Qayta ishlangan nashri t o s h k e n t



Download 7,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet2/7
Sana06.09.2021
Hajmi7,39 Mb.
#166199
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
said amad zhimzhitlik

zbt;!:lsten  Mb
©   «O   Z B E K IS T O N »   N M I U ,  2008


Birinchi  qism
B I R   T A N D A   IK K I  O D A M
C h o‘qqilar jilvasiga  ko  pam  mah- 
Hyo  bo'laverm a,  bolam .  Bu  tog  da 
qashqirlar bor...
I
O d a m  bolasining k o ‘zidan yosh chiqm asa qiyin ekan. Y urak- 
b a g ‘rini  o ‘rtag an   a la m la r  shu  k o ‘z  yoshi  b ilan   c h iq ib   ketadi. 
K im ki  faryod  u rib   yig‘lay o lm asa,  k o ‘zid an   yo sh   c h iq a z o lm a sa , 
alam larini ichiga yutsa — dardga chalinadi.  Shuning uch u n  keksalar 
ala m   o ‘rtag an   kishiga,  yig‘la,  k o ‘nglingni  b o ‘sh a t,  d ey d ilar.  Bu 
gapda h ikm at k o ‘p.
A fsuski,  T o lib jo n   k o ‘zyo sh   t o ‘kib  yig‘lolm asdi.  U n siz,  k o ‘z 
yoshisiz yigMardi,  xolos.  M a n a  sh u  u n siz  yig‘i T o lib jo n n i  yiqitdi. 
Sal  k u n d a  q o p -q o ra  so ch lari  k ap tar p atid ek  b o ‘lib ketdi.
A sab  kasali  y o m o n   d a rd   b o ‘ladi.  T o lib jo n   sh o v q in g a  c h id a - 
m ay d ig an ,  g ap   k o T arm ay d ig an   b o ‘lib  qoldi.
U  o ‘y la b -o ‘ylab,  olis q ishlog‘ida qolgan o ‘gay singlisini  esladi. 
T o lib jo n   uni  k o ‘p  y illard an  beri  k o ‘rm ag an .  Eri  n im a  ish  qiladi? 
N e c h ta  bolasi b o r?  B uni bilm asdi.  H a r qalay,  o ‘zi  tugNlib o ‘sgan 
q ish lo q .  B olaligini  eslatad ig an   guvala  d e v o rla r b ilan   q u rsh alg an  
ho v lilar,  te n g q u rlari  b ilan  birga  c h o 'm ilg a n   jim jit  soylar,  olisda 
sadafdek ch aq n ab  turgan c h o ‘qqilar, yam -yashil  o ‘tloqlar ko‘ngliga 
taskin  berar-ku!
U  a n a  s h u n d a y  o ‘y la r bilan  y o ‘lga o tlan d i.
Y e tim q ish lo q n in g   p astid a  k a tta   soy  o q a rd i.  Soy  suvi  q ishloq 
etagiga y etg an d a yoyilib,  o ‘rtasid a o ‘n lab  o ro lc h a la r hosil  qilardi. 
Tolibjon bolaligida o ‘rtoqlari bilan suv kechib, orolch alard a qum ga 
k o ‘m ilib,  so atlab  o sm o n g a q a ra b  y o tard i.  0 ‘sh a pay tlard a o sm o n  
ju d a  h a m  ko‘m -k o ‘k b o ‘lardi.  O ppoq bulutlar sut k o ‘pigidek b o ‘lib, 
q ish lo q   u stid an   sh o sh ilm ay   to q q a   q a rab   suzib  o ‘tib   ketishardi. 
Q am ish lar orasidan q u rb aq alarn in g  qurillashi, o T d ak larn in g  g ^ q -  
g ‘aq to v u sh lari  esh itilib  tu ra rd i.
3


Tolibjon  ko‘kka qarab yotib, b ir zu m d a dunyoni xayolda aylanib 
chiqardi.  K echalari o sm o n n i to ‘ldirgan y u ld u zlam in g  im lashlariga 
tik ilib   to n g n i  k u tard i...
M a n a h o z ir  u o ‘sh ay o sh lig i o ‘tg an   soy k o ‘prigi  u s tid a tu rip ti. 
E n d i  u   yalan g   o y o q ,  ta n in i  o fto b   kuyd irg an   b o la   em as,  so ch lari 
o q a rg a n ,  h a y o tn in g   a c h c h iq -c h u c h u g in i  to tg a n   T o lib jo n   ed i.  U 
to sh larg a  urilib  o q a y o tg a n   su v d an   b olaligini  q id iray o tg an g a  o ‘x- 
shardi.  Bu o ro lc h a la rd a  q a n c h a d a n -q a n c h a  xayollari  qolgan.  Shu 
sohillarda u  baloglatga yetdi.  Shu o ro lc h a la rd a  n e -n e  b u yuk o rz u - 
la r o g ‘u sh id a  m ast  boNgan.  N ih o y a t, jim jit  se rtu p ro q   k o ‘c h a lard a 
kezib,  m u h a b b a tn in g   b ir  u m r  u n u tilm a s,  q o ‘sh iq d e k   k o ‘ngilni 
yayratuvchi, g ‘azaldek yurakka quyuluvchi,  tush d ek  tu m an li o n la- 
rini  kechirgan.  U  k u n lar en d i q ay tm as b o ‘lib olisga, ju d a  olislarga 
u ch ib   ketgan.
T o lib jo n   o m o n a t  yog‘o c h   k o ‘p rik   u stid a  sh u n d a y ,  h a m   sh i- 
rin,  ham   y u rak n i  o lrto v ch i  h islar o g ‘u sh id a  g arangsib  tu ra rd i.
K echga y aq in   T o lib jo n  q a d rd o n   uyini to p ib   keldi.
U  q is h l o q d a n   c h iq ib   k e t a y o t g a n d a   s in g lis i  t o ‘lis h ib , 
b o q ish larid an   b a lo g 'a tn in g  alla q a n d a y  t a ’rifga s o ‘z b erm ay d ig an  
d aq iq alarin i  k ech iray o tg an i  sezilib  q o lg an   q izalo q   edi.  Singlisi 
T o lib jo n n in g  xotirida shundayligicha qolgan.  H o z ir qa n d o q  b o ‘lib 
k e tg a n ik in ,  d eb   o ‘y ladi  T olibjon.
E shikdan ju r'a ts iz  q a d a m  tash lab   hovliga  kirdi.
M o to tsik ln i  y o n b o sh la tib   gNldiragiga  yel  b eray o tg an   t o ‘qq iz 
yoshlardagi bola n otanish kishining hovliga kirganidan hayratlanib, 
m oy b o ‘lib  ketgan  qoM larini  lattag a a rtib  o ‘m id a n  tu rd i.
Hovlining narigi burchida u c h -to ‘rt bola yerga ch o ‘nqayib o ‘tirib 
n im a d ir qilyapti.  A yvonda,  hovliga o rq a  o ‘girib,  b ir k a m p ir ch o y  
ichyapti. T olibjon  hovlini,  uyni,  ayvonni b ir o n d a  k o ‘zd an  kechirib 
chiqdi.  Birdan yuragi «shuv» etib orqaga tortib ketdi.  Singlisi boshqa 
yoqqa  k o ‘c h ib   ketg an  b o ‘lsa-ya!  B u la rb e g o n a   k ish ilar b o ‘lsa-ya!
B o lalard an   biri  u n g a  y aq in   kelib,  salo m  b erdi.
—  Z a y n a b   o p a n in g   uylari  sh u m i?   —  d eb   s o ‘radi  T o lib jo n .
—  H a ,  shu.  K eling,  to g ‘a.
T o lib jo n   yengil  tin   oldi.
—  S en   Z a y n a b x o n n in g   k im la ri  b o N asan ?  —  d e d i  tu tilib  
T o lib jo n .
A y v o n d a c h o y  ich ib  o ‘tirg an   k a m p ir o v o z berdi:
—  H oy,  kim   b ilan  g ap lash y ap san ,  b o la m ?
4


Bu  o v o z  T o lib jo n g a  ta n ish   ed i.  Y uragi  b ir  h a p riq ib   ketdi. 
C h a m a d o n in i yerga q o ‘yib,  ayvon to m o n g a jad al yurdi.  G u rs-g u rs 
q a d a m   to v u sh id a n   k a m p ir o ‘rn id a n   tu rm o q c h i  b o ‘ldi.
K am p ir  t o ‘q so n d a n   o sh g an ,  h a lim d e k   hilvirab  qolgan.  U  — 
T o lib jo n n in g   o ‘gay  o n asi.  T o lib jo n   q ish lo q d a n   ch iq ib   k etg a n d a  
payg‘a m b a r yo sh id an   oshib  ketgan edi.  T irik  ek an .  T o lib jo n   kela 
solib  e n g a sh d i-y u ,  u n in g   b o ‘y n id a n   q u c h o q la b ,  b ir  d aq iq a  s o ‘z 
to p o lm a y ,  e n tik ib ,  tu rib   qoldi.
—  H o y ,  k im sa n ,  b o lam ?  H id in g   dim ogM m ga  tan ish .
K am p irn in g  k o ‘zi  ojiz edi.  U  T o lib jo n n in g  yelkalarini  tim irs-
kilab silab  k o ‘rdi.  T an iy o lm ad i.
—  M eni diq q at qilm ay o bzing ayta qol, bolam !  K im san?  H iding 
T o lib g in am n in g  hidiga o ‘xshab  ketyapti.
YigMab  k o ‘zid an   yosh  ch iq a z o lm a g an   T o lib jo n n in g   o ‘pkasi 
t o ‘lib ketdi.  H iq illab  tu rib  b ird an   h o ‘ng rab  yubordi.
K am p ir  u n in g   b o sh in i  silab,  p e sh o n a sin i  yuziga  bosib,  sekin 
dedi:
—  Q ay o q lard a y urgan eding,  b o la m ?   K o‘zim  o c h iq   paytlarda 
qayoqlarda eding,  tentagim ?
K am p ir  u n i  b ag ‘rid an   b o ‘sh atib ,  hovli  to m o n g a   q ich q ird i:
—  N im a   q ilib   tu rib s a n la r,  a y a n g n i  c h a q irm a y s a n la rm i?  
D ad alarin g g a x a b ar q ilm ay san larm i? Y u g u r,  p o c h c h a n g g a  c h o p , 
to g ‘am   keldi,  d e b  ayt.
Bir hovli  bo la d u p u r-d u p u r qilib t o ‘rt tarafga yug u rib  ketdi.
—  H a,  u m rin g d a n   barak a  to p g u rlar, ju d a  sh o ‘x -d a ,  bular.
K am pir nim chasiga o ‘rab q o ‘ygan choynakni beri surib piyolaga
c h o y   quydi.
—  Q a n is a n ,  b o la m ?   M a n a v i  c h o y n i  ich .  D o lc h in   so lib  
d am lag an m an .  Ich ,  ich!
T o lib jo n   k a m p irn in g   qoN idan  c h o y n i  oldi.  H o ‘pladi.  O nasi 
o ‘sh a p ay td a h a m   sh u n a q a  c h o y  ich ard i.  H alig ach a o ‘sh a  od a tin i 
tash lam ap ti.
Bir choynak xushbo‘y choyni ichib b o ‘lgunlaricha hovli odam ga 
to ‘lib ketdi.  B oshiga d u rra tan g ‘igan, yoshi q irqning nari-berisidagi 
x o tin   halloslab kelib T o lib jo n g a o ‘zini  otdi.
—  A kajon!  B o rm isiz,  akajon?!
Bu u n in g  singlisi  Z ay n ab  edi. A ka-singil bir-birlariga m oNtirab 
tik ilib   q o lish d i.
—  T in c h -o m o n m is a n ,  singlim .  M a n a ,  keldim .
5


B olalar  u la rn in g   h o latin i  k u zatib   tu rish a rd i.  Z a y n a b   akasini 
bag‘rid an  b o ‘shatib,  bolalarga qaradi.
—  N im a   qilib  tu rib sizlar?  Bu  to g ‘an g lar-k u !  C h a q irin g la r 
dadalaringni!  P o ch c h a la rin g n iy a m  ch aq irin g lar.
B olalar  a lla q a c h o n   x a b a r  y etkazib  boMishgan  ek an .  B irin- 
k etin   kuyov  b ilan   bo la  k o ‘ta rg a n   ikki  qizi  kirib  kelishdi.
Z a y n a b   ikkala  q izin i  u z a tg a n ,  h a r  b irin in g   ikki,  u c h ta d a n  
bolasi  b o r  edi.
Z a y n a b n in g   eri  keldi.  T o lib jo n   b ilan   bel  o lish ib   k o ‘rishdi. 
K eyin c h o rb o g ‘dan   q o ‘y  su d rab  ch iq ib ,  k am p ird a n   fotiha so ‘radi. 
K a m p ir u zo q  p ich irlab ,  yuziga fo tih a  to rtd i.  K uyov T o lib jo n n in g  
o yog‘i tagiga kelib,  q o ‘y  b o ‘g ‘ziga p ich o q  to rtd i.
K ech  kirib,  qishloq uylarida c h iro q la r yondi.  Q o ‘n i-q o ‘sh n ilar 
biri to v o q d a ch u c h v a ra ,  biri sh irg u ru ch ,  biri  so m sa k o ‘tarib  kirdi. 
K uyov  k a m p irn i  k o ‘ta rib  o lib  k e ld i-d a ,  s o ‘riga  o ‘tq a z d i.  Z ay n ab  
ak asin in g   yelkasiga  yangi  t o ‘n  ta sh lab ,  gilam   d o ‘pp i  kiydirdi.  U 
t o ‘g‘riga  o ‘tirib   o lib ,  ak asid an   k o ‘z  uzm asd i.  G o h   k u lad i,  goh 
m o ‘lt- m o ‘lt  yosh  t o ‘kib  yigMaydi.
Z a y n a b   k ech asi  T o lib jo n g a  so ‘riga,  eri  b ilan   y o n m a -y o n  jo y  
to ‘shab berdi.
K uyov c h a rc h a g an  ek an , b irp asd a p ish -p ish  qilib uxlab  qoldi. 
A m m o  T o lib jo n n i h ad eg a n d a  uyqu  ololm adi.
O sm o n   x u d d i  b o laligidagidek  tin iq .  S an o q siz  y u ld u zlar  b ir- 
birlari bilan im lashadi.  U lar T olibjonni ko‘k bag‘riga chorlayotganga 
o ‘xshaydi. T o g 1  o rtid a n  k o 'ta rilg a n  bark ash d ek  oy b ir gala bulutni 
h ay d ab   c h iq d i.T o lib jo n   k ip rik q o q m a y   o sm o n g a   tik ilib   yotibdi. 
K ech a  shu  q a d a r jim jitk i,  h a tto   keksa  q a y rag ‘o c h d a   m u d rag an  
c h u m c h u q n in g   iniga  sig‘m ay   tip irc h ila g a n i  h a m   esh itilad i.
S hu  so k in lik n i  b u zib ,  q a y d a d ir ku ch li  p o rtlash   b o ‘ldi.  U n in g  
d ah sh atli  ovozi  to g 1  k o ‘kragiga  q ad alib   a k s-sa d o   qaytdi.  Shu  xil 
p o rtlash   yana b ir n e c h a   m a rta  tak ro rlan d i.  T o lib jo n   k o 'rp a n i yel­
kasiga to rtib  o ‘tirib oldi.
Z a y n a b   ertalab k i  n o n u sh ta g a   x a m ir  q o rib ,  hovli  b e tid a   u 
y o q d a n -b u   y o q q a  gMmirsib  yuripti.
Sal  o 'tm a y ,  o sm o n g a  sut  rang  n u r p u rk a b   c h a q in   ch aq d i.
E le k tro p ay v an d n in g   o ‘tk ir  nuri  a z a m a t  te ra k la rn in g   u ch in i 
sh am   piligidek  b ir  d a m   y o n d irib ,  o 'c h d i.  Q a y d a d ir  k o 'ta rm a  
k ran n in g  g ‘iyqillagani,  qo'ngM roq ch algani eshitildi.  Bu to v u sh lar 
T o lib jo n n in g   a sa b in i  b u z m a sd i.  Q a y ta g a   q a n d a y d ir  h a lo v a t,
6


y u p an ch  berayotganga o ‘xshardi.  U yana shunaqa chaqin chaqishini 
k u tib  yotdi.  Y o‘q,  b o sh q a c h a q in  ch aq m ad i.
T o lib jo n   o ‘y o ‘ylab  ketdi.
U  in stitu tn i  tu g atg an d a,  q ishloqqa b ir kelib ketdi.  A sp iran tu ra 
yillari qishloqqa kelishning sira iloji boMmadi.  N egadir o n a m  o ‘gay, 
singlim   o ‘gay  d eg a n   fikr  u n i  bu  o ila d a n   narig a  itarard i.  B unga 
m a ’lum   sa b a b la r  h a m   b o r ed i.  Z a y n a b n in g  b o ‘yi  c h o ‘zilgan  sari 
o ‘g ay   o n a ,  T o lib jo n   b ila n   ik k o v in in g   b o s h in i  q o v u s h tir ib  
q o ‘y a m a n ,  b e g o n a g a   k e tm a s in ,  d e rd i.  O n a   z im d a n   s h u n g a  
tayyorgarlik k o ‘rardi.
T o lib jo n   o lti  yoshligida  o n asi  o ‘lgan.  D ad asi,  b o lam   o n asiz 
o ‘sm asin ,  d eb   x o tin in in g   yilini  o ‘tk azib ,  t o ‘rt  y ash a r  qizi  bilan 
qolgan b ir beva xo tin g a u ylangan edi.  0 ‘sha beva xotin  m a n a  shu 
k a m p ir,  qizi  shu  Z a y n a b   ed i.  Birga  o ‘sib  k a tta  boMgan  singlisiga 
u y lanishga  T o lib jo n   aslo   rozi  em a sd i.  A n a  sh u   g ap   b o 'lg a n d a n  
keyin q ish lo q d an   ketib qolgandi.
T o lib jo n   o n a  o v o zid an   m a st edi.  B olalik y illarid ag id ek  u n in g  
b ag ‘rida erkalangisi,  yuzlarini  yuzlariga q o 'y ib  ishqalangisi  keldi. 
B u tu n   x o ‘rlik la rin i,  a la m la rin i  t o ‘k ib   solgisi  k e ld i.  A tro fd a  
m u n ch o q d ek  ko‘zlarini qadab, ajib tom osha ko‘rayotgandek turgan 
jiy an lari  o ld id a hislariga erk b e rish d an  o ‘zini tiydi.
Kuyov ishga ketib b o lg a n . T og‘ c h o ‘qqilarida oftob nuri yaltirab 
tu ra rd i.  T o lib jo n   to   yuvinib  k e lg u n c h a ,  k a m p ir  jav ra b -ja v rab  
nevaralarini k o ‘ch ag a chiqarib yubordi.
K eksalardek d o n o  k a m d a n -k a m  b o ‘ladi.  O n a o ‘g ‘lin in g  dilida 
n im a la r  bo rlig in i,  ic h in i  n im a d ir  k e m ira y o tg a n in i  sezib  tu ra rd i.
—  B olam ,  bilib  tu rib m a n ,  ic h in g d a   o ‘t  y o n y ap ti.  N im a   gap 
b o 'ld i?  Ayt.
T o lib jo n n in g  to m o g ‘idan c h o y  o ‘tm ad i. Z o ‘rg‘a yutindi.
—  K elin im n i  s o ‘ra m a d im .  B olalaringni  s o ‘ra m a d im .  0 ‘zing 
o g ‘iz o ch m ag an in g g a so ‘ra m a d im , bolam .
T o lib jo n  titra b -q a q sh a b  ja v o b  berdi:
—  K eliningiz ju d a  u zo q  y u rt tu p ro g ‘ida kul b o ‘lib qolgan.
—  B o lalarin g   q an i?  —  ded i  k a m p ir  y ana.
— 0 ‘g ‘lim  A fg‘o n d a  yongan.
Bu  g a p la r   T o lib jo n n in g   k o ‘k sin i  k u y d ira y o tg a n   o lo v la r 
o rasidan  alanga b o ‘lib chiqdi.
K am p ir b ir q o ‘li b ilan sholchaga tiralib, oldinga surildi. QoMini 
havoda paypaslab o ‘g ‘lini to p d i.  P eshonasini siladi.
7


—  Bu  d u n y o  sh u n d o q ,  b o lam .  O lam  yaralibdiki,  birovga baxt, 
birovga alam  keladi.  C hidaysan.  C h id am ay  ilojing qancha.  Boyadan 
beri seni o ‘ylaym an.  Ichingda nim ad ir b o la y o tg a n in i  ko‘r   b o ‘lsam  
ham  k o ‘rib turibm an.  Baxtingni sham olga uchirib kepsan.  Q an d o q  
qilasan, bolam .  H alizam on  kuyoving keladi, birga to g 1 lam i aylanib 
kel,  g 'u b o rin g  tarq ay d i.
T o lib jo n   o n asin i  k o ‘ta rib ,  s o ‘riga  o lib   keldi.  Y engil,  q u sh d a n  
h a m   yengil  b o  Tib  q o p ti.  Q a n d o q   p o lv o n   x o tin   edi.  Y ursa  y er 
titra rd i.  T o lib jo n n in g   esida:  o n a sin in g   se m iz ,  g o ‘s h td o r  q o T id a 
k u m u sh   bilaguzugi  k o ‘rin m a y   k etg an d i.  0 ‘sha  q o T la r  en d i ju d a  
in gichka, ju d a   n im jo n  b o T ib  qopti.
—  D o lc h in   ch o y im n i  h a m   o p k elib   b e r,  b o lam .
T o lib jo n  ustiga  n im c h a  yopilgan ch o y n ak n i  keltirib o n asin in g  
oldiga q o ‘ydi.
—  E n d i  b o r,  ay lan ib   kel.  S h o sh m a,  esim   q u rsin .  0 ‘tir.
K a m p ir  T o lib jo n n in g   x o tin ig a,  o ‘g ‘liga  Q u r’o n   bagT shladi.
Y uziga fo tih a to rtg a n d a n   keyin,  en d i bo rav er,  dedi.
T olibjon bo sh q a  yoqlarga b o rm ay , o ‘sh a,  bolaligida ju d a  k o ‘p 
m a rta  k ech k an   soyga tu sh ish g a  a h d   qildi.  B ir gala bo la o rq asid an  
ergashib  c h iq d i.  T o lib jo n   b o la la m i  q a n c h a lik   yaxshi  k o ‘rm a sin , 
soy d a  yolgTz  o ‘zi  o T irib   o ‘y   su rm o q c h i.  A lb atta,  b o la la r  unga 
xalaqit beradi.  H atto  hali yoTga kirm agan kenja jiyani h am  em aklab 
kelib  unga talp in d i. Atigi b ittag in a tishini  k o ‘rsatib  iljaydi.
T o lib jo n   uni  k o T arib  oldi. Jiy a n la rid a n  biri o ‘zid an   o ‘zi,  m en  
sh ash lin i  yaxshi  k o ‘ra m a n ,  d ed i.  B oshqasi,  m e n   so m san i  yaxshi 
k o ‘ra m a n ,  d e b   y u b o rg a n in i  o ‘zi  h a m   b ilm ay   q oldi.
—  Q a n i,  b o lalar,  n e c h a   kishisizlar?  —  ded i  T o lib jo n .
B olalar  q a to r boT ib  b ir-b irla rin i  san ay   bo sh lad ilar.
—  Biz beshtam iz.  M anavu ikkita b o la q o ‘sh n im izn in g  bolasi.
—  S hu  ikkita  b o la n i  h a m   q o ‘sh san g lar,  n e c h a   kishi  b o T a- 
sizlar?
B ittasi,  o ltita ,  d e d i,  b o sh q asi,  sa k k izta,  dedi.
—  E ,  o m o n  boT inglar,  hiso b d an   m azalarin g  y o ‘q  e k a n -k u ,  — 
ded i T o lib jo n   kulib.  — Y etti  kishi.  M a n a v u   k en jato y  b ilan  sakkiz 
kishi ekansizlar.  U yda  m o m o n g iz bilan ayangizni q o ‘shsak,  ro p p a- 
rosa o ‘n  kishi  boTasizlar.
Bir bola,  m o m o m  som sa eyolm aydilar, tishlari y o ‘q, deb qoldi.
M ah alla  oqso q o li  ta sh q a ri  hovlisida  k ich k in ag in a  o sh x o n a 
o c h g an d i.  K elinlari,  x o tin i  so m sa ,  k ab o b ,  m a n ti  tay y o rlash ard i.


