larig a z im d a n q a ra b q o ‘y ard i. K eyin u o ‘rn id a n tu rib
k o ‘zo y n ag in i o ld i-d a , b ir-b ir b osib u la r tep asig a keldi.
— K iyiksovdi m o m o n i ziy o rat q ilgani k eld in g larm i? Balli,
balli sizlarga!
O p a s o ‘rid a oyoq o siltirib o ‘tirib to liq q a n edi. U la r q ato rig a
kelib, o y o q n in g ch ig ilin i yozay d eb c h o rd a n a q u rib o ltirib oldi.
T o lib jo n u n d an :
— K iyiksovdi m o m o tarix d a boN ganm i, u haqidagi rivoyatlar
t o bg ‘rim i? — d e b so ‘radi.
O paning ovozi otinoylam ing ovoziga o'xshab, faqat bitta notada
y u rar ekan. U sh o sh ilm ay M o m o to ‘g ‘risida gapira boshladi:
— T arix d a sh u n d a y o d a m o ‘tg an . T arixiy m a n b a la rd a bu
onaxonning nom i tez-tez uchrab turadi. H aqiqatan ham bu tabarruk
o n axon hayvonlar fe’l-atvorini ju d a yaxshi bilganlar. H atto yirtqich
h ay v o n lar ham u k ishining k o ‘zlariga b ir q ara g a n d a gi p n o z la n ib
qo lg an . O n ax o n q irq u c h y o sh d a o ‘za ro ch iq ish m a y , b ir-b irin i
q irib tash lag an q a b ila d o sh la rid a n ara z la b , bu to m o n la rg a kelib
q o lg an , ta n h o lik d a k u n k ech irg an . H a y v o n la r bilan d o ‘stlash ib ,
o ‘sh a la r b ilan o v u n ib u m r o T k azg an . M ing to 'q q iz yuz yigirm a
y ettin ch i yilda kelganim da h a m bu m a q b aran i ziyorat q ilg an m an .
Em izikli bolasidan ajralgan kiyikni q an d o q qilib sog‘ganlari ttf g 'r i-
sid a g i riv o y a tn i s h u y e rd a g i k e k s a la r d a n y o z ib o lg a n d im .
A kadem iyaning folklorshunoslikka bag‘ishlangan to ‘plam larida bir
necha m arta nashrqilindi. 0 ‘sha kelganimda « N a m o z o ‘g‘ri» romaniga
m aterial yig‘ib y urgan A bdulla Q o d iriy b ilan sh o ir C hoM ponni
shu yerda u c h ratg an m an . Q odiriy ChoM ponga sh u n d ay d eg an edi:
«A bdulham id, shu rivoyatni b ir d o sto n qilm aysizm i? Ju d a o ‘qishli
b ir narsa boNardi. Rivoyat — nasrd an k o ‘ra nazm ga yaqin. Siz buni
ju d a eplardingiz. Q adim afsonalardagi K leopatralam i yozdingiz. Bu
u n d a n yaxshi c h iq a d i. In so n n in g ta b ia t b ilan birligi, jo n iv o rla r
bilan d o ‘stligi t o ‘g ‘risidagi b u d o sto n yoshlarim izga tab iatn i g 'o ra t
q ilish e m a s, u n i av ay lash , u n g a m e h r q o ‘y ish n i o ‘rg atard i» .
C hoM pon Q o d iriy n in g bu iltim o sin i b ajo n id il q ab u l q ild i. «Agar
o ‘m i kelib qolsa, m en ham yangi rom anga kiritishga urinib ko‘ram an.
S hu joylarga N o m o z b o tim i olib kelam an», deydi Q odiriy. D oston
yozishni diliga tugib yurgan C h o ‘lp o n n in g boshiga turli sh o ‘rishlar
tu sh ib , n iy atin i am alg a o sh iro lm a d i. A b d u lla Q o d iriy h a m yangi
ro m an n i b o sh lam ay turib, arm o n u h asratd a otilib ketdi. 0 ‘sh an d a
Q o d iriy K iyiksovdi m o m o E ro n u H in d isto n d a , T u rk iy a b ilan
100
A fg‘o n is to n tara fla rd a h a m m a sh h u r, d eg a n edi. R ivoyatlarga
q a ra g a n d a , B o b o rah im M ash rab K a tta q o ‘rg ‘o n g a kelg an d a S o ‘fi
O lloyor uni Kiyiksovdi m o m o ziyoratiga olib kelgan em ish. M anavi
m a q b a ra n i A m ir T e m u r q u rd irg a n . U stidagi lavha bitilgan k o ‘k
to sh n i U lu g ‘bek o ‘rn a tg a n . Bu — tarix d a bitilgan a n iq gap. H a r
qalay, bu jo y n i e h tiy o t qilish kerak, so x ta d in d o rla rn in g d a ro m a d
m anbaiga aylantirib olishlariga y o ‘l b erm aslik kerak...