Y etim q ish lo q n in g  y igit-yalanglari t o ‘p lan ib ,  sh u  y erd a u lfatch ilik  
q ilish ard i.
—  Q a n i,  b o la la r,  b o rib   bilib  k e lin g la r-c h i,  b u g u n   q a n a q a  
o v q atlari  b o r  e k a n ,  —  d e d i  T o lib jo n .
B olalam in g  ham m asi b a ro b ar yugurib ketishdi.  QoMidagi kenja 
jiy a n i  h a m   u la r o rq a sid a n ,  m e n   h a m   b o ra m a n ,  d e g a n d e k   intilib 
qoldi.
Bir z u m d a  b o la la r sh o v q in -su ro n  b ilan  k o ‘c h a  toM dirib qaytib 
kelishdi.
—  B ugun  m a n ti  b o r,  so m sa  b o r,  shashlik  y o ‘q ,  —  deyishdi 
h an sirash ib .
T o lib jo n   ularga  pul berdi.
—  H o z ir  ay a n g d a n   idish  o lib ,  q a n c h a   m a n ti,  q a n c h a   som sa 
o lis h n i  s o ‘ra g in .  O rtg a n   p u ln i  a y a n g g a   b e rib   q o ‘y,  —  d e d i 
b o la la m in g  kattasiga.
S h u n d a n   keyin,  T o lib jo n n in g  b ir o ‘zi soy tarafga tu sh ib  ketdi.
Soy o ‘sh a -o ‘sha.  B olalik p aytlaridagidek jim jit.  T o lib jo n  tufli- 
sin i  y ech ib ,  sh im in i  tiz z a sig a c h a   sh im a rib ,  suv  k e c h ib ,  o ‘sha 
q a d rd o n   o ro lc h a g a   c h iq d i.  Suv  h a m o n   b ir  tek is  o q a r,  sal  nari 
b o rib  toshlarga tegib sap ch ib  o ‘tardi.
Tolibjon qum ga ch a lq a n c h a  yotib, so‘ngsiz osm o n g a tikildi.  Bu 
u n in g  bolalik o sm o n i edi. Y oshlik izlari tu sh g a n , g o ‘dak lik  o ‘ylari 
q o lg an  b u   so k in   o ro lc h a d a n   aslo  ketgisi  y o ‘q edi.
K o ‘p   y illa r   b o ‘ld i  T o lib jo n n in g   b u   j o y l a r d a n   m o s u v o  
boM ganiga.  S o c h   o q a r d i,  u m r   o ‘td i.  Y u ra k d a   h e c h   q a c h o n  
tu z a lm a y d ig a n ,  b u tu n   u m ri  d a v o m id a   zirq ira b   o g ‘rib   tu ra d ig a n  
ja ro h a t  h a m ish a lik k a  h a m ro h  b o ‘lib q oldi.
T o lib jo n   yuragini  b ir u m rg a ja ro h a tla g a n ,  b o sh ig a  q o ra   k u n ­
la r solgan  v o q ean i  a la m -s ita m   b ila n   eslab   ketd i...
U T o sh k e n t  s h a h a r p a rtiy a  k o m ite tid a  boMim b o sh lig ‘i b o ‘lib 
ish lard i.  B ir  s o ‘zliligi,  o ‘jarlig i  birovga  y o q ib ,  birovga  y o q m ay  
y u rard i.  T o ‘g ‘ri so ‘z,  fikrida sobit T o lib jo n  partiy a safiga o ‘tgan d a 
keksa k o m m u n istlar:  « H am ish a sh u n d ay  b o ‘ling,  h aq iq at yoMidan 
aslo  c h e k in m a n g » ,  d e b   k afolat  b erish g an   edi.
0 ‘s h a n d a   S ta lin n in g   sh a x sig a   sig ‘in ish   o q ib a tla r i  b u tu n  
m a m la k a t  m iq y o sid a  tu g a tilib   b o ra y o tg a n ,  o d a m la rd a   hayotga 
b uy u k   b ir  ish o n c h   p a y d o   b o ‘lgan  p a y tla r  ed i.  A m m o   m ay d a 
« shaxschalar»  tirik   ed i.  U la r  « xalqlar  otasi»ga  s a d o q a tla rid a n  
voz  k e c h o lm a sd ila r.  A yniqsa,  lav o zim lard ag i  b ir  n e c h a   «shaxs
9


farzan d lari»   m a m la k a t  b o ‘ylab  esgan  to z a   sh a b a d a n i  o ‘tk in c h i, 
m avsum iy  b ir  ta d b ir  d eb   b ilard ilar.
T o lib jo n   boM ayotgan  ish la m i  bilib ,  b a ’za n   ta jan g ,  b a ’zan 
isy o n k o r  ta b ia tin i  kuch  b ilan  b osib  y u rard i.
T o lib jo n   k o ‘p  ishlarga  g u voh  ed i.  U  o ‘z ig a -o ‘zi:  sh u n c h a lik  
q o n u n sizlik larn i  k o ‘ra-b ila  tu rib  in d a m a sa m ,  q a n d a y  k o m m u n ist 
boMdim, d eb  kuyinardi.  Oxiri  uning  ichidagi  isyon  p ortlab,  yuzaga 
o tilib   ch iq d i.
O blast  p artiy a   k o n feren siy asid a  s o ‘z  olib,  hozirgi  rah b arim iz 
m in istr L u q m o n o v n in g  yolg‘o n -y a sh iq  gaplariga  ish o n ib ,  yaxshi- 
yaxshi  o d a m la rn i  b a d n o m   q ila y o tg a n in i,  re sp u b lik am izd a  yangi 
b ir  shaxs  p ay d o   boM ganini  aytdi.
0 ‘s h a n d a   q iziq  b ir  voqea  y u z  b erd i.  Z al  b o ‘ylab  g u ld u ro s 
qarsaklar yangradi.  Q arsaklam i kim  chalayotganini bilib boMmasdi. 
O d am lar stul tagiga qoNlarini tiqib qarsak chalardilar.  K o‘zlaridan, 
y u zlarid an  q arsak  ch ala y o tg a n larin i  bilib b o T m asd i.
T anaffus paytida ham  kazo-kazolar bu favqulodda voqeani choy 
u stid a  m u h o k a m a  q ilard ilar.  Bu  y erd a  h am   L u q m o n o v  h a m m a n i 
o g ‘ziga qaratib shakarguftorlik qilardi.
L uq m o n o v  beti q a ttiq ro q  o d a m  edi.  U ni  ho zirg in a m in b ard an  
s h a rm a n d a la rc h a   tu s h irib   y u b o ris h d i.  P ro fso y u z   lid e ri  b ila n  
ta y y o rla sh   m in is tri  s h a ’nig a  ju d a   x u n u k ,  h a tto   o g ‘izga  o lib  
b o lm ay d ig an  gapni m inbardan turib baralla aytganida zalda to ‘polon 
b o ‘lib  ketdi.  K o n feren siy a  d eleg atlari  b ir  o g ‘iz d a n ,  bu  tu h m a t, 
tu h m a t,  d eb  q ich q irish d i.  U n i  m in b a rd a n   tu sh ib   ketsin,  d eb  talab 
q ilishdi.
M a n a ,  h o z ir  u  h e c h   g ap   b o ‘lm a g a n d e k ,  x a n d o n -x u s h o n  
gap  sotib o ‘tirip ti.
Boya birinchi qato rd a kaftini ch a p  qulog‘i orqasiga tutib, diqqat 
bilan gap tinglayotgan yetm ish yoshlardagi oqsoqolni  prezidium ga 
ta k lif q ilishdi.  U  q o ‘lini  k o ‘ksiga  q o ‘yib,  u z r s o ‘rab,  yan a joyiga 
o ‘tirgandi.  H o z ir oq so q o ln i choyga ch aq irish d i.  Bu oqsoqol  u m ri- 
ning yarm id an   k o ‘pini ch et ellarda o ‘tkazgan,  u ru sh  yillarida  front 
orqasida m axsus q o ‘p o m v ch ilarg u m h in i tuzib, fashistlarga to ‘xtovsiz 
z a rb alar berg an d i.  U ru sh   tu g ag an d an   keyin  razvedkachi  R a h m o n  
D adayevga  «Sovet  Ittifo q i  Q a h ra m o n i»   u n v o n i  b erilib ,  u  «O ltin 
Y ulduz» b ilan   m u k o fo tlan d i.  B u n d a n   ikki  o y la r m u q a d d a m   unga 
C hexoslovakiya  d av lati  h a m   P rag an i  o z o d   q ilish d a  k o ‘rsatgan 
ja s o r a tla r i  u c h u n   q a h r a m o n   u n v o n in i  b e rg a n   e d i.  C h e x o s -
Ю


lo v ak iy an in g   M oskvadagi  e lc h ix o n a sid a   unga  «O ltin  Y ulduz» 
to p s h iris h   m a ro sim i  b o ‘lib  o ‘tg a n   ed i.  U n i  h e c h   k im   ism i, 
fam iliyasi b ilan  a ta m a sd i.  O qsoqol  d eb   iz z a t-h u rm a t q ilishardi.
Oqsoqol nihoyatda bosiq,  m ulohazali odam .  D ushm an hududida 
k o ‘p   m a rta   xavfli  v aziyatlarga  tu sh ib   q o lg a n d a   shu  xususiyati  — 
so v u q q o n lig i  q o ‘l  k elg an d i.  U   D av lat  xavfsizligi,  ich k i  ish lar 
so h a la rid a  o ‘n yetti y o sh id an  x izm at qila boshlagan...
L u q m o n o v   b o sh lag an   g ap in i  d av o m   ettird i:
—  Bu beodobni chet elga j o ‘natib yuborish kerak.  0 ‘sha yerlarda 
y u rib   k o ‘zi  o chilsin.
— Qaysi aybi  u c h u n , qaysi beodobligi u c h u n ?  — d ed i O qsoqol 
u n in g  k o ‘ziga qarab.  —  C h e t elga y u b o rilg an lar ja z o  o ‘tash  u c h u n  
y u b o rilm a g a n la r.  U la rn in g   g ard a n ig a   v atan   m a n fa a tin i  h im o y a 
q ilish ,  d ip lo m a tik   m u n o sa b a tla rn i  m u sta h k a m la sh ...
L u q m o n o v   u n in g   g ap in i  b o ‘ldi:
— Q o ‘ying,  otax o n , siz b u  ishlarga aralashm ang.  Pensiyangizni 
yeb  y o tavering.  Siz  keksayib  q o lg an   o d am siz,  hozirgi  m u rak k ab  
v aziy atn i  tu sh u n m a y siz ...
Oqsoqol  L uqm onovning gaplariga sovuqqonlik bilan javob qildi:
—  A gar c h e t  elga ja z o  o ‘ta sh   u c h u n   y u b o rila d i,  d eb   tu s h u n - 
s a n g iz ,  s h u   b e o d o b lig in g iz   u c h u n   s iz n i  y u b o r is h   k e r a k . 
B irin c h id a n ,  m e n   p en siy a  o lm a y m a n .  P e n siy ad an   k ech g an im g a 
yigirm a yetti yil b o ‘lgan.  Oyligim o ‘zim ga yetib ortadi. C h e t ellarda 
y u rg an   p a y tla rim d a   yigMlib q o lg an   y ig irm a b esh   yillik o y ligim ni 
h a m   h a lig a c h a  o lm a g a n m a n .  E n d i  U sm o n o v   m asalasiga  kelsak, 
u n i  h e c h   q a y o q q a   y u b o rish   k erak   em as.  U  sh u   y e rd a  boMishi 
z a ru r.  U  h e c h   q a n d a y  o d o b siz lik   q ilg an i  y o ‘q.  F a q a t  yoshligiga 
b o rib  p ic h a  qizishib  ketd i,  xolos.  V aqtiki  kelib sovib,  g ap n i  o rq a - 
o ‘n g ig a   q a r a b   a y ta d ig a n   b o ‘lib  q o la d i.  E z m a lig im   u c h u n  
k e c h ira siz la r,  A lish e r  N a v o iy n i  q a rig a n d a   o ‘q ish   k e ra k   e k a n . 
H o z ir  m uk  tu sh ib   N av o iy n i  o ‘q iy a p m a n .  M a n a  e sh itin g ,  u  nim a 
deydi:  «O qil  kishi  ro std an   o ‘zgani  d em as,  h a m a   rost  h a m   degulik 
em as» .  E sh ity a p siz m i,  aq lli  o d a m   faq at  rost  g ap   a y ta d i,  lekin 
ro st  e k a n ,  d e b   h a m m a   g a p n i  h a m   ay ta v e rm a slik   k e ra k ,  d eydi. 
K o ‘rd in g iz m i,  U sm o n o v  sh u  y e rd a yoshligiga b o rib ,  aytish  sh art 
b o 'lm a g a n   g a p la m i  h a m   a y tib   y u b o rd i,  b u n in g   u c h u n   u n i 
k ec h irish   k erak .  U   keyin  o ‘z in i  o ‘nglab  olad i.
O b k o m n in g  b irin c h i  kotibi  0 ‘tb o saro v  b u n d a n   t o ‘rt yil  oldin 
p ensiyaga  c h iq q a n ,  lekin  p artiy a  u ch y o tin i  k o ‘ch irib   olib  ket-


m ag an d i.  H o z ir  u n i  h a m   ch o y g a  c h a q irish g a n   edi.  0 ‘tb o saro v  
o q so q o ln in g  g ap larin i q u w a lia d i.
—  L u q m o n o v ,  y o shligingizni  eslang.  H a m m a m iz   h a m   bu 
y o sh d a o ‘t-o lo v  b o 'lg a n m iz ,  sal  n arsag a  pov e tib  y o n ib   k etardik. 
U sm o n o v   h a m   h o z ir  o ‘sh a  y o sh d a.  Siz  esa  h alig ach a  g o ‘daksiz. 
A gar  c h e t  el  o d a m la m in g   x ato sin i  tu z a ta d ig a n   jo y   b o ‘lsa,  en g  
avval  sizni  y u b o rish   kerak.
L u q m o n o v g a g ap  k o r qilm asdi.  U  beti q o tib  ketgan o d a m  edi.
O q so q o ln in g  bu gap lari  u n in g  yuziga  tu sh g an  a c h c h iq  tarsaki 
edi.  Bu g a p n in g  u n g a m u tla q o  aloqasi y o ‘qdek  u qulogMdan  kirib, 
bu  q u lo g ‘id a n   c h iq ib   ketg an   edi.
—  Bu  y erd a K P S S n in g   vakili  h u rm a tli  d o ‘stim iz   o ‘tirip tilar. 
U sm onovga q a n d o q  ch o ra  k o ‘rishni  M oskva hal  qilsin...
K o n fe re n siy a d a n   k e y in   L u q m o n o v   K P S S   vakilini  0 ‘zb e - 
kistonning diqqatga sazovor joylarini k o ‘rsatish u c h u n   Brejnevning 
kuyovini  o lib  b o ra d ig a n   T ax ti  Q o ra ch ad ag i  m axsus  b o q q a   olib 
ketd i.  A n a  s h u n d a n   keyin  u ch   o y   o ‘tg a c h ,  T o lib jo n   U sm o n o v n i 
«V atan topshirigN oni bajarish  u c h u n  c h e t elga j o ‘n atib  yuborishdi.
L u q m o n o v   B rejnevning  kuyovi  b ilan   d o ‘stlash ib   o lg a n d a n  
keyin  o b k o m  byurosi  rad qilgan  m asalalarni  h a m  o ‘zic h a  hal qilib 
y u b o rad ig an   b o i i b  qoldi.
Bu  q a d a r  b o sa r-tu sa rin i  b ilm ay   q o lg an   L u q m o n o v   « U sm o ­
nov  k im ,  b ir  b e o d o b   tirra n c h a ,  g a p n in g   o r q a - o ‘ngiga  q a ra m a y  
vaysayveradigan, b u n d ay  m o ‘ta b a r darg o h lard a  ishlashga noloyiq» 
ekan ig a b o sh q a la m i  h a m   ish o n tirm o q c h i boN ardi.
T o lib jo n   « L u q m o n o v  y o lg ‘o n -y a s h iq  g a p la r ta rq a tib ,  y axshi- 
yaxshi  o d a m la m i  b a d n o m   q ila y o tg a n in i...»   a y tg a n d ay o q   L u q ­
m o n o v n in g  q o m ig a  q o z iq   q o q q a n d e k  b o ‘lgandi.  L u q m o n o v  shu 
so ‘z u c h u n   u n d a n  ayovsiz qasd olishga a h d   qildi.
II
E r t a l a b   n o n u s h t a d a n   k e y in   b o l a l a r   iv ir s itg a n   s o ‘r in i 
yigM shtirayotgan  Z a y n a b  k o ‘c h a  eshigi o ld id a  g ‘iyqillab  m ash in a 
to ‘x tag an id a q o ‘lidagi su p u rg in i ch e tg a  u lo q tirib ,  eshikka qarad i. 
Q irq   b esh   y o s h la rd a g i,  B u d y o n n iy n ik ig a   o ‘x sh a tib   m o ‘ylov 
q o ‘ygan  kishi  kirdi.  U n in g   o rq a sid a n   yashik  k o ‘targ an   y igitcha 
inqillab kelardi.  H ovli etagida kuym alanayotgan b olalar barobariga 
q iy q irib   yu b o rish d i:
12


—  K atta e n a ,  to g ‘am  k eld ilar,  M irvali to g ‘am   keldilar!
A yvonda  p an jarag a  b a g ‘rini  b e rib   o ‘tirg an   k a m p ir  o ‘rn id an
tu rm o q c h i b o ‘lib,  q o ‘zg‘ala boshladi.
M irvali  d eb  a talm ish  yigit  sh o sh ib  b o rib ,  k a m p irn in g  yelkasi- 
d a n   b e o z o r  bosdi.
—  Q o ‘zg‘a lm a n g ,  e n a ,  q o ‘zg‘alm an g .  S evinib  q o ld in g izm i, 
en a?  T o lib jo n   kelib b a g ‘ringiz  t o ‘lib  qoldim i?!
K a m p ir  tim irs k ila n ib ,  M irv a lin in g   y elk asig a  q o ‘l  ta sh la b  
k o ‘rishgan  b o ‘ldi.
—  V oy,  n im a sin i  a y ta sa n ,  b o la m ,  g 'o y ib im   h o z ir  b o ‘lib, 
uyim  to ‘lib qoldi.  E ndi  o yog‘im ni u zatib  ketaversam   ham  b o ‘ladi. 
D iy d o rin i  k o bro lm a y a p m a n -d a , b u   k o ‘z о Ngur d u n y o n i  zim isto n  
qilib  q o ‘ydi.  K elg an in g   ju d a   yaxshi  b o ‘ld i-d a ,  b o la m .  T o lib - 
jonginam ning ichi to 1 la dardga o ‘xshaydi.  Endi o kzing uni bag'ringga 
ol.  0 ‘ksitm a.  H a r qalay,  y u rtn in g  tepasidagi  o d a m sa n .
M irvali  u y o q -b u  y oqqa alangladi.
—  D a y d in in g  o ‘zi q an i?  Q aysi goT ga g ‘oyib b o ‘ldi?
A trofni  o ‘rab  tu rg a n   b o la la r b a ra v a r ja v o b   qilishdi:
—  T o g ‘a m  p a std a ,  o ro lc h a d a   o ‘tirip tilar.
—  V oy,  c h a q ir  uni.  M irvali  to g 'a m   k eld ilar,  d e b   ayt.
B olalar qim irlashm asdi.  M irvalining o rq asid an  yashik k o ‘tarib
kelgan  yigitning yan a kirishini  kutib,  eshikka q arab  tu rish ard i.  Sal 
o ‘tm a y   y igitcha —  u n in g   shofyori  q o p   o rq alab   kirdi.
—  Z a y n a b ,  an av i  n a rsa la rn i  o ‘zin g   jo y la b   ol.  —  M irvali 
s h u n d a y   d eb   shofyoriga  y uzlandi:  —  Q o g ‘o z  q o p d ag i  g o ‘sh tn i 
h a m   o lib  kir.
Z ay n ab  xijolat to rtib ,  n o ro z i  o h a n g d a  dedi:
—  K echa ak am n in g  oyoqlariga jo n liq  so ‘ygandik.  B ekor ovora 
b o lpsiz-da.
M irvali  u n in g   gapiga  p arv o   q ilm ay ,  esh ik   to m o n   y u ra  b o sh ­
ladi.
—  U   d a y d i n i   o ‘z im   t o p i b   k e l a m a n .  Z a y n a b ,   s i n g li m ,  q u m -  
g ‘o n d a  b itta  c h o y  q a y n a tv o r g in .
— G ap in g iz qursin,  direk to r,  sh u  paytda  kim  q u m g ‘o n d a  ch o y  
qaynatadi?!
K am p ir gapga aralashdi:
—  X o ‘p  d eg in ,  b o la m ,  d arro v   x o ‘p  d egin.  Q u m g ‘on   ch o y in i 
sog‘ingandir-da.
13


M irvali  b o lalarn i erg ash tirib  ch iq ib  ketdi.  S h o fy o r,  m e n   n im a 
qilay, degandek,  m ashina old id a unga qaradi.
—  Q o v u n larn i  re tra n sly a to rd a   ish lay o tg an larg a  o b o r.  B iron 
so a tla rd a   q ay tib   kel.  S h o sh m a ,  k e tm a y   tu r,  —  ded i  u  n im a d ir 
esiga tushgandek.  —  O zro q  kutib turgin.  H o z ir kelam an.
U ,  sh u n d ay  d eb,  pastlikka q a rab  ketgan  ilon  izi y o ‘ld an  o ‘ziga 
o ‘zi  to rm o z   b e ra y o tg a n d e k ,  o ‘ng  o y o g ‘iga  q a ttiq   tira lib ,  b u ta la r 
o rasid an  ja rlik  to m o n g a   ketdi.  Bu p a st-b a la n d lik d a   kuniga  n ech a 
m arta la b   b ir-b irin i  quvib  o ‘y n ag an   b o la la r  k u c h a n m a y ,  u n in g  
atrofida sh am oldek aylanib pastga tushib kelishardi.
M irvali  o ‘ziga  o ‘zi  ta n b e h   b erg a n d e k   o ‘ylardi:  m a sh in ad a 
y uraverib  p iy o d a  y u rish n i  u n u td im m i?   X u d d i  to rm o z i  buzilgan 
m ash in ad ek  pastlikka m u n k ib  ketyapm an!
U n in g  b u  ja rlik k a   k e lm ag an ig a  h a m   b e s h - o ‘n  yil  c h iq a r-o v . 
K a tta   y o ‘ld a n   g ‘irillab   kelib,  g ‘irilla b   k e ta v e rg a n   e k a n .  B a’zan 
k am p ird a n  x ab ar olgani  kelganda  h a m  bu to m o n la rg a  q aram ag an  
edi.  S h u  to p d a ,  o ro lch alar k o ‘rina bosh lag an d a o ‘t-o lo v  bolaligini 
u n u tib   y u b o rg a n in i  p a y q a b   q o ld i-y u ,  yuragi  q isild i.  A xir  bu 
jo y la r,  o ro lc h a la r,  o tliq n in g  b o ‘yini  k o ‘rsa tm a y d ig a n   q a m is h la r 
o ra sid a   p o tirla b   k o ‘ta rila d ig a n   o ‘rd a k la r,  to n g g a c h a   sh o v q in  
s o la d ig a n   b a q a la r n in g   q u r illa s h la r i,  s u v la rn in g   s h o v illa s h i, 
to s h la r o ra sid a n   c h iq ib ,  yuvilib to p - to z a  b o ‘lib  ketg an   q u m la rn i 
lo y q a la tm o q c h i  boMgan  b a liq la rn in g   k u m u s h d e k   to v la n ish la ri, 
tu s h   p a y tid a   b ir d a n   jim jit  b o ‘lib  q o la d ig a n ,  tu n la r i  g o ‘yo 
a lla q a n d a y  jin la r  b azm   q ilad ig an   b u   o ro m g o h   e n d i  u n g a  b e g o n a 
b o ‘ lib   q o l g a n d e k ,  n e g a   k e l d i n g ,  b i z n i   u n u t g a n s a n - k u ,  
d eyayotgandek b o ‘lardi.
M irvali  asli  bu  q ish lo q d a n   em asd i.  U n in g   o n asi  M irvali  olti 
yoshlik paytida tu g ‘olm ay  nob u d   boNadi.  B olam ni o ‘ksitm aym an, 
d e b   R ixsi  a k a   u y la n m a y d i.  M ir v a lin in g   h o lid a n   k a m p ir , 
T o lib jo n n in g  o ‘gay onasi  x ab ar olib tu rad i.  H a r qalay, singlisining 
b o lasin i  tash lab   q o ‘ym aydi.  X olasi  u n i  o ‘z  uyiga  k o ‘ch irib   olib 
k etm ay d i.  T o g 1  so ‘q m o q la rid a n   q a tn a b ,  issiq-sovugN dan  x ab ar 
o lib  tu ra d i.  Rixsivoy  ch iro q c h ilik   yosh g in a  p o lv o n d a n   yiqilib, 
a la m d a n   o ‘zin i  c h av aq lab   tash lay d i.  Bu  o ra d a   k a m p irn in g   ham  
c h o li  vafot  q ilib ,  kalo v lan ib   q oladi.
M irvali  b o ‘yiga  yetib ,  r o ‘zg‘o rn i  eplay d ig an   boMib  q o lg an d i. 
K am p ir n ih o y a td a  sa b r-q a n o a tli edi.  O ldingi e rid a n  qolgan yetim  
qizi  Z ay n a b ,  keyingi  e rid a n   q o lg an   T o lib jo n ,  singlisidan  q o lg an
14


Mirvali.  U  m ana shu  uch yetim chani oyoqqa turg‘izish ham  qarzim , 
h a m   f a r z im ,  d e b   b ila rd i.  Bu  t o g i i   y u r td a   fid o y i  x o tin la r  
o z m u n c h a m i,  deysiz.
M irv a li  s h u   t o p d a ,  b o la lig i  q o lib   k e tg a n   o r o lc h a la r g a  
y a q in la sh a r e k a n ,  a n a   sh u larn i  o ‘yladi.
O rq asid an   kelayotgan  bo la yolg‘iz oyoq yoMdan ch iq ib ,  to sh - 
lard an  sakrab-sakrab oldinga o ‘tdi.
—  T o g ‘a,  te lev izo rim iz  ish lam ay   q o ‘ydi.
—  Ishlaydi,  en d i  ishlaydi,  —  d e d i  xayoli  boM ingan  M irvali. 
—  E rta -in d in   ishlaydi.
A w alg i  kun  kechga to m o n   kelgan sel  re tran sly ato r m inorasini 
ag‘darib yuborgan, to g ‘ning bu tarafidagi  x o nadonlarda televizorlar 
k o ‘rsatm ay  q o ‘.ygandi.
M irvali  tosh  tep asig a  c h iq ib ,  atro fg a  alanglay  b o sh lad i.  Bu 
y erd an   yetti  orol  b e m alo l  k o ‘rin ib   tu ra rd i.  A m m o   b iro n ta sid a  
T o lib jo n n in g  qorasi  k o T in m asd i.
—  T o g ‘a ,  m en   to p ib   kelaym i?
—  Q ay erd alig in i b ilasan m i?  —  ded i  u  bolaga qarab.
—  B ilam an,  kechayam  shu yerga kelib, sharshara old id a o ‘tirib 
yig‘lag an larin i  k o ‘rg an m an .
Boya  kam p irn in g ,  o ‘rto g ‘ingni  ichi to ‘la d ard , degani  M irvali­
ning esiga tushdi.
—  Y o ‘l  b o sh la, jiy a n ,  m en i  o ‘sh a y o q q a  o lib bor.
Bola uni sharshara to m o n g a boshlam ay, yolg‘iz oyoq yo ‘l ayiri- 
lishida c h a p  to m o n g a  boshladi.
—  S h a rsh a ra  bu  y o q d a -k u ,  —  ded i  ajab lan ib   M irvali.
—  B ilm asakansiz-ku,  to g ‘a.  S h o w a  bu yoqda.
D a rh a q iq a t,  u la r  sal  y u rish g ach ,  o lti-e tti  m e tr  b ala n d lik d a n
tushayotgan sharshara oldidan chiqishdi.  D em ak, to g ‘ sellari yo‘lini 
o ‘zg a rtirib d i-d a ,  d eb   k o ‘n g lid an   o ‘tk azd i  u.  Shu  p a y tg ach a to g ‘- 
nin g  b u  p u c h m o g ‘iga b iro n   m a rta  h a m   k elm ag an id an  ajablandi.
S h a rsh a ra   guviUab  tu sh a r,  y o ‘l-y o ‘lakay  q o y a  to sh larg a  u ri­
lib to ‘zo n  b o ‘lib ketar,  suv to ‘zonlari y ig irm a-o ‘ttiz m e tr kenglikni 
tu m a n d e k  o ‘rab olardi.
— T o g ‘a m  s h o w a n in g  n aryog‘ida o ‘tiradilar.
U la r b a q a to ‘n q o p lag an  sirp a n c h iq  to sh ia rd a n  sak .a b -sa k ra b , 
show aning narigi tom oniga o ‘tishdi. Tolibjon sharsharaga tikilgancha 
q im irla m a y  o ‘tirard i.
—  E n d i  sen   k etav er, jiy a n .  Biz  h o z ir  b o ram iz.
15


Bola o rqasiga ch ig irtk a d e k  sakrab y u gurib ketdi.  M irvali  bo la 
o rqasidan b ir d a m   iljayib q a ra b  tu rg ach ,  T olibjon  o ‘tirgan  xarsang 
to sh  to m o n  y u ra boshladi.
T o lib jo n   h a m o n   q im irla m a y ,  sh arsh arag a tik ilg a n c h a  o ‘tira r, 
sach rag an   t o ‘z o n d a n   yelkalari  h o ‘l  b o ‘lib  k etg an ,  iy ak larid an  
tizzasiga suv to m a y o tg a n in i  h a m   sezm as edi.
—  H o ,  daydi!  —  ded i  unga y aq in lash ib  q o lg an   M irvali.
T o lib jo n   suv  sh o v q in id a n   u n in g   o v o zin i  e sh itm a d i.  M irvali:
—  H o y ,  k a rm isa n ,  n im a  balo?!  —  d e b  y a n a  q ich q ird i.
T o lib jo n  b o shini  k o ‘tard i.  O d am  b o ‘yi p astlik d an  o ‘ziga q arab
iljayib  tu rg a n   n o ta n is h   sh o p   m o ‘ylov  k ish ig a  h a y ro n   b o ‘lib, 
o T iris h in i h a m ,  tu ris h in i  h a m   b ilm a y  tik ilg a n c h a  q o ld i.  M irvali 
h a m   qiziq ahvolga tu sh d i.  T o lib jo n  d eb  o ‘ylagan o d am i b egonaga 
o ‘xsh ab   k o ‘rin d i.  L ek in   u n in g   q a y e rid ir  T o lib jo n n i  e sla ta rd i. 
K o ‘zi,  h a ,  ikki  k o ‘zi  T o lib jo n n ik i  edi.  O d a m  b o lasi y illa r o ‘tg a n  
sari  o ‘z g a ra v e ra d i,  a m m o   k o ‘zlari  o ‘s h a - o ‘s h a ,  y o sh lig id a g id e k  
o ‘zg a rm a y  tu  rave rad i.  Bu  o ‘sh a  T o lib jo n   ed i.  U  h a m   M irv alig a 
qarab, a w a lig a  uni tan im ad i. T olibjon sh u n c h a  y u rt kezib, q a n c h a  
savdolarni bo sh id an  kechirib,  negadir birga o ‘sgan, birga qoyalarga 
tirm a s h g a n   d o ‘s tin i  b iro n   m a rta   b o ‘lsin  esig a  o lm a g a n id a n  
afsu sla n d i.  S h u n in g   u c h u n   b o ‘lsa  k e ra k ,  tu r q i-ta ro v a tin i  h a m  
unutib yuborgandi.  Bari b ir u n u tm ag an d a h a m   M irvali bolaligidagi 
u  k o ‘rg an  V ali  e m asd i.  U   voyaga  y e tib ,  t o ‘lishib,  y o sh lig id ag ig a 
o ‘x sh am ay  k etg an d i. A yniqsa,  sh o p   m o ‘ylovi  u n i ju d a  b o sh q a c h a  
k o ‘rsatardi.
—  V oy,  T o lib   a k a ,  o ‘zin g izm isiz?  M en i  ta n im a y a p siz m i?  
M en   V a lim a n ,  M irvali  c h a to q m a n .
T o lib jo n   o ‘r n id a n   tu r d i- y u ,  b ird a n   to s h   u s tid a n   s a k ra b , 
M irvalini  q u c h o q la b  oldi.  U   q a d rd o n in i b ag ‘riga b o sark an ,  b iro n  
o g ‘iz so ‘z aytishga tili ay lan m asd i.  Shu  to p d a  h a m  q u v o n c h ,  h a m  
buy u k  b ir a n d ish a  tilin i tanglayiga y o p ish tirib  q o ‘ygandi.
H a r  xil  o ‘ylar  u n i  gun g u   lol  qilib  q o ‘ygandi.
O d am zo d   q iziq  b o ‘ladi.  0 ‘y  o ‘ylab  to p o lm a g a n ,  xayolingga 
m in g   u rin g a n in g   b ila n   k e ltiro lm a g a n   u m rin g n i  yo  a z o b ,  yo 
q u v o n c h ,  yo  a n d ish a   p ay tlarid a  lop  etib   b ir  d aq iq a d a   k o T asan . 
0 ‘tgan um ring ko‘z oldingdan ju d a  tiniq, ju d a  an iq  b o ‘lib o ‘tadi. Va 
shu  d aq iq ad a,  o ‘tg an  u m rin g g a b a h o  b erib  ulgurasan.
M an a  shu  to g 6  c h o ‘qqisida  b ir  cho"6p o n   o y o g ‘i  tagidagi  to sh  
k o ‘ch ib   q u lab   k etad i.  P astd a  p ic h a n  g ‘ara m i  b o r e k a n ,  o 6sh a n g a
16


tu sh ib   o m o n   q o lad i.  T o   sh u   p ic h a n   g ‘ara m ig a   tu sh g u n c h a   b ir 
d a q iq a  vaq t  o ‘ta d i,  xolos.  A m m o   u en d i  o ‘ld im ,  d e b  o ‘ylaydi.
C h o ‘p o n la r uning tirik qolganiga sevinib,  rangi b o ‘zdek oqarib 
ketgan c h o ‘p o n d an :
— 0 ‘lishing naqd edi. Yaxshiyam pichan ustiga tushding.  Rostini 
ay t,  to  g ‘ara m g a   tu sh g u n in g c h a   x ayolingdan  n im a la r  k ech d i?  — 
d eb  so ‘rashadi.
—  D a d a m n i  k o ‘rdim ,  ayam   bilan g ap lash d im ,  bolalarim  bilan 
v idolashdim .  X o tin im   t o ‘rtta   yetim   b ilan  q a n d o q   yashaydi,  deb 
o ‘yladim .  M u n i q aran g lar,  m iltiq o ‘q la n g an ch a q o ziq d a qolgandi, 
shu esimga keldi, bolalar bilm asdan tepkini bosvorsa, bitta-yarim taga 
tegib ketadim i, deb k o ‘p  tashvish to rtd im . A b d u satto r o ‘layotganda 
vasiyat  qilib,  ikki  m in g   s o ‘m   bergan  edi,  qizim n i  uzatishganda 
o ‘zing  bosh  b o la s a n   d eb ,  sh u   gapni  hech   kim   bilm asdi.  0 ‘gay 
otasi  bilsa,  p u ln i  qistashi  m u m k in   edi.  S h u   pul  q iy o m at  qarz 
b o ‘lib b o ‘y n im d a  q o lib  k e tad im i,  d eb  y o m o n a m   ezilib  k etdim ...
Bu gapga birov ishondi, birov ishonm adi.  K o ‘p chilik c h o ‘ponni 
yolg‘o n ch ig a chiq azg an   edi. A slini o lg an d a,  u  rost g ap n i aytgandi.
B unday d a q iq a la rd a   b u tu n   b ir  u m r  k o ‘z o ld in g d a n   o ‘tad i.
T o lib jo n   h a m  shu  to p d a  b u tu n   bolaligini  k o T ib   ulgurgan edi.
M irvali T olibjonning ko‘nglidan  nim alar o 'tg an in i sezib turardi. 
Shuning u chun ortiqcha ginaxonlikka o ‘tm ay, o ‘zini go ‘yoki yaqinda 
ajralishib yana to p ish g an d ek  tutdi.
—  O b b o ,  d a rv ish -e y ,  o b b o   d a rb a d a r-e y ,  o t  ay lan ib   q o zi- 
g ‘ini  to p g an d ek ,  yan a  yurtingni  q o ‘m sab k ep san -d a.  Ajab qipsan. 
E ndi q o c h ib  b o ‘psan.  B o‘yningga a rq o n  solib  ish latam an .  U n d a n  
k eyin...
M irvali b ird a n   serg ak lan ib ,  gapi o g ‘z id a  q o ld i.  A xir, T o lib jo n  
u n d a n  katta edi-ku!  0 ‘sh a kezlarda uni  aka derm id i? Sizlarm idi yo 
senlarm idi?  H o z ir sen lag an im   m alol  kelgan b o ‘lsa-ya!  H a r qalay, 
in tellig en t  o d a m .  C h e t  e llard a  d ip lo m a tla r  b ilan  g ap lash g an , 
k atta o x u rd a n  suv  ichgan.
— Y uring,  uyga boraylik,  o ‘sh a yerda gaplasham iz.
T o lib jo n  e n d i a n c h a  o 'z ig a  kelgan,  parishonligi  h a m  tarq ag an
edi.
U   M irv alin in g   b o lalik   yillarini  en d i  an iq   k o ‘z  old ig a  keltira 
b o sh lad i.  J u d a   s h o ‘x  b o la   ed i.  M u sh tlash ish g a  o ‘c h ,  o ‘tg a n n in g  
o ‘ro g ‘in i,  k e tg a n n in g   k e tm o n in i  o la d ig a n  sim o b d e k  b e q a ro r edi. 
E n d i q u y ilib   q o lg an d ir. 
_______
2 —   S .  A h m a d .  J i m j i t l i k
A lis h e r N av y ty  
17
n o m id a m


Ikkovi indam aygina tepalikka chiqa boshlashdi.  Sharshara ovozi 
asta -se k in   esh itilm ay   qoldi.
—  B ir y o ‘q lab   b o rg a n   e d im ,  to p o lm a d im .
T o lib jo n   h ay ro n   b o ‘ldi:  m e n i  q a y e rd a n   y o ‘qlag an   boMishi 
m u m k in ?
—  Q a ch o n ? — ded i T olibjon.
—  B ungayam   b e sh -o lti  yil  b o ‘lib  q o ld i.  M o zam b ik k a  b o rg an  
edik.  0 ‘sha yerda m utaxassislarim iz paxta ekishyapti.  M e n a m  o ‘n 
k u n  tu rib   keldim .  0 ‘sh a n d a  sizn i shu  tara fd a   d eb  esh itib  q o ld im . 
Qidirib topolm adim . Asvon tom onga ketdi, deyishdi.  U  tom onlarga 
y o ‘lim   tu sh m ad i.
—  0 ‘zb e k la r  u  ta ra fla rd a   k o ‘p.  Irrig a to rla r,  a g ro n o m la r  bor. 
K o ‘rish o lm a b m iz -d a ,  M isr  e h ro m la rin i  k o ‘rsatard im .
— K o‘rdim , — dedi  Mirvali,  —  M isrgaborganim da ko‘rdim. Z o ‘r 
jo y la r  e k a n .  0 ‘sha  e h ro m la m i  o d a m   bolasi  q o ‘l  b ilan   qilganiga 
ishonging  kelm aydi.
G a p   b ilan   b o 'lib ,  u la r  te p a lik k a   ch iq ib   o lg a n la rin i  b ilm ay 
qolishdi.  E shik  o ld id a  Z a y n a b   u larn i  k u tib   tu ra rd i.  S h o fy o r bola 
uxlab qolgan b o ‘lsa kerak,  k ab in an in g  o c h iq  eshigidan  ikki  o yog‘i 
ch iq ib  tu ra rd i.
—  M u n ch a hayallab ketdinglar? Q u m g ‘o n  nech a qaynab, necha 
sovidi.  A y am ,  u la r q a n i,  d eb  ju d a  sh o sh irib  ta sh lad ilar.
Mirvali shofyom i uyg'otib, kabinadagi ratsiya tm bkasini ko‘tardi. 
U  kim   b ila n d ir  g ap lash ib :  «Q ay n arg a  jo y   q ilin g la r,  m e h m o n  
b o rad i» ,  d eb   ta y in la d i-d a ,  T o lib jo n   k e tid a n   hovliga  kirdi.
H ovliga koMoblab suv sepilgan,  h a m m a  yoq o rasta edi.  S o‘riga 
gilam  to ‘shalgan. Ayvonda o ‘tirgan kam pim i  Mirvali ko‘tarib so‘riga 
olib  keldi.
—  Q u d ra tin g d a n   o ‘rgilay,  x u d o ,  k o ‘z im n i  o lish g a -k u   o ld in g , 
o yog‘im n i tin c h  q o ‘ysang b o ‘lm asm idi.  T im irsk ilan ib  b o ‘lsa  h am  
o m o n a tin g n i o lg u n in g ch a yurib tu rard im .
M irvali  kam pirga tegajog‘lik qildi:
—  S h u n c h a   y u rd in g iz,  b o ‘ldi-da!  M anavi  n e v a ra -c h e v a ra la - 
rin g izn in g   k o ‘zi,  o y o g ‘i  sizniki.  T o ‘q so n n i  u rib   q o ‘y d in g iz-k u , 
y a n a   n im a n i  k o ‘rm oqchisiz?!  K o ‘raverib, jam ik i  narsa yod  b o ‘lib 
ketgandir.
—  S h u n d o q   d e y sa n -k u ,  b o la m ,  bu  y o ru g ‘ ja h o n n in g  ja m o li- 
ga  kim   t o ‘y ibdiki,  m en   t o ‘yay.
Z a y n a b  k e tm a -k e t  u c h  c h o y n a k   c h o y   keltirdi.
18


—  M anavinisi enam ga, dolchinli.  M anavinisi akam ga,  kiyiko‘ti 
d am la n g a n .  M anavi t o ‘qso n   besh sizga,  d irek to r.
—  K iy ik o 4 id a n   ic h ib   tu r in g la r ,  b o la la rim ,  m e ’d a n i  to z a  
q ilad i,  — ded i  k a m p ir  o ‘z  c h o y n a g in i  tim irsk ilan ib   to p a rk a n .  — 
H o y ,  q iz im ,  o v q a tin g   pish g an   boMsa,  o p k e la q o l,  ak alarin g n i 
q o rn i  o c h g a n d ir.  A taylab  q o v o q   so m sa  q ild ik ,  T o lib jo n   b o la m , 
sen b o rg an  taraflard a h a m  o sh q o v o q  b o 'la rk a n m i?
T o lib jo n   yelkasini  qisdi.
B olalar sh o v q in -su ro n  b ilan b ir to g ‘o ra  m an ti,  qog‘o z paketda 
som sa olib kirishdi.
—  O sh q o v o q   y em ag an im g a  h a m   k o ‘p   y illar  b o ‘lib  ketdi.
—  H im ,  —  ded i  k a m p ir afsuslangandek.  —  S hu y erd an  chiqib 
k etg an in g d an   keyin yem ag an  ek an san .  H a ,  b o lam ,  y ash am ab san - 
da.  U m m i suvga oqizib kepsan.
T o lib jo n   n im a  d ey ish in i  b ilm ay ,  bo sh   egib,  ta n siq   qov o q  
so m san i yeb o ‘tirav erd i.
—  V ali,  b o la m ,  en d i  T o lib jo n n i  senga  to p sh ird im .  TugMlgan 
y erlarin i ay lan tir.  Y u rtin i  k o ‘rsin.  D ilidagi g ‘u b o m i yoz.
O v q a td a n   keyin  M irvali  k a m p ird a n   d u o  o lib  o ‘rn id a n   tu rd i.
— T o lib  e n d i  m e n i  ix tiy o rim d a.  K e c h q u ru n   k elm asa,  x av o tir 
o lm a n g ,  en a.
—  Y o ‘q ,  y o ‘q ,  k e c h q u ru n   uyda  b o is in .  M en   hali  diydoriga 
t o ‘yg an im  y o ‘q.  K e c h q u ru n   k atta  kuyov keladi.  N e v a ra la r keladi. 
U y  t o ‘lib ketadi-ya!
—X o ‘p,  x o ‘p.  M ayli,  keladi.
M irvali  b ilan   T o lib jo n   c h iq ib   k etishdi.  Sal  o ‘tm a y ,  k o ‘c h a d a  
m ashina gurilladi.  K etayotgan  m ashina orqasidan yuguigan b ir gala 
b o lan in g  qiyqirig‘i,  b aq irib -ch aq irish i eshitildi.  K am p ir tashqariga 
q u lo q  so la rk a n ,  h a,  u m rin g d a n   b a ra k a  to p k u rla r-a ,  d e b  q o ‘ydi.
I l l
M a sh in a  o ‘ngir  oralab ,  k e ch ag in a sel surib tu sh irg an   xarsang 
uyum lari oldida to ‘xtadi.  M irvali pastga tushib, q o ‘lini peshonasiga 
so y ab o n   qilib,  x u d d i  a rra   b ila n   q irq ilg a n d e k   tik   qoyaga  q aradi. 
0 ‘ttiz m etrli telem in o ra qoyaning q o q  belida fil xartu m id ek  ildizga 
ilin ib   q o lg an   edi.
T o lib jo n   h a m   k a b in a d a n   bo sh   ch iq a rib ,  o ‘sh a  to m o n g a   — 
n e c h a  to n n a  o g ‘irlikdagi  m in o ran i pan jasid a ushlab tu rg an   ildizga
19


hay rat  b ilan  tik ild i.  S h a m o l  sal  te b ra tsa ,  u  p astg a  s h ito b   b ilan 
q u lash i  an iq   edi.
—  Bu  ildiz p aro v o zn i  h a m   k o ‘ta ra d i,  o g ‘ay n i,  —  d e d i M irvali 
T o lib jo n n in g   k o ‘n g lid an   o ‘tg an   fik m i  p ay q ag an d ek .  —  E rtaga 
alp in istlar keladi.  X'ertolyot  h a m  ch aq irilg an .  0 ‘zim izn in g  b o la la r 
h o zir m in o ra  o yog‘i tiraladigan su p ach ag a b e to n  quyishyapti.  0 ‘n 
m in u tlik   sel,  b ila sa n m i,  q a n c h a   z a ra r  k eltird i.  U c h   y u z  t o ‘qso n  
yetti  e c h k in i  n o b u d   qildi.  T o ‘qq iz   k o ‘p rik n i  surib  ketdi.  T o ‘rtta  
q ish lo q ch ad ag i  y u z  sak so n   x o n a d o n n in g   te lev izo rin i  o ‘c h ird i. 
B uzgan  yoN larni  a y tm a y   q o ‘ya  q olay.  T a b ia tn in g   b u n a q a   telb a 
o ‘yinlariga bas  kelib b o ‘lm aydi.
Tolibjon kabinadan chiqdi.  Q oyadan to ‘kilgan toshiardan echkiga 
o ‘xshab sak ra b -sa k rab  y u rg an   m a sh in a d a  silkinaverib,  beli  o g ‘rib 
ketg an  edi.  Q a d d in i  rostlab,  atrofga  n a z a r tashladi.  Y o m g ‘ir yuvib 
o ‘tg a n  pastliklar k o ‘m -k o ‘k.  G iy o h la rd a  z a rra ch a  g ‘u b o r y o ‘q.
— T olibjon,  birpas d a m  olib tu r,  biz yuqoriga chiqib,  b e to n c h i 
b o lalard an  xabar olib q o ‘yaylik,  — dedi  M irvali yon soatiga qarab. 
—  A gar  x o h lasan g ,  biz  b ilan   yur.
Tolibjonni m ashina qoqib q o ‘ygan edi. Shu yerda kutishini aytdi.
S h o fy o r b ilan   M irvali y uqoriga c h iq a  b o sh lad i.
T olibjon h o zir M irvali olib q arag an  qo p q o g ‘iga yo q u t qadalgan 
y o n   so atn i  ta n id i.  Bu  so at  u n in g   o ta sid a n   q o lg an .  K a m p ir  h a r 
sandiq ochganda uni  Mirvaliga ko'rsatib, katta b o lg a n in g d a  tutasan, 
derdi.  A m m o   M irvalining sabri ch id am ay ,  k a m p ir y o ‘g ‘ida sandiq 
titib ,  so a tn i  o la r,  u c h - to ‘rt  k u n  b o lalarg a  m a q ta n ib  y u rard i.
B ugun  k o ‘rish g a n la rid a n  b e ri j u r ’a t b ila n  b iro n  g ap  a y tm a d i. 
U n c h a - m u n c h a   a y tg a n   g a p in in g   y a rm i  ic h id a   c h a y n a lib   q o lib  
k e ta rd i.  A slid a ,  T o lib jo n   y o s h lig id a   h a m   o d a m o v ir o q   e d i. 
T e n g q u rla rig a   o r tiq c h a   a ra la s h m a s ,  b ir   c h e k k a d a   k ito b   o ‘q ib  
k u n in i  k e c h   q ila rd i.  K a m p ir  u n in g   b u   f e ’lid a n   k o ‘p   ra n jird i. 
V oy,  b o la m - e ,  m u n d o q   o ‘rto q la rin g g a   q o ‘s h ils a n g - c h i,  h a d e b  
kitobga tikilib o ‘tirav erasan m i,  d eb  u n i zo T lab  k o ‘ch ag a ch iq azib  
y u b o ra rd i.
T o g ‘ bolalari ju d a  sh o ‘x, jangari b o ‘ladi.  N arigi qishloq bolalari 
b ilan  m u sh tlash g an i  a tay lab   d o v o n   o sh ib   b o rish a rd i.  K o ‘y lak - 
ish to n la ri  d ab d a la   b o ‘lib,  b irin in g   b oshi  yo rilib ,  b irin in g   k o ‘zi 
k o ‘karib,  kechga to m o n  qaytib kelishardi.  U  y o q d an  yegan kaltagi 
kam lik qilgandek, dadalaridan ham  yaxshigina shapaloq yeyishardi. 
A m m o   m u sh tlash ish g a  to ‘ym ag an   b u   b o la la r  y a n a   to g ‘  o sh ib
2 0