A zizbek K iyiksovdi m o m o m aq b a ra sin i q u c h o q la b , sag‘an a
gM shtlarini silardi. K o ‘z yoshlari selo b a b o ‘lib iltijo qilardi:
— M om o! M o m o g in am ! D a d a m qay d a? A yting, siz bilasiz,
m o m o jo n ! K iyik larin g izd an , o sm o n d a u c h ib yurgan q u sh la rin -
g iz d a n , b o ‘rila rd a n , tu lk ila rd a n , a y iq la rd a n s o ‘ran g , d a d a m
qaydaligini aytishsin. Jo n m o m o , d a d a m n in g d arag in i aytishsin.
M en d a d a g in a m n i so g 'in ib k etd im . K atta e n a m y ig'layverib k o ‘r
b o ‘lay d ey ap ti. K ech alari tiq etsa, esh ik k a q a ra b , y o ‘l poylaydi.
M o m o g in a m , d a d a m n i to p ib b erin g , to p ib bering! Y o lv o ram an .
S o v u q d a q o lg an k iy ik larin g izn i b o q ib , q o ‘yib y u b o rg a n m a n .
Quslilaringizga don sepam an. Q o r y o qqan paytlarda kiyiklaringizga
a ta b yoMlarga xashak uyib q o ‘ya m a n . D a d a m q an i? D ad ag in am
q an i? T o p ib b erin g , jo n m om o!
T olibjon u n in g tepasiga keldi. Sag‘a n a pastida Azizbek sochgan
ta n g a la r yo tard i. T o lib jo n u n i q o ‘ltig ‘id an olib tu rg ‘azdi.
— BoMdi, b o i d i , Aziz. 0 ‘zing esli b o la sa n -k u . Q o ‘y, q o ‘y
en d i, jiyan! — U o ‘pkasi t o ‘lib aytadigan gapi b o ‘g ‘ziga kelib turib
q o lg an d ek , hiq illab g ap iro lm ad i.
T o lib jo n n in g dili v ayron boMdi. T o m o g ‘id an o v q at o ‘tm ad i.
B oshiga to g 'd e k g ‘a m a g 'd a rilg a n , yaxshi d eb , m e h rib o n deb
o ‘ylagan o d a m la rd a n faqat y o m o n lik k o ‘raverib, ularga ish o n ch i-
ni y o ‘q o tg an A zizbek en d i u m rin in g o x irig ach a iz tiro b d a y a sh a -
sh in i, h a m m a d a n sh u b h a lan ad ig an , n a fratlan ad ig an , ru h i m ayib,
q a h ri q a ttiq , ayovsiz, sh afq atsiz b ir kim sa b o ‘lib q o lish i m u m -
kinligini o ‘ylab T o lib jo n ezilib ketdi.
A laviya o p a ju d a h u sh y o r ay о I edi. T o g ‘a -jiy a n la r o rasid a
a lla q a n d a y dilgirlik b o rlig in i bilib b ax sh ila r to m o n g a ketdi. U lar
k u n p e sh in d a n o q q a n d a o rq ag a q ay tish d i. T o lib jo n to z a hav o d a,
c h iro y li m a n z a ra la rn i k o T ib , b ir o z k o ‘n g lim y o rish a r, d eb
o ‘ylagandi. K iyiksovdi m o m o ziy o rati h a m tatim ad i.
Y o ‘ln in g yarm iga k elish g an d a u z o q d a xarsang to sh d a o rq a
o ‘g irib o ‘tirg an b ir o d a m n in g qorasi k o ‘rin d i. K im boMdi ekan?
101
Z iy o ratg a k elg a n la rd a n biri b o ‘Isa kerak, d eb o ‘yladi. X arsangda
o ‘tirg an kim sa o d a m sharp asin i sezib o ‘m id a n k o ‘tarildi. 0 ‘girilib
qaradi. K im sasiz bu to sh lar orasida o d am bolasiga d u c h kelganidan
sev in g an d ek , ikki q o ‘lini silkitib b u la r to m o n kela b o sh lad i.
Bu — Jay ro n a edi. U n in g k o ‘ylak etaklari yirtilib, laxtak-laxtak
b o ‘lib osilib qolgan. T o sh lard a, shag‘allarda yurav erg an id an tuflisi
y irtilib , b arm o q la ri c h iq ib tu rard i.
Jayrona A svonda, Iskandariyada, Q ohirada, M ozam bikda unga
h a m ro h boMgan. O ra la rid a m u h a b b a tg a o ‘x sh ash g ap lar o ‘tgan.
T o lib jo n olis ara b y u rtla rid a ish la r e k a n , Ja y ro n a u n in g shaxsiy
ta ijim o n i b o ‘lgan. S h a d d o d , b ir g ap irsan g , ikkini q ay ta ra d ig a n ,
k o ‘p o ‘q ig an , k o ‘p m u to la a q ilg an , m u lo h a z a li q iz edi. B u tu n
q u rilish a h lin in g k o ‘zini o ‘y n a tib , o lo v d ek kiyinib yu rard i.
— Bu to m o n la rd a n im a q ilib y u rib siz, J a y ro n a ? — ded i
n o g a h o n iy u ch ra sh u v d a n h a y ro n b o ‘lgan T o lib jo n .
— S o ‘ram an g . G a p k o ‘p. U k a m sh u to m o n la rd a g eo lo g lar
Do'stlaringiz bilan baham: |