q a sd la rin i  o lib  q ay tish ard i.  A y n iq sa,  M irvali  gapga  k irm ay d ig an  
«quloqsiz» bola edi. A ytgan gapini qilm ay,  u ram an  deganini urm ay 
q o ‘ym asdi.  Xullas,  T o lib jo n  yoshlik paytlarini k o ‘z oldiga  keltirib, 
M irv alin in g   o q so q la n m a g a n ,  tim d a la n m a g a n ,  p e sh o n a si  g ‘u rra 
b o ‘lm ag an   p ay tin i  eslo lm ad i.  U n d a n   ta sh q a ri,  m u sh td e k   boshi 
b ilan   u rg u tlik   b ir  tojik  qizini  yaxshi  k o ‘rib  q o lib ,  d o v o n   o shib 
hadeganda o ‘sha yoqqa ketib qolaverardi.  0 ‘z qishlog'idan nariga qiz 
b e rm a y d ig a n   u rg u tlik   to jik la rg a   u n in g   b u   b e m a 'n ilig i  m alo l 
kelg an id an  b ir-ik k i  u shlab o lib k altaklashgan  edi.  0 ‘sh a n d a   ham  
M irvali tavba qilm agan.  E rtasiga oy en d i  k o ‘tarilgan  pallada o ‘sha 
qizni o p qochib kelgandi. Vali o ‘sh a n d a  endi o ‘n  ikkida edi.  Q iz esa 
to ‘q q iz-o ‘n yoshlarda ekan.  Sochlari jam alak,  uzun ch ak an  ko‘ylagi 
to ‘pig‘iga tu sh g an  b ir g o ‘d ak  edi.
K a m p ir kalovlab qolgan edi.  H a rc h a n d  q izni oborib q o'yishga 
q istasa  h a m   o ‘g ‘li  k o ‘n m as,  q iz n in g  y aq in ig a  o d a m   yoM atm asdi. 
K a m p ir  y ax sh ilik ch a  g ap irib   k o ‘rd i,  b o ‘lm ad i,  yig‘lab  y alin d i, 
b o ‘lm ad i.  Q izn in g   h a m   ketgisi  kelm asdi.  K a m p ir  o ‘sh a   k ech a 
y otm adi. T iq etsa, eshikka qarab qizni bag‘riga bosib, o ‘tirib chiqdi. 
H a li  to n g   y o rish m ag an   edi.  D ev o r  o rq a sid a   o t  d u p u ri  eshitildi. 
O tliq la rn in g  to jik c h a la b  g a p irish id an   yuragi  o ‘y n ab   ketd i.  D ev o r 
n a h ra sid a n  tu p ro q  t o ‘kilib,  ik k i-u c h   yigit  o ‘zini  hovliga g u p -g u p  
otdi.  M irvali  uxlam ayotgan ekan, bujir tutga tirm ashib to m g a ch iq - 
d i-y u , c h o rb o g ‘ga o ‘zini otdi.
B o ‘lay o tg an   t o ‘p o lo n d a n   q o ‘s h n ila r  uyg‘o n ib   k etishdi.  Bir 
z u m d a   hovli  o d a m g a   t o ‘ldi.  Q izn in g   urugMari,  b o la n g n i  to p ib  
b erasan , d e b  kam p irg a o ‘d ag ‘aylar,  k a m p ir n im a deyishini bilm ay 
d ir - d ir   titra rd i.
T o n g o ta r  m a h a li  qizni  olib  ketish d i.  A m m o   ertasig a  h am , 
in d in ig a h a m  V alid an  d a ra k  b o ‘lm ad i.  K a m p ir yig‘lar,  kim ga arz 
qilib ,  k im d a n   m a d a d   s o ‘rash in i  b ilm a s  edi.
T o g ‘  o d d m lari  se ija h l  b o ‘ladi.  Ja h l  u stid a  u n i  b ir  balo   qilib 
q o ‘y ish m a d im ik a n ,  d e b   tashvishga  tu sh ib   qoldi.  0 ‘sh a n d a   h am  
T o lib   h e c h   n arsa  b ilm a g a n d e k ,  b ir  c h e k k a d a   k ito b   o ‘qish  b ilan 
b a n d   ed i.  K a m p ir u m rid a   unga  q a ttiq  g a p irm a g a n d i.  0 ‘gayligim  
b o tm a s in ,  d eb   h a m ish a ,  b o la m -b o ‘ta m ,  d erd i.  A m m o   b u g u n  
c h id a m a d i.  T epasiga sh ah d   kelib,  q o ‘lid an   k ito b n i to rtib  oldi.
—  H a ,  k ito b   h a m   o ‘lsin  o d a m d a n   aziz  b o ‘lmay!  D u n y o n i 
suv  b o ssa  t o ‘pig ‘ingga  ch iq m ay d i-y a!  T u r  o ‘rn in g d a n ,  q id ir  u 
yaram asni!
21


T olib o ‘tirgan jo y id a d o ‘ng ‘illadi:
—  Y u rg an d ir,  daydib.  K eladi.  O ch   q o lib ,  sillasi  q u rib ,  qay tib  
keladi.
—  V oy,  u n g a  b ir b a lo  b o 'lg a n .  B or,  q id ir,  su rish tir.  M u n c h a  
m eh rsiz boMmasang!
T o lib   istar-ista m a s o ‘rn id a n   tu rib ,  k o ‘ch ag a c h iq d i.  Q ay o q q a 
b o rish in i,  k im d an   s o ‘rashini  b ilm asdi.  U  ta x m in a n   soy  y o q alab  
k e ta rk a n ,  h u sh ta k  ovozini  e sh itd i...
U  uyga  q ay tib   kelg an d a  k a m p ir  o ‘c h o q   b o sh id a   o ‘tirg a n c h a  
a la m in i  Z a y n a b d a n   olardi:
—  Y etim   q o ‘zi  asrasan g  o g ‘z i-b u m in g   m o y  e ta r,  y etim   o ‘g ‘il 
asrasang o g ‘iz -b u rn in g  q o n   eta r,  d eb  sh u n i  ay tad i-d a!  H oy,  nega 
sh u m sh a y ib   o ‘tirib s a n la r,  e c h k ila rn i  q ay irib   k e lm a y sa n la rm i, 
yelini  t o ‘lib  ketdi-ku!  X u d o y i  ta o lo n in g   m e n d a n   b o sh q a   yetim  
b o q ad ig an i y o ‘qm i?!  M u n c h a  p e sh o n a m   sh o ‘r boM masa...
T o lib n in g   o y o q   to v u s h in i  e s h itib ,  k a m p irn in g   o g ‘zid ag i 
og‘zida, b o ‘g ‘zidagi b o ‘g ‘zida qoldi.
—  H o y ,  b iro n   g ap   to p ib   keldingm i?
T olib ja v o b  o ‘m iga  h ad eb   iljayardi.
—  D u ru stro q  g ap ir,  o ‘zini  k o ‘rdingm i?
—  K o‘rdim .  Ertaga keladi.
— V oy,  nega ertag a k elark an , b u g u n   kelsin!
—  K elo lm ay d i,  ju d a y a m   z a ru r  ishi  b o rm ish .
—  D u ru stro q   g a p irsa n g -c h i,  o ‘z  k o ‘zin g   b ilan   k o T d in g m i, 
g a p la sh d in g m i,  o v o zin i  o kz q u lo g ‘ing b ilan   esh itd in g m i?   R ostini 
ayt.
—  B ir-ikki  m a rta  y o lg 'o n  gap irg an m id im !  — d e d i z a rd a  bilan 
T olib.
T olib bo la b o ‘lib b iro n  m a rta  yolg‘on  gap irm ag an  edi.  K am pir 
u n in g  b u  o d a tin i yaxshi bilardi.  H o z ir V alining sog‘-salom atligini 
eshitib,  yuziga q o n  yugurgandek b o ‘ldi.
T olib bo sh q a gap aytm ay,  ayvonga b o rib ,  kitobini q o 'lig a  oldi.
M irvali  q a h ri  q a ttiq ,  u n c h a -m u n c h a g a   k o ‘zid a n   yosh  c h iq - 
m aydigan bola edi.  Q o‘shnisi  Razzoq buqachining oshxonasi shiftiga 
d o im o  y ig irm a-o ‘ttizta qazi osig‘liq b o ‘lardi.  M irvali b a ’z i-b a ’zida 
d e v o r  o sh ib   b itta   qazi  o ‘g ‘irlab  c h iq a rd i-d a ,  soyga  tu sh ib ,  eski 
paqirda qaynatib, bolalar bilan yerdi.  Bir gal d ev o r oshib tushganda 
b u q ach in in g  iti talab,  kiyim -boshlarini b u rd a-b u rd a qilib yuborgan 
edi.  M irvali shu  itd a n  qasd o lish  payiga tu sh d i.  H a r k u n i devorga
2 2


m in ib   o lib ,  itga  suy ak   ta sh la r,  n o n   ta sh lar,  q asso b x o n ag a  atay in  
borib, olib kelgan ichak-chavoqlarini berardi.  Oxiri it unga o ‘igandi. 
R azzo q  b u q a c h i b o zo rch ag a  ch iq ib   ketgan  p a y tlard a  M irvali itni 
e rg ash tirib  soyga o lib b o ra r,  « o ‘ynatar»di.
M irvali b ir kuni bolalam i t p lab , yuringlar,  sizlaiga «kartinka» 
k o ‘rsa ta m a n ,  d eb   q oldi.  B olalar  unga  erg ash ib   soyga  tu sh ish d i. 
R azzoq b u q a c h in in g  iti  yovvoyi jiydaga oyogMdan b o g ‘liq tu rard i. 
It  n e g a d ir  a rq o n   b ilan   e m a s,  usti  o q   qobiqli  e le k tr  sim i  bilan 
bogM angan edi.
M irvali, «hozir kartinka k o ‘rasanlar» d eb,  sim ni y echib, u chini 
jiy d a n in g  ayrisiga tash lab  to rtd i.  It o yog‘id an  o silg an ch a  k o ‘tarila 
bo sh lad i.  O xiri  u  o d a m   b o ‘yi  k o ‘ta rilg a n d a n   keyin  M irvali  sim 
u c h in i  jiy d a  
ta n a sig a   m a h k a m   qilib  bogM adi.  It  tip irc h ila r, 
vangillardi.  M irvali q o ‘ynidan gugurt chiqazib, b ir parch a q o g ‘ozni 
y o n d ird i-d a ,  itn in g  b o ‘yniga tu td i.  X uddi fo n a r yog‘i sepilgandek 
itn in g  ju n la ri  lop etib  y o n ib   ketdi.  O lov ich id a q o lg an  it d ah sh atli 
ulidi.  E ndi  u  k attak o n   m a sh ’aladek lovullab yonardi.  S aldan  keyin 
itn in g   ovozi  o ‘c h d i,  q im irla m a y   qoldi.
0 ‘s h a n d a   T o lib jo n   ikki  k o ‘zini  p an jalari  b ilan   b erk itib ,  o rq a 
o ‘g irib  o lg an   edi.
M irvali kaklik boqardi. T o ‘rt-beshta kaklik doim   hovlida donlab 
y u ra r,  u n i  k o ‘rg a n d a   y u g u rib   o ld ig a  k e lard i.  S h u   k ak lik la rd a n  
bittasini  usta  D o lim n in g  m ushugi  olib qochdi.  M irvali  payt  poylab 
m u sh u k n i  tu td i.  Ikki  k o ‘ziga  m ix  tiq ib ,  m o ‘ylovini  q a y c h ila b  
q o ‘yib  y u b o rd i.
M u sh u k  a la m   b ilan   m iyovlar,  q a y o q q a  q a ra b  yursa o ‘zin i  b ir 
n im ag a u rib  olardi.  Y o b o ‘lm asa,  ariq q a tu sh ib  ketardi.  U n in g  bu 
h o lid a n   M irvali  m azza qilib  kulardi.
0 ‘sha kuni  M irvali  k o ‘r m u sh u k n i  kech g ach a  «o‘ynab»,  keyin 
d evordan  usta  D o lim n in g  hovlisiga o tib yuborgandi.
Bu  voqeaga  k o ‘p  yillar  boMgan.  U la r  ik k ovining  yoshi  h am  
b ir jo y g a  b o rib   q o lg an .  B irining  o m a d i  k elgan,  biri  o m ad sizlik  
azo b in i to rtard i.
B iron so atlar cham asi vaqt o ‘tib,  M irvali ildizlarga osilib qaytib 
tushdi.
Y an a  m ash in ag a  ch iq ish d i.  Y o ‘l  o ‘y d im -c h u q u r,  g ‘ild irak lar 
to s h ia rd a n  sak rab   m a sh in a n i  tin im siz silk itar,  T o lib jo n  g o h   o ‘ng 
y o n b o sh ig a,  g o h   c h a p   y o n b o sh ig a  su rilib ,  b u   o g ‘ir y o ‘l  azobiga 
k o ‘nikolm asdi.
2 3


—  Q ish lo q d a   hali  k o ‘p  tu ra sa n m i?   Y o  y an a ju fta k n i  rostlab, 
shu ketganingcha soqoling k o ‘ksingga tushganda kelasanm i? — dedi 
M irvali.
T o lib jo n  ja v o b  qildi:
—  K o ‘ra m a n -d a .  B u jo y larg a jim jitlik qid irib  keldim .
—  N im a?!  — ded i  h a y ra tla n ib   M irvali.  — Jim jitlik  d e d in g m i? 
V oy,  seni  q ara-y u !  Jim jitlik n i  m e n   b o r jo y d a n   q id iry a p sa n m i?  
T o p ib   b o ‘psan!  T av b a,  d u n y o n in g   ishlari  z a p   g ‘ala ti-d a .  M en 
jim jitlik n i  quvib  y u rib m a n ,  bu  boMsa q id irib   y u rip ti. Jim jitlik n i 
o d a m z o d   o lg a n d a   to p a d i.  G o T g a   kirganda!..  M enga  q a ra ,  seni 
sizlaym i,  senlaym i? Sizlasam  begonaga o ‘xshab qolasan,  senlasam  
dilin g   o g T iy d im i,  d e y m an .
—  M enga baribir. Yaxshisi, senlaganing durust, — dedi Tolibjon.
—  Bo‘pti.  E rtalab  kuyovingni  id o rad a  k o ‘ruvdim ,  kelganingni 
o ‘sh an d an  eshitdim .  Q ay n ag ‘a m   keldi, deydi.  S h u  o ‘y laym an, shu 
o ‘ylaym an,  o tin g n i  to p o lm a y m a n .  D alavoy  kal  d ad an g n i  tan ird i, 
o ‘sh a n d a n  so T ad im .  Esida b o r ek an ,  T olib edi  shekilli,  d eb  qoldi. 
Q ara,  o d a m la rn i  esid an   ham   ch iq ib   ketibsan.  P a lo n c h i  o d am  
so 'y g an ,  palo n ch i  m ach itg a o ‘t q o ‘ygan,  d eb  eslashadi.  S eni  n im a 
qilgan,  d eb  eslashsin?  Bu  y o m o n ,  o sh n a m .  Y urtin g d a  unutilsang, 
b u n d a n  dahshatlisi boNm aydi.  Q aytib kelganing ju d a  yaxshi b o ‘ldi. 
O d am lam ing esidan chiqm aydigan ko‘p  ishlar qilam iz.  K o‘nglingga 
kelm asin, g apning sirasini  aytdim . A lbatta,  c h e t ellarda k o ‘p  ishlar 
qilgan boMishing m um kin.  M en buni aytayotganim  y o ‘q. TugNlgan 
y urtingda  h a m  b ir n im a qilib q o ‘yishing kerak.
—  O d a m   o ‘ld iray m i,  m a c h itg a   o ‘t  q o ‘yaym i?  —  d e d i  T o lib ­
jo n   p ich in g   bilan.
M irv a li, e -e , b o r-e, dedi kabina derazasidan tashqariga tu p u rar 
ekan.
—  S hu  m a sh in a   m e n in g   u y im ,  —  d e d i  keyin.  —  B a’zan 
kechalari m ashinada uxlab tong ottiram an.  Bilasanmi, qan ch a yerim 
b o r?  B ilm aysan.  M a n a   sh u   to g ‘larn in g   ikki  tarafidagi  y e rlarn in g  
h am m asi  m en ik i,  m en g a q aray d i.  U y d an  b ir ch iq ib   k e tg an im ch a 
h aftalab  k elo lm ay m an .
—  B o lalig in g d a  h a m   uyga  sig‘m ay  to g ‘- to s h la rd a   sa n q ib  
y u rard i ng.
M irvali  kulib  yubordi.
— Y om on edim -a!  O n am  bech o ran i  k o ‘p  qiynaganm an. Yarim  
k e c h a la ri  to g ‘lard a  y u ra v e ra rd im .  B o T ila r  y eb   k e tm a g a n ig a  
h a y ro n m a n .
2 4


—  B o ‘ri  b o lasin i  h a m   b o q q a n   e d in g ,  shekilli.
—  V ey,  b o ‘ri  iniga kirib,  b o lasin i  o p c h iq q a n m a n -a !  Q ip -  
qizil jin n i  ed im .
—  U rgutning Q ora qishlog‘idan qiz olib qochganing esingdam i?
M irvali  jim ib   q o ld i.  U  alla q a n d a y   xayollarga  b erilg a n d e k ,
k o ‘z la rin i  y u m ib ,  sh irin   b ir  x o ‘rsinib  q o ‘ydi.
—  O ti  G u lb i,  G u lb ib i.  0 ‘zi  h a m   g u ld ek   q iz  e d i-d a .  B ech o ra 
o ta -o n a s i  m e n d a n   b e z o r  b o ‘lib  c h iro q c h ilik   b ir ju v o z k a sh n in g  
o ‘g ‘liga zu d lik  b ilan   to ‘y qilib b erib  y u b o rd i.  M u n i q a ra , y a q in d a  
tasodifan ko‘rib qoldim .  N evara-chevarali b o ‘lib ketibdi. Yaxshiyam 
u y lan m ag an im .  J u d a   x u n u k   k a m p ir  b o 'p ti.  S ay lo v ch ilar  b ilan 
uchrashuvga bo ig an  edim .  P rezidium da o ‘tirsam , selsovetning raisi 
C h o ri  A sh ir tu rtd i.  Q ulogN m ga  sh iv irlab ,  o ltin c h i  q a to m in g  o ‘n 
b irin c h i jo y id a   o ‘tirg an   x o tin n i  ta n iy a p sa n m i,  d e b   q o ld i.  Q arab  
ta n im a d im .
—  0 ‘sha  G u lb ib i boMadi.
—  J u d a   x u n u g i  c h iq ib   k e tib d i-k u ,  —  d e d im   k o ‘zla rim g a  
ish o n m a y .
C h o ri  A sh ir  kuladi.
—  S eni  kelishingni  ay tg a n d im .  T a g ‘in am   b u   p a rd o z   qilib 
k elgani,  —  dedi.
M a sh in a   n o te k is  yoM lardan  k o p to k d c k   sa k ra b -sa k rab ,  oxiri 
keng,  tekis asfaltga ch iq d i.
T o g ‘  yoM idan  m a sh in a   tek is  b o ra rd i.  T o lib jo n   m a sh in a n in g  
y o m o n   yoM lardan  y u rib   silk itg an id an   beli  zirq ira b   o g ‘rirdi.
O fto b   to g ‘n in g   b u   to m o n ig a   oMgan.  P astlik lar  k o ‘m - k o ‘k, 
g ‘u b o rd a n   xoli  to lla rn in g   barg lari  shafTof  ed i.  Y o n g ‘o q z o rla r, 
jiy d a z o rla r p an asid ag i  soy  sh o v q in i  e sh itilm a s,  b u   y erla rd a   faq at 
m a sh in a   m o to rin in g  gurillashi  h o k im  edi.
YoMni  e c h k ila r  podasi  t o ‘sib  c h iq d i.  E c h k i,  h a r   q a la y ,  ju d a  
ziyrak  hayvon  boMadi.  Q o ‘y   podasi  boM ganda  c h o ‘p o n n i  q iy n ab  
y u b o ra rd i.  T o   m a sh in a   kallasiga  d o ‘q   etib   u rilm a g u n c h a   tikka 
k elaveradi.  E chki  boMsa,  m a sh in a   q o rasi  k o ‘rinishi  b ila n   o ‘zini 
c h e tg a  o lad i.  S h o fy o r b ir-ik k i signal  berishi b ila n  e c h k ila r podasi 
yoMning  c h a p   to m o n ig a   o ‘td i.  M irvali  ularg a  a lla q a n d a y   m e h r 
b ilan   q arard i.
—  Bu jo n iv o rlarn i k o ‘paytirguncha o n a  su tim  o g ‘zim ga kelgan.
A ncha jo y gachajim  ketishdi. 0 ‘n m inutlar cham asi vaqt oMganda
T o lib jo n n in g  b o ‘yniga  issiq  nafas tek k a n d e k  boMdi.
2 5


M irvali  uning yelkasiga boshini tashlab,  pish-pish qilib uxlardi. 
T olibjon,  m ayli, o ro m  olsin,  degan  niyatda qim irlam ay o ‘tiraverdi.
R atsiya  c h o ‘z ib - c h o ‘zib  o v o z  b erd i.  S h o fy o r  tru b k a n i  o lib , 
y a n a   b osib  q o ‘ydi.  K im d ir  m a n q a la n ib ,  tin m a y ,  alio ,  alio ,  d eb  
qich q irard i.
IV
N u rm a t to g ‘a sh iy p o n d a   m u d rab  o ‘tirard i.  H a rg a l  p astlik d an  
m a s h in a   to v u s h i  e s h itilis h i  b ila n   k o ‘z in i  o c h ib ,  d i r e k t o r  
k elm a y a p tim ik a n ,  d e b   alan g lard i.
K u n d u z i  so v x o z  m a rk a z id a n   m e h m o n   k e la d i,  u - b u la r n i 
tay y o rlab   tu rin g ,  d e b   m asalliq larn i  tash lab   k etish g an   edi.
Bu  s h iy p o n n i  a d irn in g   te p a sig a   o ‘tg a n   yili  M irv a lin in g   o ‘zi 
q u rd irg an ,  faqat aziz  m e h m o n larn ig in a olib kelardi.  N u rm a t to g ‘a 
sh iy p o n   o rq a sid a g i  y a rim   g e k ta rc h a   jo y g a   se litra siz ,  q o ‘y  qiyi 
solib  q o v u n -ta rv u z  e k ard i.  O y d a -y ild a  b ir k e lad ig an   m e h m o n n i 
k u tish d an  va shu polizga q a rash d an  b o sh q a N u rm a t to g ‘a n in g  ishi 
y o ‘q  ed i.  K u n n i  k e c h   q ilish   u c h u n   o t  d u m id a n   tu z o q   y asab , 
p oliz p u sh talarig a tash lab  q o ‘ygan.  K uniga t o ‘rtta -b e s h ta  b e d a n a  
ilin ib   tu ra rd i.  N u rm a t  to g ‘a ju d a   o z o d a ,  m iris h k o r  o d a m   b o ‘l- 
g an id an  sh iy p o n n i guldek tu tad i.  B undan tashqari,  u ju d a  pazanda 
ed i.  K elg an   m e h m o n la r  u  p ish irg a n   ta o m la rn i  m a q ta b -m a q ta b  
y e y ish ard i.
B ugun  M irvali  m e h m o n   o lib  k elad i,  ju d a   y aq in   q a d rd o n i 
em ish ,  y ax sh iro q   tayyorgarlik  k o ‘ring,  d e b   ta y in la sh g a n id a n   u 
tishining kavagida asrab yurgan b ed an alarn i  ziralab tovoqqa bosdi. 
Polizdan saralab-saralab q o v u n -tarv u z uzib, soyaga tashlab q o ‘ydi. 
A m m o   h a d e g a n d a   M irv alid an   d a ra k   boN m asdi.  O xiri  u  sh iy p o n  
u stu n ig a  su y an ib   p in ak k a  ketdi.  M a sh in a n in g   ku ch li  sig n alid an  
c h o ‘c h ib  k o ‘zini  o ch d i.
S em on yo‘lkaning nariyog'ida havo rang «Volga»  kelib to ‘xtadi. 
U n d a n   b o ‘yn ig a  b ir  e m a s,  ik k ita  fo to a p p a ra t  o sg a n ,  y aq in id ag i 
o d a m g a   h a m   b ir  k o 'z in i  q isib   q a ra y d ig a n   o d a ti  u c h u n   m erg an  
deb laqab olgan  Rasulbek  U m arov tushdi.  N u rm a t to g ‘a bu odam ni 
u n ch a xushlam asdi. Yolg‘o n n i ko‘p gapirardi.  Birovni aldab ketishga 
u sta ,  o ‘z  m a n fa a ti  u c h u n   o ta sin i  h a m   a y a m a y d ig a n   R asu lb ek n i 
M irv ali  n e c h u n k im   o ‘ziga  y a q in   q ilib   y u rib d i,  d e b   h a y ro n  
b o ‘lardi.
2 6


R asulbek  sh iy p o n   old ig a  kelib,  ensasi  q o tib   tu rg a n   N u rm a t 
to g ‘aga b ir k o ‘zin i  qisib  u zo q  tikildi.
—  X o ‘ja y in   kelm ad im i?
N u rm a t  to g ‘a  in d a m a y   ich k arig a  kirib  k etd i.  U n in g   b u   xil 
m u o m a la sid a n  jah li  c h iq q a n   R asulbek o rq a sid a n  ichkariga kirdi.
—  Bu  q an aq asi  b o ‘ldi,  b o b oyka...
N u rm a t to g ‘a n in g  k o ‘zlarid an  o ‘t c h a q n a b  ketay dedi.
—  O g‘zingga qarab gapir.  0 ‘sha sen bilgan o ‘rischani  m en  ham  
b ila m a n ,  «B oboyka» d eg an in g  n im a  deganing?
—  H a,  en d i siz o ‘rischaga m en d an  usta b o ‘lishingiz h a m  kerak- 
da. T u rm a la rd a  yurib usta b o ‘lib ketgansiz.  M enga qarang.  E rtaga 
nozik m eh m o n  keladi.  B esh-o‘nta bedana tutib, patini yulib q o ‘ying. 
M en bagajnikda q o ‘ch q o r olib kelganman.  Indushka ham  bor. So‘yib, 
k alla-p o ch asin i ajratib, ta n d ir kabob qilasiz. A rch a shoxlarini  ham  
o lib   k e lg a n m a n .  Z ira   h a m   b o r.  In d u s h k a d a n   ja rk o p   qilasiz. 
B ed an ad an  tabaka.
R asulbek q ilin ad ig an   ish la m i ta y in la g u n c h a  sh o fy o r d u m b asi 
tirs illa b   tu r g a n   q o ra   q o ‘c h q o r n i  s h iy p o n   u s tu n ig a   b o g ‘lab , 
q o ‘ltig‘idagi g ‘u li-g ‘uli to v u q n i qayerga q o ‘yay,  d eb  farm o n   kutib 
turardi.
—  D ire k to r  m e n in g   b u y ru g ‘im siz  h e c h   kim   m e h m o n   k u t- 
m ay d i,  d e b   ta y in la g a n ,  —  d e d i  N u rm a t  to g ‘a.
—  U   kishi b ilan  o ‘zim  g a p la sh a m a n .  Y o ‘q  d em ay d ilar.
S h u   p a y t  m a sh in a   q isq a -q isq a   signal  b erib ,  tep alik k a  ch iq ib  
k e ld i-d a ,  x u d d i  sh iy p o n  pillap o y asi o ld id a  t o ‘xtadi.  K iy im -b o sh i 
ch a n g  b o ‘lib  ketg an   M irvali  b ilan   T o lib jo n   tu sh ish d i.
—  ly a,  sen  b u   y e rd a   n im a   qilib  y u rib san ?  —  d e d i  M irvali 
R asulbekka qarab.  — Q o ‘ch q o r zo ‘r-ku.
R asulbek u n i q o ‘ltiqlab,  ch etro q q a chiqishga undadi.
—  G ap irav er, b u  y erd a b eg o n a y o ‘q.  M e h m o n in g  b o rm i?
— A bdug‘a n i aka m e h m o n  olib b o ra m a n , yuqoriga jo y  qildirib 
q o ‘y,  d e b   ta y in lag an lar.  —  P ic h irla b   tu s h u n tird i  R asulbek.  — 
M e h m o n  T o s h k e n td a n ,  n o zik  o d a m .  H a m m a m iz g a  h a m  foydasi 
te g a d ig a n   k a tta la r d a n .  S e lx o z te x n ik a   re s p u b lik a   b a z a s in in g  
b o sh q aru v ch isi  H o jim u ro d   X o lm ato v .  Siz  u n i  yaxshi  taniysiz.  U 
h a m  sizni taniydi.  K olxozda paytlarida ju d a  k o ‘p  p o rtretlarin i qilib 
b e rg a n m a n .  « H u rm a t  taxtasi»  g a  ilg‘o rla rn in g   suv ratlarin i  ishlab 
berganm an. A bdug‘ani aka iltim os qilib qoldilar, y o ‘q  deyolm adim . 
S elitr  d ey sizm i,  tra k to r   deysizm i,  tex n ik a  z a p ch asti  deysizm i,
27


o ld in i bizga b e ra d ila r.  O zib -y o zib  b ir tu sh ib  q o lg an   ishlari e k a n , 
y o ‘q d e y o lm ad im .
D arhaqiqat, oblast selxoztexnika birlashm asi boshlig‘i A bduglani 
Ism o ilo v  sovxoz  n im a n i  s o ‘rasa y o ‘q  d e m a y  b e ra rd i.
— Bo‘pti, m eh m o n n i yaxshilab kutinglar.  N u rm at tqg‘a qarashib 
yuboradilar.
N u rm a t tog‘a gapga aralashdi:
—  B olam ,  m e n i  sh u   ishga  a ra la sh tirm a .  M en   sen in g   h u rm a - 
tin g  u c h u n  b u  y erlard a y u rib m an .  M e h m o n   k utishga h o lim   h a m , 
x o h is h im   h a m   y o ‘q.  S e n in g   y o ‘rig ‘in g   b o sh q a .  0 ‘1,  d e sa n g  
o ‘la m a n ...
T o g ‘an in g   b u   xil  gaplariga  M irvali  h a y ro n   b o ‘lm ad i.  F e ’li 
shunaqa deb q o ‘ya qoldi.
M irvali  H o jim u ro d  X o lm ato v n i yaxshi b ilard i. A m m o  u b ilan 
sira bo rd i-k eld i qilm agan.  0 ‘z  ishiga n ih o y atd a pishiq bu o d am  h a r 
qanday k atta ishlam i qilganda h a m  orqasida iz qoldirm asdi.  U  k o ‘p 
re v iz iy a la m i  k o ‘rg an .  K o ‘p  q iy in -q isto v la r  ic h id a n   o m o n -e s o n  
ch iq ib  k etg an d i.
H o jim u ro d   h e c h   q a c h o n   h u jja t  a ra la sh a d ig a n   p u lg a   k o ‘z 
o la y tirm asd i.  A gar  b ir jo y g a  b itta   y u z  s o ‘m lik,  y o n ig a  b itta   b ir 
tiy in lik   q o ‘yib,  qaysi  b irin i  o lasiz,  d esa,  H o jim u ro d   a lb a tta   b ir 
tiy in n i  o la m a n ,  d eydi.  U   so ‘m d a n   tiy in n i  afzal  k o ‘rard i.  T iyin 
m illio n n in g  o ta  u ru g ‘i,  d e b  bilardi.
U   o ‘n   ikki  yil ju d a   k a tta   k o k o z g a   raislik  qildi.  U n in g   kobtozi 
yiliga davlatga sakkiz m in g  to n n a  paxta sotardi. A m m o   H ojim urod 
o ‘n  m in g   to n n a g a   yetkazardi.  A slini  o lg an d a,  b o r  paxtasi  yetti 
m ing  to n n a   h a m   ch iq m asd i.  Y etm ag an in i  p axta  zav o d id an   sotib 
o lard i.  Avji  te rim   qizigan  p allalard a  zavod  kuniga  o ‘n   yetti  m ing 
to n n a g a   yetkazib  paxta  qabul  qilardi.  A m m o   ta ro zib o n lar,  labo- 
ra n tla r,  p ax tan g   iflos  e k a n ,  d e b   u c h   foizini,  n a m   ek an ,  d eb   to ‘rt 
foizini ch eg irard i, xullas, b ir to n n a  paxta yetti yuz kiloga o ‘tardi.
S h u n d a y  qilib, zav o d d a a n c h a -m u n c h a  o rtiq c h a   paxta yig‘ilib 
qolardi.
H o jim u ro d   z a v o d g a   p a x ta n in g   h a r  
k ilo si  u c h u n   t o ‘q q iz  
tiy in d a n   t o ‘la b ,  k o lx o z g a   o ‘n  tiy in d a n   o ‘tk a z a rd i.  S h u n d a  
H o jim u ro d g a   b ir  tiy in d a n   t o ‘p la n ib ,  o ‘ttiz   m in g   so ‘m   q o lard i. 
K olxoz  to p sh irm a g a n   u c h   m in g   to n n a   p ax ta n in g   h a r  kilosiga 
z a v o d d a n  e llik  o lti tiy in d a n   p u l o la rd i.  S h u n d a  b e k o rd a n -b e k o r- 
g a  k o lx o z  kassasiga  b ir  m illio n   y e tti  y u z  o ltm ish   m in g   so ‘m
2 8


pul  tu sh a rd i.  S h u n d a n   to 'q q iz   yuz  m in g   so ‘m i  zavoddagilarga 
qolardi.
Bu  h a m   m a y li,  d a v la tg a   o r tiq c h a   p a x ta   s o tg a n i  u c h u n  
H o jim u ro d n in g   kolxozi  q o ‘sh im c h a   pul  o lard i.  P la n n i  oshirib 
b ajarg an i  u c h u n   rais,  b o sh b u x ,  bo sh   a g ro n o m   olti  oylik  m ao sh  
bilan  m u k o fo tlan ard i.
H o jim u ro d  shu pu llam i tiyindan topardi.  Bu  ishlarga n a hujjat, 
n a biron  qog‘oz aralashardi.  O g 'iz d a  topilgan boylik edi bular.
H o jim u ro d n in g   hujjatsiz pul  to p ad ig an  y an a b ir usuli b o r edi. 
U  h a r yili gektarchilarga yigirm a gek tar yerga  piyoz ektirardi.  U lar 
b ila n   kolxoz  o rasid a  rasm iy  ravishda  h a r  g e k ta r  y e rd an   t o ‘qqiz 
to n n a d a n  piyoz to p sh irish g a sh a rtn o m a  tuzilard i.  U la r v a q tin c h a  
kolxozga  a ’zo  qilib  o lin ard i.  A slida,  bu  m irish k o r  g e k ta rc h ila r 
h a r   g e k ta r   y e rd a n   y ig irm a   b e sh   to n n a d a n   p iy o z   o la rd ila r. 
H o jim u ro d   u la rd a n   h a r   g e k ta r  y e r  u c h u n   b esh   m in g   so ‘m d an  
pul  o la rd i.  Y igirm a  g e k ta r  y er  u c h u n   yuz  m in g   so ‘m   kissasiga 
kirard i.  B u n d a n   ta sh q a ri,  k o lx o zd an   o lad ig an   m ao sh lari  h a m  
H o jim u ro d g a   q o lard i.  U la r  v ed o m o stg a  q o ‘l  q o ‘yib,  in d am ay  
ketaverardilar.  H e c h  q a n d ay  reviziya b u   ishni to p o lm asd i.
T iy in d a n   m illio n   yasaydigan  b u   o d a m   h o z ir  k o ‘tarilib ,  k atta 
la v o z im n i  e g a lla b   t u r i p t i .  R e s p u b lik a   k o lx o z -s o v x o z la rig a  
beriladigan  kimyoviy doridan tortib traktorgacha, seyalkadan tortib 
ekskavatorgacha, b u ld o zerd an  tortib  m ash in a b allo n ig ach a,  m oyli 
b o ‘y o qdan tortib suv q o ‘shib ichsa b o ‘ladigan toza spirtgacha uning 
q o 'lid a.
B itta kolxozdan sh u n c h a  pul topadigan o d am  bu jo y d a q a n d o q  
ish la r  q ilay o tg an ik in ?
L ek in   b u g u n g i  z iy o fa t  H o jim u ro d   u c h u n   b ir  u m r  esd a n  
c h iq m a y d ig a n   sab o q   boMishini  M irvali  biladi.  A m m o   N u rm a t 
tog‘a m eh m o n n in g  kimligini hali bilm aydi.  Bilsa, an a  u n d a qiyom at 
b o ‘ladi.
M irvali kutilm agan hangom alarga o ‘ch edi.  Bugun b u  to g ‘larda 
n im a d ir  boMadi,  k im d ir  q u v ad i,  k im d ir  q o c h ad i.
R asu lb ek   M irvali  b ilan   xayrlashib, j o ‘n ab   ketdi.
—  Bu  n im a   q ilg an in g iz,  to g ‘a?  Y axshi  b o ‘lm a d i-k u ,  —  d ed i 
g in a x o n lik  b ilan   M irvali.
—  S hu b o la n i jin im  suym aydi.  K o T arsan ,  b ir k u n   senga p an d  
b e rib   q o ‘yadi.  O d a m   sotish  o d a tim   y o ‘q   edi.  B ir  aytib  q o ‘yay. 
K ech alari  kelib  kiyik  ovlaydi  b u   yaram as.
2 9


—  Y o ‘g ‘-e!  —  d e b   y u b o rd i  M irvali.  —  K iyik  ovlaydi?  V oy, 
yaram as-ey!
—  S h u n d o q ,  bolam .  Q o ‘li  egri.  H a ro m   o d am .
M irvali ja h l  bilan  u  y o q d a n -b u   yoqqa y u ra b o sh lad i.  T olibjon 
b ir ch ek k a d a   u n in g  tajangligini  k u zatib  tu rard i.
—  Bu  kiyiklarni  q a y o q la rd a n   o lib   k elg a n m a n ,  b ilasiz-m i? 
0 ‘ttiz   kiyik b o lasid an   ikki  yuz q irq   kiyik q ild im .  E n d i  erk in lik k a 
ch iq d i  b u   jo n iv o rla r.  T o ‘rt  yil  sim   t o ‘r   o rasid a  b o q ilg an .  Voy, 
yaram as-ey!  V oy,  ab lah -ey !  0 ‘z  k o ‘zingiz  b ilan   k o ‘rg an m isiz  yo 
ta x m in iy   gap m i  bu?
T o g 1 a c h a q im c h ilik  q ilg an id an   xijolat  to rtib ,  past  ovoz bilan , 
rost,  dedi.
T olibjon bilan  M irvali ayvondagi so ‘riga o ‘tirishdi. T o g ‘a ustiga 
d o k a yopilgan d astu rx o n  b etin i o chdi.
T olibjon pastga qaradi.
—  Q i t t a k - q i t t a k   q ila m iz m i,  o g ‘a y n i?   T o g ‘a ,  o p k e lin g  
anavundan.
T o lib jo n   ichm asligini  aytib  q ay tard i.
—  U m u m a n   ic h m a y s a n m i  y o   h o z ir  k o ‘n g lin g   x o h la m a y  
tu rip tim i?   —  d e d i  M irvali.
—  K echroq.  S h u n d o q  to za h av o d an   m azza qilib  nafas olay,  — 
d ed i T olibjon.
—  Bu  g a p in g   d u ru st.  0 1,  o v q atg a  q ara.  N u rm a t  to g ‘a m   rosa 
p a z a n d a .  A m m o   fe ’lli  o d a m .  Jin ig a   y o q m ag an   kishi  b ilan  c h o y  
e k a n -k u ,  sovuq  suv  h a m   ichm aydi.
—  Boyagi m uom alasidan bilgandim. O dam  degan m ana shunaqa 
p rin sip ialn iy  b o 'lis h i  kerak. A navi  R asulbek m en g a  o ‘tirish m a d i.
— Aferist u. Y o m o n am  shay to n  o d am .  Lyuboyni aldaydi.  B a’zi 
b ir defitsit zapchastlam i topishga yordam   berib turadi, deb yonim ga 
o lg a n d im .  A m m o - le k in ,  s u v ra t  o lis h g a   y o m o n a m   u s ta -d a ! 
Poytaxtdan kelgan fotochilar ham  unga tan berishadi.  D om  kulturada 
vistavka  o c h g a n .  S h u n i  o ‘rniga  seni  m o ‘ljallag an m an .  B ir  ishlab 
berasan.
—  E -e ,  y o ‘g ‘e!  —  d eb   y u b o rd i  T o lib jo n .  —  B iron  yil  ishga 
y a ram ay m an .
—  Y araysan.  Y araysan,  o sh n a m .  0 ‘zim   y o rd a m   b e ra m a n . 
Bum ingni yerga ishqab ishlatam an.  C h et ellarda yurib, k o ‘zi pishgan 
odam san.  H o ‘, anavi kungaydan,  — u q o ‘li bilan to g 1 oralab ketgan
30


y o ‘l  b o sh in i  k o ‘rsatd i,  — a n a   shu jo y d a n   T irsak so y n i  b o ‘g ‘asan. 
Suvni  m an av i tekislikka haydaym iz.
T o lib jo n   b ir  d a m   o ‘y lan ib   q oldi.
—  B o ‘lm a s-o v .  A xir,  b u   su v la r  to g ‘  etag id ag i  q a n c h a la b  
o ‘rm o n u  o ‘rm o n c h a la rn i sug‘o rad i.  Q u ritib  q o ‘y asan-ku.
—  S en aqlli o d am san .  O blast  m iqyosidagina em as,  respublika, 
m a m la k a t  m iq y o sid an   c h iq ib ,  x alq aro   m iqyosda  ish  k o ‘radigan 
qoMi  u zu n ,  fikri keng o d am san .  Q a n d o q  qilsak,  q a n d o q  boMishini 
o ‘yla.  Six h a m  kuym aydigan,  kabob h a m   kuym aydigan y o ‘lni top. 
E k in la r  h a m ,  jo n iv o rla r  h a m   suv  ich sin ,  o ‘rm o n la r  h a m   q u ri- 
m asin.  X o ‘sh ,  qalay?
—  0 ‘lim d an  b o sh q a  h a r d ard g a davo to p ilad i.  0 ‘ylash kerak.
— A n a,  ana!  — d e d i  M irvali.  —  E n d i  k allangni  m o to ri qizidi. 
Ish la t,  yaxshilab  ishlat.  0 ‘yla.  M en g a  suv  kerak.  Suv  b o ‘Isa,  b ir 
yilga q o lm ay  yuz,  m in g  g ek tar yer o ch v o ra m a n .  M illion  kerakm i, 
o ‘n  m illio n   k e rak m i,  p u lim  b o r.  H iso b n i  k a tta  ol.
T o lib jo n   k o ‘zla rin i  y u m ib ,  o ‘y  o ‘ylab  ketdi.  0 ‘rn id a n   tu rib , 
k u ngay to m o n   qaradi.
—  A xir,  b u   to g ‘la r  arch asi  b ila n ,  doM anayu  y o n g ‘o q zo rlari 
b ila n   g o ‘zal.  H av o sin in g   h a m   tin iq lig i  s h u n d a n .  T o g ‘d a   kun 
k o ‘rad ig an   p a rra n d a y u   d a rra n d a la r q a y d an  suv  ich ad i.  BuyogMni 
h a m  o ‘ylash kerak,  o g ‘ayni.  K ungay tarafda q o r tez eriydi.  T oshlar 
orasiga suv singm ay, giyohlar h a m  e rta  b a h o rd ay o q  qurib,  qovjirab 
qoladi.
M irvali N u rm a t to g ‘a bilan ovqatlanib o ‘tirgan shofyorga qaradi.
—  M u n c h a   im illaysan?!  C h a q q o n -c h a q q o n   ye.  M arkazga 
tusham iz.  Ertaga senga oddix beram an.  D am ingni olasan.  Buguncha 
c h id a b   ber,  bola.
S h o fy o r b o la  lu n jid ag in i  y u tm a y o q  so c h iq n i q o ‘liga oldi.  S o- 
vib  q o lg an   ch o y n i  b itta  sim irish d ay o q   b o ‘sh a tib ,  m a sh in a   oldiga 
bordi.
—  BoM masam,  m e n   k etd im ,  —  dedi  M irvali T olibjonga qarab. 
—  S en  d a m in g n i  o lib ,  y axshilab o ‘yla.  H e,  b o la,  m e n   k elg u n ch a 
kallang b o ‘sh tu rm a sin .  X o ‘pm i?
T olibjon k ula-kula, x o ‘p, x o ‘p,  d e d im -k u , dedi q o ‘lini  k o ‘ksiga 
q o ‘yib.
M irvali m ashinaga o ‘tir ib jo ‘nab  ketdi. T olibjon to  u kelguncha 
b iф a sg in a  o ro m  o lm o q ch i  b o ‘ldi.
31


—  Id ish -to v o q la rn i  yig‘ish tirib ,  yuvib  sa ra n jo m   q ilg u n im c h a  
z erik m ay   o ‘tira siz -d a ,  m e h m o n ,  —  d e d i  N u rm a t  to g ‘a   u n d a n  
u z r s o ‘rag an d ek .
T o lib jo n   yoshligida  h a m   s h u n a q a ,  v aq tin i  uy d a,  k ito b   o ‘qib 
o ‘tkazardi.  M irvaliga o ‘xshab to g '-to sh la rn i kezm asdi. T o g ‘lam ing 
bu xil p u c h m o q la ri  unga b e g o n a edi.  U  c h o ‘qqilarga c h iq m a g a n , 
o ‘n g irlard a  k ezm ag an .  B ir yuvosh  uy  bolasi  edi.  S h u n in g   u c h u n  
h a m   h o z ir  u  yoshligini  eslag an d a,  bu  to g i a r ,  c h o ‘q q ila m i  k o ‘z 
o ldiga  k eltiro lm asd i.  O d am o v i boMib o ‘sgan T o lib jo n  to g ‘la rn in g  
q an aq alig iy u   h av o sin in g   q ay m o q d e k   m ayinligini  e n d i  b ily ap ti. 
lin in g  b u jo y la rd a  m uhabbati  ham  qolm agan.  Birinchi sevgi  lazzati 
b u  jo y la rd a n  o lisda,  h e c h   q an d ay   ro m a n tik  tu y g ‘ularsiz k o ‘ngilga 
kirgandi.  B oshqa yigitlar singari gulu g u lzo rlar,  bulbul x o n ish lari, 
b ay tu  g ‘azallar ishqiga alan g a tash lam ag an .  U  o n g  bilan,  aql  bilan 
sevgandi.  Bu  xil  sevgiga  m u b ta lo   b o ‘lgan  k ish in in g   k o ‘p   a rm o n - 
lari  d ilid a  q o lib   k etad i.  U m rd a   b ir  m a rta g in a   b erilad ig an   ishq 
a talm ish   tu y g ‘u m i,  h issiy o tm i,  h alig ach a t a ’rifi  k a sh f q ilin m a g a n  
ro h a t xuddi  b ir ta d b ird e k   o ‘ta d i-k e ta d i.  B uyuk  ro h a td a n  b e n asib  
b o ‘lgani  b ir k u n  kelib y u ra k -b a g ‘rini  o ‘rtaydi.  GMjjak n o lalarid ek  
k o ‘z  y oshlariga  q o rish iq   tu y g ‘u -h isla rn i  boy  b erib   q o ‘y g an id an  
faryod  uradi.
T o lib jo n   x o tin in i sevardi.  F a q a t yaxshi  oila b o sh lig ‘i,  p o k iza, 
aq lli,  h alol  b o ‘lgani  u c h u n ,  s a ra n jo m -sa rish ta   uy bekasi  boMgani 
u c h u n   va,  n ih o y a t,  ajoyib b ir o ‘g ‘il  tu g ‘ib berg an i  u c h u n  sevardi.
Y illar o ‘tdi.  A rzanda 
0
‘g ‘il h am , ajoyib  uy bekasi  ham  o lam d an  
o ‘tib ketishdi. T o lib jo n   yakka b o ‘lib qoldi.
U  S a n o b a r  b ilan  yigirm a  yil  yashadi.  S h u n d a n   o ‘n  sakkiz 
yilini chet ellarda o ‘tkazdi.  Q ayerda b o ‘lsa xotini u n in g  y o n id a edi. 
K irini  yuvib,  ov q atin i  p ish irib ,  k u n laru   yillarni  u n g a  te rm ilib  
o ‘tk azd i.  T o lib jo n   u n g a  b iro n   m a rta   boMsin  q a ttiq   g a p irm a d i. 
B oshqalarga o ‘xshab senlam adi.  Sizlab yashadi.
U n i  m in istrlik   ishi  b ilan   S S S R ga  c h a q irish g a n d a  bolasi  b ilan  
S a n o b a r  o ‘zga  y u rtd a   q o la r,  to   k c lg u n ich a  elch ix o n ag a  q a tn a b , 
q a c h o n   kelishini  su rish tirard i.  T o lib jo n   q a y tish d a   yangi  c h iq q a n  
p la stin k alarn i  olib  kelardi.  S a n o b a r  o n a -y u rt  o v o zin i  m a n a   sh u  
gram plastinkalardangina eshitardi.
B ir  kuni  T o lib jo n   h o rib -c h a rc h a b   ish d an   q a y tg an d a  S a n o ­
b ar plastinka q o ‘yib eshitayotgan edi.  U  q o ‘shiq sehriga sh u n ch alar 
b erilib  ketg an   ed ik i,  T o lib jo n   k irg an in i  h a m   sezm ad i.  K aftini
3 2


iyagiga  tira g a n c h a   ikki  k o ‘zi jiq q a   yosh,  b ir  n u q ta g a   tik ilg an ch a 
q im ire tm a sd i. T olibjon  unga xalaqit bcrm aslik u c h u n  oyoq  uchida 
y urib,  ichkari  xonaga  kirib  ketdi.  N ih o y a t,  q o ‘shiq tin d i.  T olibjon 
y o ‘talib ,  u n in g  oldiga  keldi.  S an o b a r hali h a m  q o ‘shiq sehrida edi.
U dasturxonga ovqat q o ‘yganda ham , ch o y  uzatayotganda ham  
m a ’yus edi.  S h u n d a  T o lib jo n   u n in g  y u rtin i sog‘in a y o tg a n in i,  h a r 
galgidan  ko‘ra qattiq sog‘inayotganini sezdi. T olibjon ilgarilari  ham  
T o sh k en tg a b ir b o rib  kelasizm i,  deb so ‘rardi.  S an o b a r o n a -y u rtin i 
q a n c h a lik  sog‘in g an   boN m asin,  uni  yolg‘iz ta sh la b  k etish g a k o ‘zi 
qiy m as,  usiz  q iy n alib ,  m ung^ayib  q o lish in i  o ‘ylab   rad  jav o b in i 
b e rard i.  S a n o b a r fidoyi  x o tin   edi.  U y im ,  e rim ,  b o la m ,  d ey d ig an  
x o tin   edi...
T o g 1  sh a m o li  o ‘t- o ‘la n la m i  silkib  o ‘y n a y o tg a n ,  k u n i  bilan 
qizigan to sh la m i yalab sovitayotgan  zavol m ah ali T o lib jo n  olisda, 
endi hech q ach o n  borib ko‘rib boMmaydigan yurtlarda kulga aylanib 
q o lib   ketgan  x o tin in i  eslay ap ti.  U  q a n d o q  x o tin   edi-ya!
0 ‘g ‘li b o ‘yiga yetgan sari  kelin  k o ‘rish o rzu sid a shirin  xayollar 
surardi.  M ag azin m a-m ag azin   kezib,  keliniga sarpolik xarid  qilardi. 
H a tto   k elin n in g   n ik o h   kuni  kiyadigan  lozim iga  z a r jiy a k la r  ham  
olib q o ‘ygandi.
...Isk a n d a riy a d a  sohil  b o ‘ylab  sayr qilib y u rish g an d a y etaklab 
kelayotgan o ‘g ‘lining k o ‘zi  ilinib,  xarxasha qila boshladi.  T olibjon 
b o lan i  k o ‘tarib o ld i, Bola d ad asin in g  yelkasiga boshini  q o 'y g an ch a 
p ish -p ish   uxlay  b o sh lad i.
—  0 ‘g ‘lingiz sizd an  b ir m inut  h am   ajralm asam ,  deydi.  Ishdan 
k elg u n in g izch a  m ing  m a rta   d a d a m   q a c h o n   k elad i,  d eb   so T ay d i, 
—  ded i  x o tin i.
T o lib jo n   h a m   o ‘g ‘lini  jo n -jo n id a n   yaxshi  k o T a rd i.  Ish d an  
kelishi  bilan  u n i  o ‘y n a ta r,  to   u x lag u n ch a  tu rli  e rta k la r  a y ta r, 
buzilgan o ‘yinchoqlarini tuzatib berardi.  S hunday kezlarda Tolibjon 
y o n id a  xo tin i  borligini  h a m   u n u ta r,  b iro n   o g ‘iz  g ap   ay tm ag an  
o q sh o m lari  h a m  boMardi.
0 ‘sh a n d a y   k u n la rn in g  b irid a  S a n o b a r o ‘pk a la n ib  dedi:
—  M enga  q a ra n g ,  d ad asi.  Bu  uyda  sh u   b o lan g izd an   b o sh q a 
o d a m   b o rm i?
T o lib jo n   g ap n in g   m a ’no sin i  d arro v   tu sh u n d i.
—  Shu b itta g in a  b o lan g izd an   m en i qizg‘any ap sizm i?
—  Y o ‘q ,  b ir  o c h iq ch asig a  gaplashaylik.  M eni  ham   yaxshi 
k o ‘rganm isiz?
3 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
3 3


T o lib jo n   b ep arv o  ja v o b  qildi:
— Yaxshf ko ‘rgandirm anki, sizga uylan g an m an -d a.  Shu paytda 
ishqu  m u h a b b a t  q ay o q d an   esingizga  kelib qoldi?
—  A xir,  m e n   ayol  kish im an .
—  B uni  b ila m a n ,  —  ded i  T o lib jo n .
A n a  s h u n d a n   keyin  hafsalasi  p ir  b o ‘lg an   S a n o b a r  ich k ari 
uyga  kirib  k e td i,  b irp a sd a n   keyin  p iq -p iq  yigMagani  esh itild i.
T olibjon  ichkariga  kirib,  u n i y u p atm o q ch i,  boshiga q o ‘l uzatib, 
so c h la rin i silam o q ch i  b o ‘ldi.  Q o ‘lin i q a y ta rib  o ld i.  U m rid a   h ech  
q a c h o n   x o tin  e rk a la tm a g an  edi.
—  S a n o b a r,  q o ‘ying,  q o ‘yin g ,  m en i  b ila siz -k u ,  x u d o   urgan 
to ‘g ‘ri odam m an.  U naqa baytu g ‘azallar aytishni bilm aym an. Albatta, 
siz  m en g a  d u n y o d a   en g   y a q in ,  eng  q a d rd o n   o d am siz.  U m rim n i 
o ‘la - o ‘lg u n im c h a   sizga  b o g ‘la g a n m a n .  S izd an   b ir  kun  ajrasam  
tu ro lm a y m a n .
0 ‘sha  k u n la r en d i  T o lib jo n n in g  d ilid a  a rm o n  b o ‘lib  q oldi.
«B ag‘rim g a   b o sib   e rk a la tm a y m a n m i,  s o c h la rin i  sila m a y - 
m anm i?!  A xir,  u n i jo n i  m en i  ic h im d a ,  m en i  jo n im   u n i  ich id a 
ed i-k u .  N a h o tk i,  shu  m u h a b b a t boNmasa?!»
T o lib jo n   u n i  n ih o y a td a   q a ttiq  sevganiga  en d i  iq ro r b o ‘lyapti. 
« 0 ‘zi  tir ik lig id a   s h u   g a p la r n i  a y ts a m   b o T m a s m id i?   E n d i 
a y ta m a n m i?   Y o ‘q o lg a n d a n   k eyin,  b ir  u m r  q ay tib   kelm aydigan 
b o ‘lib  k etg a n d a n   keyin  a y ta y a p m a n m i,  b u  gaplarni?!»
N u rm a t  to g 'a n in g  y o ‘tali o ‘ylarini  ta rq a tib  y u b o rd i.
—  U x la y o tg a n m id in g iz ,  m e h m o n ?   Q o ‘y in g ,  zav o l  p a y ti 
u x lam an g .  T u sh g a  y o m o n   n a rsa la r  kiradi.  M irvali  k ely ap ti,  — 
dedi  N u rm a t to g ‘a o ‘rn id a n  turib.
M a sh in an in g  ikki chirogN   ikki  n u rli k o p to k d e k  sak rab -sak rab  
kelardi.
*  
*  
*
—  N u rm a t to g ‘a g ‘alati o d am   ek an ,  — ded i T o lib jo n   m ash in a 
d o ‘ng osha yalanglikka chiqqanda.
G ‘u b o rsiz  to g 6  havosi  h a d d a n   tash q ari  tin iq   ed i.  Y u ld u zlar 
ju d a  y aq in d a ch aqnayotgandek,  m ashinaning old oynasiga tushgan 
oy  yorugN dan yo‘lni du ru st  ilg6ab boN m asdi.  O lis-olislarda toshga 
u rilay o tg an   sh arsh ara  tovushi  h a m   x u d d i  ikki  q a d a m   n arid an  
eshitilayotgandek edi.
3 4


R ul boshqarib borayotgan  M irvalining xayoli b ir d am  b o ‘lindi. 
K eyin  T o lib jo n n in g   so ‘ro g ‘iga  j o ‘yalik  b ir  ja v o b   qilish  u c h u n  
fikrini jam lash g a  urindi.
— N u rm a t  to g ‘ani g ‘alati o d a m ,  deding.  T o ‘g ‘ri, g ‘alati o dam . 
U  birovga  ish o n m ay d i.  H a m m a d a n   sh u b h a la n a d i.  E rtaga  n im a 
b o ‘lad i,  u n i  sira  q iz iq tirm a y d i.K o ‘rgan  k u n ig a  kul  to rtib  yuripti. 
M en  u n i bitta  narsasiga ta n  b eram an .  H alol o d am . A m m o  k o ‘ngli 
to sh   b o ‘lib  k etgan.  F e ’li  ay n ib   tu rg a n d a   h e c h   k im n i  ay am ay d i. 
D u n y o d a suyangan b ird a n -b ir od am i  —  m en. Jazavasi tutib turgan 
paytda m en , q o ‘ying, b o ‘ldi, to g ‘a, desam , taqqa to ‘xtaydi.  Boshini 
egib,  ich k arig a  kirib  k e ta d i-y u ,  k e c h g a c h a  c h iq m a y  o ‘tirav erad i. 
E ,  sen   b ilm ay san ,  T o lib ,  b u   o d a m n in g   ichi  t o ‘la  d ard .  C h id ab  
y u rip ti.  A w a lla ri  u  b ir  k u n m a s -b ir  k u n   o ‘zin i  n o b u d   qilib 
q o ‘yadi, deb xavotir olardim .  K eyinchalik siri-asrorini olganim dan 
keyin b u  xil o d a m la r o ‘z jo n ig a  qasd qilm asligini bildim .  Bu to g ‘a 
asli palandaralik bo ‘ladi.  Kredit texnikum ida o ‘qib yuiganim da bizga 
pul o b o ro tid an  b an k d a praktika olib borardi.  Ilmi  u q a d ar b o ‘lmasa 
h a m   tajribasi  z o T   ed i.  H iso b -k ito b   m asalasid a  hozirgi  ele k tro n  
hiso b lash   m ash in asi  c h iq q u n c h a   o b lastn in g   hisob  m ash in asi  shu 
edi...
S h ag ‘al  t o ‘kilgan  yoMda  ikki  kiyik  bolasi  im irsilab  b o rard i. 
M ash in a farasi  k o ‘zini olib,  ikkovi b ir-b irig a q apishib q im irlam ay  
q o lish d i.  M irvali  to rm o z n i  b o sd i,  m a sh in a   sh a g ‘alla rn i  surib 
sek in lash d i.  S hu  pay t  xarsang  to sh   o ra sid a n   sakrab  c h iq q a n   o n a  
kiyik  tashvishlanib,  bolalarin in g  old in i to ‘sdi.  U  qarshi  kelayotgan 
m ash in an i  p isan d  q ilm ay  h u ju m g a ta y y o r tu rard i.
S h u n d a   T o lib jo n   bu  jo n iv o rn in g   b o lalari  oldidagi  b u y u k   bir 
fid o y ilig id an   h a y ra td a   q o ld i.  B eixtiyor  M irvali  b o sh q aray o tg an  
m ashina ruliga yopishdi.  M ashina chayqalib ketdi, surilib yo‘l chetida 
t o ‘xtadi.  C h iro q   n u ri  h a m   ch ay q alib ,  e n d i  o ‘ngirlarga  c h o ‘kib 
qolgan tu m an lam i yoritardi.  Mirvali  pastga qulab ketishdan q o ‘rqib, 
m ini ch ap g a burdi.  Fara y o ‘lni yoritganda kiyiklarg'oyib b o ‘lgandi.
—  Z o y a ,  —  ded i  ichki  b ir  h ay ajo n   b ilan   M irvali.
T o lib jo n   u n in g  bu g a p id a n   h ech   n arsa tu sh u n m a d i.
—  Z o y a,  bu  kiyikning  o ti.  Bir  yarim   oy  boN di,  q o ‘to n d a n  
c h iq a rib   y u b o rg an im izg a.  X ayriyat,  b o lalap ti.  Ikki  yil  sim   t o ‘r 
q o ‘to n d a   b o q q a n m iz .  E n d i  k etm ay d i.  Bu  to g ‘la rn in g   giyohini 
c h im d ig a n   kiyik aslo  k etm ay d i,  o sh n a .  S en  h a m  b u  so y lar suvini 
ichib k atta b o ‘lganding,  kelding-ku.
35


B ugun  e rta la b   h a m  T o lib jo n   te le m in o ra  tag id a  sh u   kiyiklarni 
k o ‘rgandi.
—  K etib  q o lm a sm ik in   bu  kiyiklar?  —  d e d i  T o lib jo n .
— Y o‘q,  ketm as. Ju d a bolaligida olib kelganm iz.  O d am ga  ham  
u n c h a -m u n c h a  o ‘rgangan...  H a, g ap  N u rm a t  to g ‘a t o ‘g ‘risida e d i- 
ya,  h o z ir aytib  b e ra m a n .  J u d a   k o ‘p n i  k o ‘rgan  bob o y  bu.
M irvali  m a sh in a   tezligini  p asay tirib ,  asta   h ikoyasini  b o s h ­
ladi.
N u rm at tog‘a tinchgina bankda bulbulning qafasidek to r kassada 
pu l olib,  pul  b erib   k u n in i  o ‘tkazib y u rard i.  R ay o n d a em as,  b u tu n  
oblastda  nom  chiqazgan k o k o z n in g   H ojim urod degan  raisi  tinchini 
b u z a d i .  Is h g a   t a k l i f   q i l a d i .  H o l - j o n i g a   q o ‘y m a y ,  b a n k  
b o sh q a ru v ch isin in g   h a m   roziligini  o lib ,  kolxozga  kassirlikka  olib 
ketadi.  B oshida  u la r ju d a   inoq  ishlashadi.  R aisning ziyofatlari  usiz 
o ‘tm ay d ig an   b o ‘lib  q o lad i.  B iron  yil  o ‘tg a n d a n   keyin  N u rm a t 
to g ‘a  k o lx o zn in g   ichki  sirlariyu  raisn in g   ish  tu tish   y o ‘llarini  bilib 
oladi.  B a’zi  q o n u n siz  xaijlarga  k o ‘n ik m ay  yuradi.  K ey in ch alik  bu 
ish lar  o d d iy   b ir  n arsag a  ay lan ib   q o lad i.  K assir  xalqiga  ikkita 
rah b a rn in g   im zosi  b o ‘lsa,  bas.  H a r q a n c h a   p u l b o ‘lsa b erav erad i. 
R ais  bilan  bo sh   b u x g altern in g   im zosi  bilan  pul  olib  keladi.  S hu 
im zo lar bilan  tegishli  o d am larg a san ab  beradi.  Q iladigan  ishi shu. 
U la r rais b ilan   o ta -b o la d e k  b o ‘lib  k etish ad i.  R ais,  «zarur»  boMib 
qo lib ,  besh  m in g m i,  o ‘n  m in g m i  s o ‘rasa,  tilxatsiz  b erav erad ig an  
b o ‘lib qoladi.  Ertasi yo indini  rais buxgalteriya orqali olgan  pullam i 
hu jjatlashtirib q o ‘yadi.
K u n la rn in g   b irid a  rais  u n i  k ab in etig a  ch a q irib ,  o ‘ttiz   m ing 
s o ‘m   tay y o rlab   q o ‘yishini  tayinlaydi.
—  S h u n c h a   p u ln i  n im a   qilasiz?  —  d ey d i  ajab lan ib   N u rm a t 
tog‘a.
—  Kuyovga bitta hovli olib b erm o q ch i b o ‘lib yurgandim .  H ozir 
telefon qilishdi.  0 ‘ttiz   m ingga b itta  yaxshi  hovli savdosini  pishitib 
q o ‘y ish ip ti.  U ydagi  p u l  x o tin d a  
ed i.  T u rk isto n g a   S u lto n im n i 
ziyorat qilgani  ketgan.  Kelishi bilan joyiga q o ‘yib q o ‘yam iz.  Bankka 
borib yirigiga alm ash tirib  kelsangiz d u m st boMardi.  S h u n c h a  pulni 
d o ‘p p ay tirib   o lib  yurm ay.
N u rm a t  to g ‘a  y o ‘q  d ey ish in i  h a m ,  h a  d ey ish in i  h a m   bilm ay, 
c h a y n alib   tu rib  q o lad i.
—  Ish o n m a y a p siz ,  c h o g ‘i,  —  deydi  rais  a c h c h iq la n ib ,  —  yo 
tilxat  yozib  b eray m i?
3 6


N u rm at tog‘a  raisga necha m artalab o ‘n m ing, o ‘n  besh minglab 
p u l  b e rg a n ,  b iro n   m a rta   tilx at  so ‘ra m a g a n d i.  R ais  h a m   aytgan 
kuni  y o   p u ln i  q ay tarib   b e ra r,  yo  b o 'lm a s a ,  buxgalteriya  orq ali 
rasm iy lash tirib ,  o ra n i  o c h iq   qilib  q o ‘yardi.  S h u n d o q   o d am g a 
ishonchsizlik qilishga N u rm a t to g ‘an in g  k o ‘ngli b o ‘lm aydi.  Aytgan 
v aqtida o ‘ttiz m in g  so ‘m n i idoraga  keltirib beradi.
U uyiga qaytarkan, dili sira yorishm aydi. «Rais kelguncha reviziya 
bossa  n im a   b o ia d i?   B uxgalterni  x a b a rd o r  qilib  q o ‘y sinm ikin? 
Y o ‘g ‘-e ,  bilsa  dili  o g ‘riydi.  A xir,  u  u n a q a   o d a m   em as.  H alol...». 
0 ‘y la y -o ‘ylay,  n im a   b o ‘Isa  h a m   b o sh   bu x g alterg a  b ir o g ‘iz  aytib 
q o ‘y m o q c h i b o 'la d i.  A ksiga o lib ,  u  h a m   Q arsh ig a z a ru r ish  b ilan 
ketib qolgan ekan.  E rtaga alb atta a y ta m a n ,  deb o ‘zini ovutadi.
K echasi  b ilan   m in g   to ‘lg‘o n ib ,  tu sh la ri  buzilib  lo n g   o td irad i. 
Ertalab buxgalterning oldiga kirganda yonida o d am  b o r ekan, chiqib 
k etg u n ch a kutib tu rad i.  E zm aro q  o d am  ek an ,  pensiya olish u c h u n  
qan aq a hujjat kerak, avval qayoqqa b o ram an ,  kim ga u ch rash am an , 
d eb   rosa c h o ‘ziladi.  O xiri,  ishini b itk azib  ch iq ib   ketadi.  B uxgalter 
N u rm at to g ‘aga qaraydi.
— Juda xunuk ish b o ‘ldi-da, aksiga olib oblastga chaqirib qolishdi. 
R aisni  k u zatg an i c h iq o lm a d im .  Siz c h iq d in g iz m i,  to g ‘a?
N u rm a t to g ‘a  h a y ro n  b o ‘ladi.  C h a q irsa   ovoz y etad ig an  joyga 
ikki kunga ketgan odam ni ham  tan tan a bilan kuzatiladimi? Armiyaga 
ketayotgan boMmasa,  s’ezdga delegat b o ‘lib ketayotgan b o ‘lmasa!
—  In d in g a q aytib  keladigan  o d a m n i  k uzatib q o ‘yish  sh artm i? 
— d ey d i ajab lan ib   N u rm a t to g ‘a.
—  In d in g a   q ay ta d ig a n ? !  —  d e y d i  b u x g a lte r  u n i  m asx ara 
qilgandek.  — X udo xohlasa, yigirm a to ‘rt k u n d an  keyin qaytadilar. 
T o sh k e n td a   b ir k u n   boMsa, ja m i  yigirm a besh  k u n .  —  U   c h o ‘tga 
y igirm a  besh  d eb   to sh   tashlaydi.  —  Q a y tish d a  u   y o q -b u   yoqni 
ay lan salar,  y an a  b esh   kun.  —  U  y an a  b e sh ta   to sh   tash lay d i.  — 
X o tin  kishi b ilan  k urortga b o rg an  o d am  v aqtida qaytolm aydi.
N u rm a t to g ‘a o ‘rn id an  sap ch ib  tu rib  ketadi.
—  N im a?!  K urortga?!
U n in g  v ajo h a tid a n   b u x g alter q o ‘rq ib   ketadi.
—  Sizga  n im a   boMdi?  0 ‘tirin g ,  o ‘tiring!  ly a,  iya,  rangingiz 
g ‘a la ti b o ‘lib k e td i-k u .
U  shoshib stol tortm asidan allaqanday tabletka olib unga uzatadi.
— T ilin g izn in g  tagiga tash lab  oling...
37


U n in g   g aplari  N u rm a t  to g 'a n in g   q u lo g ‘iga  k irm ay d i,  b oshi 
g ‘uvillab,  k o ‘zlari  tin ib ,  h o lsizlan ib   kursiga  o ‘tirib   q oladi.
—  D o k to r c h aq iray m i?  —  deydi  b uxgalter,  tele fo n  trubkasiga 
q o ‘l  u zatarkan.
N u rm a t to g ‘a  p esh o n asig a sh ap illatib  u rib,  g a n d ira k la g a n ch a  
ch iq ib   ketadi.
N im a  gap b o ‘lganligidan xabari  y o ‘q b u x g alter h a y ro n  boMib, 
o rq a sid a n   c h iq a d i.  T o g ‘a   y o ‘l  c h e tid a g i  sk a m e y k a d a   b o sh in i 
chang allag an ch a bukchayib o ‘tirardi.
B uxgalter tepasiga  kelib,  asta shivirlaydi:
—  T o g ‘a,  tu rin g   o ‘rn in g iz d a n ,  o d a m la r   k u tib   q o ld i.  Pul 
o la d ig a n la m i j o ‘n atv o rin g .  Ish d a n   q o lish m a sin ,  h am m asi  dalaga 
ketadiganlar.
T o g ‘a b o sh in i  k o ‘ta rib ,  m a ’no siz k o ‘zlarin i qayga y ash irish n i 
bilm ay, y an a yerga qaraydi.
—  Pul  y o ‘q.  B ir  tiyin  h a m   y o ‘q.  H a m m a sin i  rais  su p u rib  
k etgan.  In d in g a qay tib  b e ra m a n ,  d eb  o ‘ttiz   m in g  olib  ketdi.
B uxgalterning  rangi  o q a rib ,  tizz a la rid an   d a rm o n   k etg an d ek , 
g avdasini  k o ‘ta ro lm a y   qoldi.  K eyin  o ‘ziga  kelib,  ish o n q iram ay  
deydi:
— Y o‘g ‘-e,  rais unaqa odam  em as, birovni aldam aydi.  Isitmangiz 
y o ‘qm i?  D o v d iram ay ap sizm i?  H u sh in g izn i yig‘ing.
T o g ‘a b o sh in i sa ra k -sa rak  qilib,  u h   to rtad i.
—  Senki  ish o n m a d in g ,  bu  gapga  en d i  k im n i  ish o n tira m a n ?  
M eni tiriklayin g o ‘rga tiqdilaring.
Buxgalter shoshib ichkariga kirib ketadi.  R aisning uyiga telefon 
qiladi.  Kelini  uyda ekan,  raisning qaysi kurortga ketganini so‘raydi. 
K elini  a n iq   b ir ja v o b   ay to lm ay d i.
—  F e 'l l a r i n i   b ila s iz - k u ,  b ir   j o y d a   u z o q   tu r o lm a y d ila r . 
M en im ch a, putyovkasiz ketishgan. A yam ni asablari buzilib, b o ‘lar- 
b o ‘lm asga yig'laydigan b o ‘lib qolgandilar.  Bir ay lan tirib  k elam an , 
deb olib ketdilar.  Qaysi to m o n g a  ketganlarini b ilm aym an.  T elefon 
q ilsalar,  a y ta rm a n   sizga.
E ndi buxgalter ham  tashvishga tushib qoladi.  Q ayergadir telefon 
q ilad i,  kim   b ila n d ir g ap lash ad i.  X ullas,  ertasiga  k o n tro l-rev iziy a 
b o s h q a rm a s id a n   o d a m   k elib ,  k assan i  m u h rla y d iy u ,  reviziya 
boshlaydi.  K echqum n yonboshiga «Militsiya» deb yozilgan m ashina 
N urm at tog‘ani olib ketadi.  Besh kungacha tog‘ani ana shu mashinada 
o lib   k e lib ,  b u x g a lte riy a g a   o p k irib   k e tis h a r,  k e c h q u m n   y a n a
38


m a sh in a d a   o lib   k etish ard i.  O ltin c h i  kuni  uni  id o rag a  o p k elm ay  
q o ‘yishadi.  T ergov b o sh la n g a n m ish ,  d e g an  gap  c h iq ad i.  Y igirm a 
k u n d a n   keyin  t o ‘lishib,  rangi  tin iq ib ,  ra issa fa rd a n   qaytadi.  R ayon 
prokuraturasida u n i to g 'ag a y u zm a-y u z qilishadi.
— 0 ‘tg an  o yning yigirm a y ettin ch i kuni kolxoz kassiri  N u rm at 
X o lm a to v d a n   o ‘ttiz   m in g   s o ‘m   pul  olg an m isiz?  —  d eb   s o ‘raydi 
tergovchi.
R ais  « h ay ro n   b o ‘lib»,  b ir  tergovchiga,  b ir  N u rm a t  to g ‘aga 
qaraydi.
—  Q a n a q a   o ‘ttiz   m in g ?  S h u n c h a   p u ln i  n im a   q ila m a n ?   N ega 
olam an?
N u rm a t to g ‘a  u b ilan y u zm a-y u z qilishganiga sevingandi.  Rais 
pul olganini aytadi, bu  ishning x ato  b o ‘lganini  ularga tu sh u n tirad i, 
d eg a n   u m id   y u rag in in g   b ir  c h e k k a sid a   yilt  e tg a n d i.  R aisning 
jav o b id an  h a n g -m a n g  b o 'lib  qoladi.  S apchib o ‘rn id a n  tu rib  ketadi.
—  A xir,  kuyovim ga u c h a stk a  o lib  b e ra m a n ,  p u lim   x o tin im d a  
edi...  in d in g a qaytarib b eram an ...
T erg o v ch i  u n in g  g ap in i b o ‘ladi:
—  0 ‘tiring!  R uxsatim siz  g ap irish n i  m a n   q ila m a n .  X o ‘sh ,  — 
deydi  u  raisga,  —  d e m a k ,  pul  o lg an in g izn i  in k o r  qilasiz?
—  O lg a n   b o ‘lsa m ,  tilx a tim n i  k o ‘rsatsin !  S h u n c h a   p u ln i 
tilx atsiz,  hujjatsiz,  gu v o h siz  b erib   boM adim i?  A xir,  u   yosh  bola 
em as-ku.
—  T ilxat  o lg an m isiz?  —  deydi  terg o v ch i  to g ‘aga.
— Y o‘q.
— N ega?
—  Bu o d am g a ishonardim .
—  T u s h u n a r li.  —  T e rg o v c h i  b o s h in i  s a r a k - s a r a k   q ilib , 
n im a la rn id ir  yo za  b o sh lay d i.  K eyin:  —  Im z o   ch e k in g ,  —  deb 
to g 'a g a  b ir varaq q o g ‘o z uzatadi.
T o g ‘a g aran g  edi.  K o‘zlari  tin ib ,  q o ‘li q altirab ,  tergov q o g ‘ozi 
tagiga  im zo chekadi.
— T am o m !  R eviziya b o sh q a   k a m o m a d   to p o lm a g a n .  B oshqa 
h u jja tla r  t o ‘g ‘ri  ra sm iy la sh tirilg a n .  R eviziya  m a te ria lla ri  b ilan 
sizn i  ta n is h tirg a n m a n .  B o sh q a  sav o lim   y o ‘q.  Ish n i  e n d i  sudga 
o sh ira m a n .  A g ar te rg o v n in g  b o rish id a n   n o ro z i  b o ‘lsangiz,  m an a 
q o g ‘o z ,  bo sh   terg o v c h ig a   a rz   q ilish in g iz   m u m k in .  R ais,  sizga 
ru x sa t,  su d d a   h a m   b ir-ik k i  m a rta   b e z o v ta   q ilish ad i.  C h a q iru v  
q o g ‘o z i o lish in g iz  b ilan   a lb a tta   k elish in g iz  kerak.
39


R ais,  a lb a tta ,  a lb a tta ,  d e b   ch iq ib   ketadi.
Yigirma k u ndan keyin sud b o ‘Iadi. T og‘ani  kam om adchi sifatida 
o ‘n  ikki  yilga  h u k m   qilish ad i.  M o l-m u lk i  m u so d ara  q ilin ad ig an  
b o ia d i.
S hu  b ila n   u m rin i  tin c h g in a ,  b ir  m a ro m d a   o ‘tk a z a y o tg a n  
o d a m n in g  h a y o tid a   keskin  b u rilish  b o ia d i.
Bu o ra d a  uyidagi  narsalari  m u so d ara qilinadi.  H ovlisi sotiladi. 
X o tin i  b itta  tu g u n c h a   b ilan   u y d an   ch iq ib   k e tad i.  S h u   k e tg an ch a 
q a y o q q a  k etg an in i  su rish tirad ig an   o d a m   b o lm a y d i.  0 ‘n  ikki  yil 
o l i b   ketib,  N u rm a t  to g ‘a  o z ib - to ‘zib,  b u k c h a y ib   q ay tib   keladi. 
U ni  ilgari  k o ‘rg an lar e n d i tan iy o lm ay d i.  Q arig an , soqollari  o q arib  
k etgan...
—  G ap la sh sa n g ,  gaplari  h a m   a n c h a g in a   u z u q -y u lu q ,  —  dedi 
M irvali.  —  B a’zan g ap id an  ad ash ib  ketib,  so ‘ragan  narsang qolib, 
boshqa narsani aytadi.  Savob b o la r - k u ,  h am  to g ‘  havosida s o g lig l 
tik la n a r,  d eb   shu  y o q q a  o lib   k eld im .  S h iy p o n n i  su p u rib -sid irib  
yuradi.  O rqa tarafga p ich a q o v u n  ek kan,  selitrasiz. T u z o q  q o ‘yadi, 
b e d a n a   ilinib tu ra d i.  B a’z i- b a ’z id a  o ‘zi  b ilan   o ‘zi  s o ‘zlash ad ig an  
o d a ti  b o r.  Q u lo q   s o ls a n g ,  b ir o n   m a ’n o   c h iq m a y d i.  N im a  
d ey ay o tg an in i  o ‘zi  bilsa  kerak.  B ir  kuni  to g ‘d a n  ju d a   c h a rc h a b  
k e ld im u ,  m a n a   sh u   sh iy p o n   ayvonidagi  rask lad u sh k ag a  y o tib  
m ag n ito fo n   q o ‘ydim .  « C h o rg o h »   ni  m iriq ib   esh ita  b o sh lad im . 
N u rm a t  to g ‘a  sh iy p o n   zin asig a  o l i r i b ,   q im irla m a y ,  ash u la n i 
oxirigacha eshitdi. C h o ‘qqilam i o ‘ragan bulutlaiga, pastlikda echkilar 
podasi k o la ig a n  to ‘zonga tikilgancha yum -yum  yosh to ‘kardi. Ashula 
tin g an d an  keyin o ‘m id a n  tu rd i-d a , yosh t o l a  k o ‘zlari bilan  m enga 
qarab:
—  B olam ,  m en   b o rim d a   b u   ash u la n i  q o ‘y m an g ,  —  dedi.
U   s h u n d a y   d e d i-y u ,  sh iy p o n   o rq asig a  o ‘tib  ketdi.  O rq asid an  
m en   h a m   sh iy p o n   p an asig a  o l d i m .   T o g ‘a  xarsang  to sh   u stid a 
m u sh td ek  b o l i b  o l i r a r ,   q im irla m a s edi. T o g ‘a n in g  d a rd i  bedavo. 
Ic h in i  kuydirgan  c h o ‘g ‘  o ‘tsiz  tu ta b ,  b u tu n   vujudini  jiz g ‘an a k  
qilayotgandek edi...
T olibjon bu gaplarni jim g in a eshitarkan, ertalabdan beri  k o ‘ziga 
telba b o lib  k o ‘ringan to g ‘a en d i adolatsizlik, shafqatsizlik qurboni, 
iflos,  jirk a n c h   q o l l a r   g ljim la b   ta sh la g a n   a y a n c h li  b ir  kim sa 
sifatida  n am oyon b o ld i.
T o lib jo n   h a y o tn in g   ayovsiz  zarb alarig a  d u c h   k elgan,  o m a d - 
siz hayoti kalovlatib qo'ygan, bezovta asm ing shiddatkor, sershovqin
4 0


b o ‘ro n larid an  q o c h ib , tin c h g in a  b ir kunji  kovak izlagan  o d am  edi. 
E n d i to g ‘a n in g  k ech m ish in i eshitib,  d u n y o d a u n d a n   h a m  chorasiz 
o d a m la r old id a o ‘z chorasizligi  h ech  g ap  b o ‘lm ay  q o lg a n in i bildi.
R atsiyada,  o ‘rto q   Rixsiyev,  d eg an   o v o z  t o ‘xtovsiz  esh itila 
boshladi.  M irvali tru b k an i q u lo g ‘iga q o ‘yib qichqirdi:
—  E sh itam an , esh itam an .  G apiraver.  N im a gap?
—  E sh ity ap sizm i,  o ‘rto q   Rixsiyev.  E rtag a  p io n e r  lageridan 
b irin c h i s m e n a  q ay tad i.  Z av g ar av to b u s b e rm a y a p ti.  R asulbeksiz 
b e ro lm a y m a n ,  d e y d i.  R asu lb ek   m e h m o n   k u tg an i  S h a h risa b z  
aeroportiga chiqib ketgan. N im a  qilay?
— G a ra jn i  m en g a u la b  ber.  0 ‘zim  g ap lash am an ...
R a tsiy a   a n c h a   p a y tg a c h a   q itirla b ,  g u v illa b   tu r d i.  K ey in  
x o tin c h a lish   o v o z  keldi:
—  G a ra j  ju ju rn ig i  e sh itad i...
V
N u rm at tog‘a kolxozda kassirlik paytida ko‘p ziyofatlam i ko‘rgan, 
n o z-n e’m atlaiga to ‘la dasturxon bezab, qan cha-qancha m ehm onlam i 
k u tgan.  A m m o   R asu lb ek d aq a  d astu rx o n   b ezay d ig an   m e z b o n n i 
k o ‘rm ag an  edi.
K ak lik lar  h o z ir c h o ‘qqiga  c h iq ib   k e tg a n ,  n a   tu z o q q a   ilin ad i, 
n a  o ‘q  b ilan  u rib  b o ‘ladi.  X o n ad o n lard ag i  o ‘rgangan  kaklik lard an  
b esh -o ltitasin i sotib olib d o ‘lm a qildi. T o g ‘  rayhoniyu jam b illarin i 
q iy m ag a  q o rib ,  k ak lik n in g  q o rn ig a  jo y la b ,  i p   b ila n   tik ib  ch iq d i. 
Ikki  kun  ichida tu zo q q a  ilingan bedanalarni  N u rm a t to g ‘aga patini 
y u ld irib ,  z iralab   q o z o n g a   b o stirib   q o ‘ydi.  E rin m a y   p o ‘std u m b a  
q irtish la d i.  Y arim   p a q ir o lc h a n in g  d a n a g in i  ajra tib ,  x o lo d iln ik k a 
q o ‘ydi.  E rtalab so ‘yilgan q o ‘c h q o m in g  kalla-pochasiyu  ichaklarini 
m a sh in a d a   uyga j o ‘n a td i.S h o fy o rd a n   x a sip   b ilan   kalla  g o ‘shti 
so a t beshga ta y y o r boMsin,  d eb  q a y ta -q a y ta  tay in lad i  Bek.
K u n  to g ‘  o rqasiga o ‘tish i b ila n  stolga d astu rx o n   y ozib,  m ev a- 
c h e v a la m i  q o ‘y a b o sh lad i.  H ali  u  sto ln i y asatib  u lg u rm a g a n  h a m  
ediki,  c h o ‘p o n  yigit «M oskvich»da t o ‘r  xalta to ‘la baliq olib keldi. 
B aliqlarni  u n in g   o ‘ziga  to z a la sh n i  to p sh irib ,  b e d a n a   b o stirg an  
q ozonni gazga q o ‘ydi.
—  Sal  d u ru stro q   k iy in ib  o lin g ,  sto   vosm o y larg a  o ‘xshab y u r- 
m an g ,  m e h m o n la r  o ld id a ,  —  dedi.
N u rm a t to g ‘a q ad d in i  rostlab o ‘rn id a n  turdi.
41


—  X otirjam  b o ‘l,  Bek.  M e h m o n la rin g n i oldiga b o rm ay m an .
—  T avba,  b u   o d a m g a  b itta  g ap   k am ,  ikkita g ap   k o ‘p.  J in n im i 
o ‘zi.  O d am o v i,  bu  y aram as ch o l.
Shiypon oldidagi yalanglikda ikkita «Volga» o ldinm a-ketin kelib 
t o ‘x tad i.  U n d a n   b irin c h i  b o ‘lib  yoshi  o ltm ish larg a  y aq in lash ib  
qolgan,  o p p o q  yuzli,  bag‘baqasi galstugining tu g u n i  ustidan  toshib 
c h iq q a n ,  salobatli  b ir  kishi  tu sh d i.
—  O bbo  se n -e y ,  —  d ed i  m e h m o n .  —  Z o ‘r  b o la sa n -d a .
—  S h o g ird in g iz m a n -d a ,  H oji  aka.  —  R asulbek  y alto q lan ib  
y o ‘l  b o sh lad i.
H o ji  ak a  b ila n   o b last  va  ray o n   selx o z te x n ik a   b irlash m asi 
b o sh liq la ri,  ray P O   m u d iri  h a m   kelgan.
U  m e h m o n la rn in g   q o ‘llariga  suv  quyib,  so c h iq   tu td i.  K eyin 
stol  ustidagi  d o k a n i o c h ib ,  o ‘tirish g a ta k lif qildi.
H oji ak a yasatilgan dastu rx o n g a q a rab  h ay ro n  boMib qoldi.
M e h m o n la r o ‘tirish g ach ,  R asulbek b u g ‘i c h iq ib  tu rg an   kaklik 
d o ‘lm ani o ‘rtaga q o ‘ydi.
—  B itta  iltim o s,  —  ded i  u  ay y o rch a  k o ‘z qisib.  —  H am m asin i 
yeb q o ‘ym ang!ar.  H ali b u n d a n   h a m   z o ‘rlari  bor.
0 ‘rtaga kabob keldi.  Po‘stdum ba keldi. Oxiri bedana tabaka tortildi.
U gra kesishda d u n y o n in g  b iro n   m am lak atid a  S hahrisabz bilan 
K itob pazandalariga ten g  keladigani boMmaydi.  U la r kesgan ugrani 
g ‘alta k   i p   yoniga  q o ‘ysangiz  qaysi  biri  ip ,  qaysi  biri  ugra — 
bilib  b o ‘lm aydi.
M ana shu  Rasulbek ana shu n aq a usta pazan d alard an  biri edi.
Sovxozga  c h e t  el  d eleg atlari  k elg an d a  ugra  ichib  tu rib ,  bu 
m a sh in a d a   q irq ilg a n m i,  d e b   so ‘rash g an d i.  Q o 'ld a   kesilganini 
a>tishganda birontasi  ishonm agan.
0 ‘shanda  M irvalining bu y m g ‘i bilan  R asulbek bir zuvala xam ir 
q o rib ,  m e h m o n la r  o ld id a   ugra  kesgan.  K eyin  u g rad an   bittasini 
olib  ig n an in g  tesh ig id an   o ‘tkazgan  edi.
H oji  aka  h a r gal  ta o m n i  o g ‘ziga  so lg an d a  R asulbek  s h a ’niga 
h a m d u   sa n o la r  o ‘qirdi.
— V ey,  bu  h u n a rn i  q ay d an   o ‘rg a n g a n sa n ,  palakat?! J u d a  z o ‘r 
ekansan-ku!
—  H ali  sh o sh m a n g ,  H oji  aka.  T o g 1  jilg ‘asid a n   tu tilg an   oy 
b aliqni yeganm isiz? Y em agansiz! A na en d i yeysiz.  C harviga о  T ab 
d im la n g a n  jig a r  yeganm isiz?  Y em agansiz!  H ali  h asip   b o r,  kalla 
g o ‘sh ti  bor.
4 2


H oji  aka yoyilib  kuldi.
—  B o‘k tirib 
0
‘ld irm o q ch im isan ?!  N a fasim   tiq ilib  qoldi.  E ndi 
jin d e k  d a m  ber.  U  y o q -b u   y o q q a yurib o v q atn i  h azm  qilaylik.
—  M a ’q u l,  m a ’qul.  H azm i  ta o m   u c h u n   h a m   ta d b ir belgilab 
q o ‘y g an m an .  0 ‘zlari  p o lizga b o rib ,  tu z o q q a  tu sh g an   b ed a n a la rn i 
te rib   o lad ilar.  B uning  gashti  b o sh q a c h a   boMadi.  N im a   deysiz, 
m a ’q ulm i?
H oji  ak a   yog‘Ii  qoM larini  so c h iq q a   a rtib ,  o ‘rn id a n   tu rd i.  U 
ich m as edi.  S h u n in g  u c h u n   h a m   h a m ro h la ri,  n o q u lay  boM masin, 
deb shishalarga q o ‘l u rm ay  o d o b  saqlab o ‘tirishgan edi, o ‘m ilaridan 
q o ‘zg‘alishm adi.  Hoji aka nari ketishi bilan shishalarga q o ‘l uzatishdi.
A tro f jim jit.  K echki  sh a b b o d a   g ‘ir-g ‘ir  esadi.  T o g ‘n in g   soya 
tarafi  t o ‘q   yashil  tusga  kirgan.  C h o ‘q q ila m in g   uch i  xuddi  qilich 
d a m id e k   c h a q n a b   tu rip ti.  S h u n d o q   p astlik d a,  x u d d i  oyogMng 
tagiga  u zala  tu sh g a n d e k   k a tta   q ish lo q   y astan ib   y o tib d i.  Q ishloq 
o ‘rta s id a n   kesib  o ‘tg a n   so y n in g   sh o v illash i  e sh itilm a s ,  faqat 
d a ra x tz o rlar,  x arsan g lar  o ra sid a n   b u ra lib -b u ra lib   o ‘tishi  ajib  b ir 
m a n z a ra   hosil  q ila r edi.
R asulbek  H oji  ak an i  sh iy p o n   o rq asig a,  N u rm a t  to g ‘a n in g  
chaylasiga boshlarkan:
—  H u   o ‘sh a  q o v u n   p o lizid a  tu z o q q a   ilingan  b e d a n a la r  sizga 
in tiz o r  b o ‘lib  y o tish ib d i,  —  dedi.
—  BoNdi,  b o 'ld i.  U  yog‘ini  o ‘zim   to p ib  o la m a n .  S en  ishingni 
qilaver.
R asulbek ito atk o ro n a q o ‘l qovushtirib,  orqasiga qaytdi.
Hoji aka so‘qm oqdan bitta-bitta bosib poliz to m o n  yura boshladi. 
Chaylada ikki tizzasini quchoqlab N urm at tog‘a uzoqlarga tikilgancha 
qim irlam ay o ‘tirardi.  Hoji aka chayla oldidan o ‘tarkan,  «om onm isiz, 
boboy»  d e b  q o ‘ydiyu,  paykal  to m o n   ketaverdi.
B oyadan  beri  q im irla m a y   o ‘tirg an   N u rm a t  to g ‘a  favqulodda 
b ir hayajon  bilan  seskandi.  T an ish  ovoz uni  sergaklantirdi.  Paykal 
to m o n   k etay o tg an   k ish in in g   o rq a sid a n   tik ilib   qoldi.
0 ‘sha, o ‘shaning o ‘zi.  Hojim urod bu. N u rm at tog‘a nim a qilishini 
bilm ay,  b eix tiy o r  o ‘rn id a n   tu rd i.  Bu  payt  H oji j o ‘yaklardagi  loy 
tu zo q larg a  ilingan  b e d a n a la rd a n  b ir-ik k ita sin i o lib  q o lyniga solib 
u lg u rg an ,  ajib  b ir  c h a q q o n lik   b ilan  j o ‘y a k d a n -jo ‘yakka  sakrab 
tuzoqqa engashardi.
N u rm a t to g ‘a u ndan  ko‘z uzm ay turib qoldi.  N ih o y at,  H ojining 
sh o d o n   ovozi  eshitildi:
4 3


—  Boboy,  b itta  xalta keltiring.  Q o ‘y n im  b ed an ag a to ‘lib ketdi. 
P itirlab  g ‘a sh im n i  keltiry ap ti.
N u rm a t  to g ‘a  h u sh y o r  to rtd i.  C h a y la   u stu n ig a  ilib  q o ‘yilgan 
q o ‘shog‘iz m iltiqni q o ‘liga oldi. T izzasida bukib o ‘qladi.  Keyin  Hoji 
engashib b ed an a olayotgan paykalga keldi.
— X alta keltirdingizm i? — ded i  H oji  unga q aram ay.
—  H a ,  —  d e d i  to g ‘a.
Hoji unga o ‘girilib qaradi-yu,  h an g -m an g  b o ‘lib qoldi.  C holning 
qoN idagi  m iltiq n in g   u c h i  u n g a  t o ‘g ‘rila n g a n ,  ikki  k o ‘zid a  o ‘t 
c h a q n a rd i.  H oji  e sa n k irab ,  h o z irg in a   tu z o q d a n   o lg an   b c d a n a n i 
q o ‘yib yubordi.  B edananing bittasi N u rm at tog‘aning oldidan pirillab 
u ch ib  o ‘tdi.
H o jim u ro d   q a lt-q a lt  titra r,  q o ‘ynidagi  b e d a n a la r  pitirlard i.
—  M en   seni  q id irm a d im ,  —  d e d i  b o siq ,  b o ‘g ‘iq  o v o z  b ilan 
N u rm a t  to g ‘a.  —  Ja z o in g n i  x u d o   b e rsin ,  d e g a n d im .  Y o ‘q,  sen 
xudoga  ham   c h a p  b erd in g . Ajal  to rtib ,  o ‘z  o yog‘ing b ilan old im g a 
kelding.  Im o n   k cltir...  Im o n   keltir.  H o z ir  o ‘lasan.  A l-q a so s-u l- 
m in al  h a q ,  d ey d ilar.
H o jim u ro d n in g  tili  kalim aga  kelm asdi.  N im a  d ey ish in i,  n im a 
qilishini bilm asdi. Q arshisida m iltiq o ‘qtalib turgan odam ga aytgulik 
b iro n  gap i y o ‘q ed i.  H e c h   q a n d a y  u zr,  h e c h  q a n d a y  iltijo u n i sh u  
to p d a  oM im dan o lib  q o lo lm asd i.  H o jim u ro d  s h u n c h a  yil  y ash ab , 
s h u n c h a   c h ig ‘iriq la rd a n   b u tu n   c h iq ib ,  b u n a q a   ta n g   ah v o lg a 
tushm agan edi.  Biron kun kelib unga ro ‘para b o 'la m a n , deb xayoliga 
h am   k eltirm ag an d i.
K olxoz  ogNzga  tu sh g a n   x o ‘ja lik la r,  H o jim u ro d   esa  p ic h o -g ‘i 
keskir raislar qatorida yurardi.  U  raykom  sekretari bilan prokurordan 
bo sh q a  ra h b a rla rn i  ra h b a r q a to rid a  k o ‘rm asd i.  B osh q alarn i  id o ra 
oldidagi  h u jrad a  n o n -c h o y  b ilan   k u tib  y u b o rard i.
H o jim u ro d  ju d a   ta d b irk o r,  h a r   ish  q o ‘lid an   k e lad ig an   kishi 
ed i.  B u x g alteriy ad am i,  o m b o rd a m i b iro n  c h a to q lik   b o ‘lib q o lsa, 
b irp a s d a   t o ‘g ‘rila rd i.  K e la d ig a n   re v iz o rla r  a k tn i  H o jim u ro d  
a y tg a n d e k   q ilib   y o z ish a rd i.  A y n iq sa,  g o ‘sh t  to p s h iris h   p a y tid a  
ishi  rosa  « y u rishardi».  U   k assad an  o ‘n - o ‘n  b esh   m in g  s o ‘m  o lib , 
fe rm a   m u d iri  b ila n   b o z o rg a   b o rib   m o l  x a rid   q ila rd i.  M o lla r 
m a s h in a g a   b o z o r d a n   o r t i l g a n c h a   t o ‘p p a - t o ‘g ‘ri  ta y y o rlo v  
k o n to rasig a j o ‘natilard i.  H u jjatlar esa besh o y  o ld in  so tib  o lin g an , 
boq ish g a  m u n c h a  y em ,  xashak  k e td i,  d e b  rasm iy lash tirilard i.  Bu 
o ra d a   m o ln i  k o ‘rm a g a n   m o lb o q a rg a   h a m   b esh   o y lik   m ao sh
4 4


y o z ila rd i.  N u rm a t  to g ‘a  k assir  boM gani  u c h u n   bu  ish la rn in g  
b a rc h a s id a n   x a b a rd o r  edi.
M a n a ,  q a n c h a   v a q t  o ‘tib ,  ikkovi  y a n a   y u z m a -y u z   kelib 
tu rish ib d i.
H o jim urod, chiqm agan jo n d a n   u m id, degandek, ch o ln i insofga 
k e ltirm o q c h i b o ‘ldi.
—  B o la -c h a q a m n i  uvoliga q olasiz,  —  ded i  u titra b -q a q sh a b .
—  M en i  b o la -c h a q a m n in g   uvoli  nega  seni  tu tm a d i?   Y o ‘q, 
seni  m azza  q ilib ,  ro h a t  qilib  o ‘ld ira m a n .  Q a n i,  y e c h in .  Y ech 
k o ‘y lak larin g n i.  B o‘l,  y ech in m asan g ,  h o z ir  te p k in i  b o sa m a n .
H o jim u ro d  shoshib k o ‘ylagini yecha boshladi.  Etaklari tagidan 
b ir gala b ed an a pari 1 lab u ch ib  c h iq d i-d a,  poliz etagiga borib tushdi.
—  Yech!  S h im n i  h a m  yech.  Y ech d ey ap m an !
H o jim u ro d  b ir so ‘z d em ay  sh im in i  ham  y echdi.  N u rm a t to g ‘a
q o ‘y n id an  gugurt olib unga  irg‘itdi.
—  Yoq!  Y oqib yubor!
—  Bu  n im a deganingiz? A xir,  y a la n g 'o c h   qayga b o ram an ?
T o g ‘a yana  m iltiq uchini  unga to ‘g ‘riIadi.
—  Q im irlam a!  E ndi senga k iy im -b o sh n in g  keragi y o ‘q.  0 ‘zlari 
k afan lab   k o ‘m ib  q o ‘yishadi.
H oji sh a rtta  o ‘zini  yerga otdi.  E m aklab u to m o n   kela boshladi.
—  M eni kechiring.  K echiring.  G u n o h la rim n i oqlaym an.  0 ‘sha 
o ‘ttiz   m in g  s o ‘m n i t o ‘lay m an .  Ellik  m in g   qilib toM aym an.
—  P ulni-ku, to ‘laysan.  Senga pul c h o ‘t em as.  Q u rb o n lar um rini 
n im a bilan t o ‘laysan? A zo b -u q u b atd a y o ‘qolgan navqiron  um rim ni 
n im a   b ilan   to N ay san ?  S a rs o n -s a rg a rd o n   b o ‘lib,  o ‘lib  ketg an  
x o tin im n in g   u m rin i  n im a   b ilan   t o ‘laysan?  Y o ‘q  b o ‘lib,  t o ‘zib, 
p a ta ra t  to p ib   ketgan  o ilam g a  q a n c h a   h aq   t o ‘laysan?  K iyim larni 
yoq.  BoMmasa,  tep k in i b o sam an .
H o jim u ro d   c h o ‘kkalab  o ‘tirib ,  k iy im larin i  b ir jo y g a  t o ‘pladi. 
QoMlari qaltirab gugurt chaqdi.  U n i kiyim lariga o b o rish d an  o ld in , 
rah m i  k e larm ik an ,  d eb  N u rm a t to g ‘aga zorli  q arad i.  T o g ‘a  m iltiq 
u c h i b ilan   k iyim larni  k o ‘rsatdi.  S h u n d a n   keyin  H o jim u ro d  yonib 
tu rg an  gugurt c h o ‘p ini kiyim lariga tu td i.  G u g u rt chaqilgan  kiyim - 
b o sh  a n c h a  v aq tg ach a tu ta b  tu rg a n   ed i,  sh ab b o d a  esishi b ilan  lop 
e tib   g u rillab   y o n ib   ketdi.  H oji  x u d d i  tash lag an   p o ‘stiga  tikilgan 
b esh ik teb ratard ek  y o nayotgan  kiyim lariga  m a ’yus q a rab  turardi.
S h iy p o n   to m o n d a n   m ast  y ig itla m in g   p o y m a -p o y   q o ‘sh iq - 
lari  esh itilad i.
4 5


S hu  to p d a   N u rm a t  to g 'a n in g   ic h id a   o ‘t  y o n ard i.  Bu  o ‘t  asta 
0
‘rm alab,  uning b u tu n  vujudini q am rab  oldi.  U  n im a qilayotganini, 
n im alar deyayotganini bilm asdi.  Q arshisida tu rg an  shu y alan g 'o ch  
o d a m d a n   d a h sh a tli  o ‘ch  olish  istagi  h u k m ro n lik   qilardi.
H o jim u ro d   esa  u  b ilan   u c h ra sh u v ,  q a c h o n d ir  ro ‘p a ra   kelib 
qolish to ‘g ‘risida sira o ‘ylam agandi.  U ni  m utlaqo unutib yuborgandi. 
T o ‘g ‘ri,  b a 'z i- b a ’zid a  N u rm a tn i  e m a s,  x o tin in i  eslab  q o ‘yardi. 
H a rg a l esiga kelganda etlarijim irlab, k o ‘zlari qo ro n g ‘ilashib ketardi.
B esh  yil  b o i d i ,   x o tin i  h a m   k o ‘rin m a y   q o ld i.  Ilg arilari  u 
sh a h a rd a  p ay d o  b o ‘lib q o la r,  so ch lari  t o ‘zg‘igan,  b ir q a rash d ay o q  
telbaligi  b ilin ib   tu ra d ig a n   bu  ayol  h a r  kuni  e rta la b   H o jim u ro d  
ishga  k e tad ig an   p a y td a   eshigi  o ld id a   k u tib   tu ra rd i.  U   k o ‘rinishi 
b ila n ,  q o ‘lini  qiblaga  c h o ‘zib ,  u z o q  d u o i  b ad   q ilard i.
—  X u d o y o   x u d o v a n d o ,  sh u   o d a m   x o n av ay ro n   b o ‘lsin!  Shu 
e sh ik d an   lo p illab   to b u tla r chiqsin!  E  x u d o ,  b o rlig in g   rost  b o ‘lsa, 
shu  o d a m n i  b ax tiq aro   qil!  U m ri  x o rlik d a,  zo rlik d a   o ‘tsin ,  om in!
H o jim u ro d   b u   te lb a d a n   te z ro q   q u tilish   u c h u n   sh o sh ib   o ‘zini 
m ash in ag a  u rar,  sh o fy o r  h a m   m o to ri  g u rillab   tu rg an   m a sh in an i 
o ‘qd ek   u c h irib   o lib  k etard i.  X o tin   m a sh in a   o rq a sid a n   to sh   o tib  
qolardi. Y ana o ‘sha etni jim irlatadigan qargMsh:
—  X u d o y o   x u d o v a n d o ,  shu  o d a m   x o n av ay ro n  b o ‘lsin!
S h u   to p d a   H o jim u ro d n in g   k o ‘ziga  so ch lari  t o ‘zg ‘igan  telb a 
x o tin n in g  alam  t o ‘la k o 'z la ri  k o ‘rin ib   ketdi.
X o tin  t o ‘rt-b e s h   k u n   uni  q a rg ‘a b -q a rg ‘ab y o lq  b o ‘lib ketardi. 
O ra d a n   ik k i-u c h   oy  o ‘tib ,  y a n a   p ay d o   b o ‘la rd i-d a ,  x u m o rd a n  
c h iq q u n c h a   q a rg ‘ab   k etib  q o la rd i.  Besh  yild an   o sh d i,  u  kclm ay 
q o ‘ydi.  H o jim u ro d   a sta -se k in   u n i  h a m   u n u tib   y u b o rd i.  A m m o  
b a ’z i-b a ’zid a esiga tu sh ib  q o la r,  k o ‘ngli  alla n e c h u k  b o ‘lib,  uyqusi 
q o c h a rd i.  S h u n d a y   k ezlard a  q o q   yarim   kechasi  к о ‘ф а п !  yelkaga 
to rtib ,  b o sib -b o sib   c h ek ard i.
O fto b  o ’ch ay o tg a n   m ahal  ikki o d a m   b ir-b irig a b a q am ti  kelib, 
c h u rq  etm a y  tu rard i.  B irining  ichi to ‘la a lam ,  dard .  Biri esa b u tu n  
b ir x o n a d o n n i v ayron qilgan,  en d i  qasos o n lari  kelg an d a taq d irg a 
c h a p   b erib   boM masligiga  aqli  y etib ,  b u   d u n y o d a n   u m id in i  uzib, 
’j l u   h a y ro n   tu ra rd i.
N u rm at tog‘a m iltiq uchi bilan, yur, deb ishora qildi.  H ojim urod 
q im irla m a d i.
- Y u r !
—  Q ayoqqa?
4 6


N urm at tog‘a javob o ‘miga miltiq uchini uning boshiga to ‘g ‘riladi. 
H o jim u ro d   seh rla n g a n d e k ,  ixtiyorsiz o rqasiga tisarildi.
—  Pastga q a ra b  yur!  — d eb  b u yurdi  N u rm a t to g ‘a.
N u rm a t to g ‘a e n d i bu  o d am   ustidan  m u tla q o  h o k im  edi.  E ndi
b u   o d a m   u n in g   qoM ida.  Y ot  d e s a   y o ta d i,  tu r   d e s a   tu ra d i. 
H o jim u ro d n in g   bu  n o c h o r  h o lati  u n g a  ro h a t  b ag ‘ishlardi.  H a r 
b ir  q a ltira s h   u n in g   k o ‘n g lid a g i  a la m la rn i  to m c h im a - to m c h i 
ch iqazib yuborayotganga o ‘xshardi.
U la r shu alp o zd a d a m  tez, d a m  sekin yurib pastlikka tushishdi. 
H o jim u ro d   yalang o y o q ,  to sh la rd a n  y u ro lm ay  q iy n alar, g o h  oyoq 
u c h id a ,  g o h   to v o n i  b ilan   yurib  h o ld a n   to y g an   edi.
—  M enga qarang, — dedi  Hojim urod. — Bo‘ldi-da endi.  M endan 
n im a  istaysiz?  M ayli,  pul  kerak boMsa,  p u l oling,  m o l-m u lk  kerak 
b o ‘lsa,  m ayli,  o ling.  E n d i  bas,  q o ‘yib  y u boring.
N u rm a t  to g ‘a  in d a m a d i.  Y u r,  d eb   ish o ra  qildi.  H o jim u ro d  
to sh lard an   sak rab -sak rab  y an a yurdi.  U la r a n a  shu  alp o z d a  yurib, 
tu b s iz ja rlik y o q a s ig a   kelishdi.  H o jim u ro d   en d i  h a y o td a n   u m idini 
uzgandi.  H o z ir b u  yaram as ja r  yoqasida p esh o n a m d a n   otad i, jarga 
q ulaym an, o ‘ligim b o brilarga yem  b o ia d i, d eb  o ‘yladi.  Shart burildi- 
yu  o ‘zini  N u rm a t  to g la n in g  o y o g l ostiga tashladi.
— Y olvoram an.  Sabiylarimga rah m  qiling. U m rim  b o ‘yi qulingiz 
bolay.
U ning bu yolvorishlari N u rm at to g ‘aga zarracha ta ’sir qilm asdi. 
U   o ‘n  b esh   yil  s a rg a rd o n lik d a   x o r - z o r   b o l i b ,   d iy d asi  q o tib  
ketgandi.  U n in g  ustiga,  xor-zorligiga,  x o tin in in g  telb a b o l i b  o ‘lib 
ketishiga sababchi shu edi.  N u rm a t u n d a n  shafqat  tilaganda yuzini 
o ‘girgan  edi.  D u n y o d ag i  p astk ash larn in g  eng pastkashi shu  to b d a 
y a la n g 'o c h ,  afto d a h o l b ir alp o zd a qarsh isid a tu rard i.
O fto b   o ‘ch d i.  T o g 6  o 6ngirlari  b ir  d a m   su k u n atg a  c h o 6m di. 
C h ig irtk a la r  h a m   ch irilla m a s,  g iy o h lar  h a m   sh itirla m a s,  k o ‘n - 
gilni  e z u v ch i,  k o ‘k ra k d a n   bosu v ch i  b ir  q o ro n g 6ilik  h o k im   edi. 
O d a m la r  aytg an   zavol  payti  sh u m ik in ?
— J o ‘n a e n d i,  —  d eb   b u yurdi  N u rm a t to g 6a.
H o jim u ro d   orqasiga shoshib burilgan edi,  N u rm a t  to g ‘a jerk ib  
berdi:
—  O rq ag a  en d i  y o ‘l  y o ‘q.  Jarlik k a  tu sh asan .  0 ‘sha  ta ra fd a n  
qayoqqa yo1 b o 6 Isa ketaverasan.
Jarlik vahim ali edi.  H o jim u ro d   ikkilanib tu rm ad i.  N im a b o ls a  
h am   u n in g  q o l i d a n  q u tu lish  u c h u n  ja r  to m o n g a  tu sh a  boshladi.
4 7


—  O rqaga  q ay tm ay san .  Shu  y e rd a  lo n g   o tg u n c h a   o ltira m a n . 
Q aytding,  o tam an .
H o jim u ro d   o M im d an   q o c h g a n d e k   o ‘z in i  o ‘n g irg a   u rd i. 
O y o q larin in g   q o n a b   ketishiga  q a ra m a y ,  c h a g ‘ir  to s h la m i  b o sib , 
xarsanglar orqasiga o ‘tib  ketdi.
H o zir N u rm a t to g ‘a tu rg an  y o ‘ld a n  b o sh q a orqaga qaytadigan 
yolg‘iz  o y o q   y o ‘l  y o ‘q   edi.
N u rm a t  to g ‘a  o ‘ja r ,  q ay sar,  ja h ld o r  o d a m   ed i.  U m u m a n , 
togM iklarning o ‘z  o 'ja r  q o n u n la ri  boMadi.  X arsan g  to s h la rd a n   uy 
tik lay d ilar.  H a r  b a h o r  sellar  u ylarini  b uzib,  v ayron  qilib  k e tad i. 
L ekin  ta b ia t  q a n c h a   o ‘ja r   b o ‘lm asin ,  u la r  qaysarlik  b ilan   y a n a  
kulba tiklaydilar.  Bu yerdagi erkinlik,  kenglik kobngillarga qanchalik 
ezgulik solm asin,  barib ir u la r o ‘ja rlik  o d atlarin i tashlayolm aydilar. 
B utun um rlari to sh la r,  sellar b ilan olishib o ‘tadi  (n ain k i  o d am lar,. 
h a tto  g iyohlar,  d a ra x tla r h a m  qaysarlik b ilan  tab iatg a o ‘ch ak ish ib   4 
yash ay d ilar.  S ellar  d a ra x tla rn i  ildizi  b ilan   q o ‘p o rib   o ‘ngirlarga 
u lo q tirad i.  L ekin  bu  q ay sar d a ra x tla r ildizlari  suvga teg ish i b ila n , 
sellarga  o ‘c h a k ish ib ,  y a n a   y a p ro q   y o zav erad ilar).  T o z a   hav o , 
to sh d a n -to sh g a   u rilib  pishib  tu sh a d ig a n   suv,  g bu b o r  q o ‘n m ag an  
giyohlar,  baland  c h o ‘qqilarga o ‘rm alab ketgan yolg‘iz o yoq y o ‘llar 
k o ‘n gilga  a lla q a n d a y   ezg u   tu y g ‘u la r  so lg a n .  U la r  d o ‘stlik n i 
m u q ad d as tu ta d ila r.  D o ‘st u c h u n ,  yaxshilik  u c h u n  jo n la rin i  ham  
ayam aydilar. A m m o...
A m m o   x iy o n a t  o ‘rtag a  tu s h s a ,  jo n - jo n in in g   a lla q a y e rid a  
y ash irin ib   yotgan  v ahshiy  k u ch   q alq ib  yuzaga  c h iq a d i.  U n i  h e c h  
q an d ay  t o ‘siq q ay tara o lm aydi.  Bu  — to g ‘lik lar udum i!
N u rm a t to g ‘a  ham  an a  sh u n d ay  vahshiy kuch  ixtiyorida edi.  U 
o ‘jarIik  qilib,  a lla m a h a lg a c h a   y o ‘l  poylab  o ‘tird i.  O y  k o ‘tarild i. 
C h ig irtk a la r  tin im siz   ch irilla rd i.  Q a y d a d ir  b o ‘ri  ulidi.  O sm o n i 
falak d an   qizil  chirogN   b ir o ‘c h ib -b ir y o n ib  sam o ly o t  u n siz  u c h ib  
o ‘tdi.  0 ‘zi y o ‘q b o 'lib   k etg an d an   keyin  ovozi gurillab to g ‘u  toshni 
larzaga soldi.
N u rm a t  to g 'a   o rq ag a  q a y ta rk a n ,  sh u   ishim   t o ‘g ‘ri  b o ‘ld im i, 
deb  o ‘ziga  o ‘zi  savol  b e rm a d i.  U  o ‘tg a n   u m ri,  b o la la ri,  x o tin i 
oldidagi  q a rz d a n   b ir  o z  b o 'ls a   h a m   u zilg an d ek ,  o 'z in i  yengil 
sezdi.  Kallasiga hech   narsa kelm adi.  H ech   narsani o ‘ylam adi  ham .
H o jim u r o d   o r q a s ig a   q a r a m a s d i.  Q a r a s a ,  N u r m a t   o tib  
tashlaydigandek edi.  H a r m in u t,  h a r sekund o ‘q  uzilishini  kutardi.
4 8


H ozir varanglab o ‘q  otiladiyu  H ojim urodning umriga yakun yasaydi. 
T o g ‘u to sh lard a jasad i  b o ‘rilarga, shoqollarga y em  b o ‘ladi.
U  tu g ‘ilib,  esini  ta n ig a n d a n   b u y o n   q a n d a y   y ash ad i,  n im a la r 
qildi?  O d am d ek  yashadim i?  B iron d ard m an d g a d a rm o n  b o ‘ldim i? 
Y iqilganni  k o ‘ta rib   q o ‘y d im i?  Y ig‘lagan  y e tim n in g   k o ‘z  y oshini 
a rtd im i?   B iron  m u h to jn in g   m u sh k u lin i  o so n   q ild im i?
Xayolidan o ‘tgan bu savollaiga javob topolm adi. 0 ‘zini yupatish 
u c h u n   xayrli  ishlarini  e sla m o q c h i  b o ‘ldi.
M ahalla m achitiga yangi to b u t yasatib berdi.  M ahalla ahli uning 
b u   ishini  askiyaga  oldi.  B iron  o d a m   q a z o   qilsa,  H o jim u ro d n in g  
to b u tin i  o lib  ch iq in g la r,  d eb   unga  esh ittirib   p ic h in g   q iladigan 
boN ishdi.
Y iqilib beli singan  opasi b ir  yil gip slan ib ,  kasalxonada  shiftga 
te rm ilib   y o td i.  H a r   gal  esh ik   o c h ilg a n d a ,  u k a m   k ely ap ti,  d eb  
u m id v o r b o 'ld i.  A na  sh u   n o g iro n   o p asi  o la m d a n   o 'tg a n d a   to b u t 
o ld ig a  tu sh ib ,  «voy  o p a m » la b .  k o 'z   y o sh in i  d a ry o   qilib  o q izd i. 
U c h   yil  b o 'ld i,  n e - n e   m e h rib o n c h ilik la r  q ilgan  o p asin in g   qabri 
g 'a rib  b o 'lib , qovjiragan o 'tla rg a   k o 'm ilib  yotibdi.
H ojim urod o ‘ylab-o‘ylab, biro n ta qilgan xayrli  ishini topolm adi. 
K o‘z  oldiga o d am larg a qilgan ja b ri.  nohaqligi  kelaverdi.
N o g a h o n   o ‘lim   k u tay o tg an   o d a m n in g   xayoliga  n im a la r  kel- 
m aydi.  H o z ir o 'q   u zilad i.  S h u  b ilan  tam om !
U y i,  b o la la ri,  o rttirg a n   davlati  k o ‘z  old ig a  keldi.  N a h o t-k i, 
sh u la rn in g   h a m m a sid a n   b ir d a q iq a d a   m a h ru m   bo'lsa?!
O rq a to m o n d a   n im a d ir shitirladi.  T osh d u m a la b  qarsilladi.  Bu 
tovush  unga xuddi  k im d ir m iltiq  o 'q la y o tg a n d e k  tu yuldi.  N u rm a t 
m iltiq n i  en d i  o 'q la d i,  d e b   o 'y la d i  H o jim u ro d .
N urm at!
K im   u?  H o jim u ro d   unga n im a y o m o n lik  qilgan?
U  o ‘zig a -o ‘zi  b e ix tiy o r shu  savolni  b e rd i-y u ,  sesk an d i.  Jav o b  
izlashga yuragi betlam adi. A gar javob izlasa, o ‘z id a n -o ‘zi nafratlanib 
ketadi.  U  o 'z in i  o 'z i yovuz d eb  atashga ju r ’at qilolm asdi.  N ach o ra. 
B ir  d a q iq a d a n   keyin  o la m d a n   o 'ta d i.  H e c h   b o 'lm a s a ,  o 'lim i 
o ld id an   qilgan g u n o h la ri  u c h u n   tavba qilishi  k erak -k u .
U  N u rm a t to g 'an in g  boshiga kulfatlar soldi.  O 'ttiz  m ing so 'm g a 
tushirdi.  Q am atd i.  U y-joyi  m usodara b o 'ld i.  Q o 'lid ag i  bolasi bilan 
xotini  uydan haydab chiqarildi. A lam da o 'rta n ib , xotini telba bo'lib 
qoldi.  N u rm a tn in g  o 'z i  u m rin i q a m o q la rd a  sarson-sargardonlikda
4 —   S .   A h m a d .   J i m j i t l i k
4 9


o ‘tkazdi.  Endi um ri tog‘u toshlarda devonavor o ‘tm oqda.  Shularning 
barig a  H o jim u ro d   sa b ab ch i.  P ulga  o ‘c h lig i,  h a ro m d a h   fiS zar 
qilm asligi,  m o l-d u n y o ,  pul  o ld id a   h a r q a n d a y  m u q addaS m arsani 
oy o q o sti  q ilish d a n   toym asligi  sabab b o ‘ldi.
Bu  x a to   em asd i.  P astk ash lik   h a m   e m asd i.  Bu  vahshiylik, 
jirk an ch lik  edi!
A trofni  q o ro n g ‘ulik  bosdi.  S hu to p d a   H o jim u ro d n in g  k o ‘ngli 
h a m ,  to g ‘u  to sh la r  h a m ,  to sh la r  o ra sid a n   q a y n ab   c h iq q a n   a jd a r 
m isol  ild izlar h a m   q o p -q o ra   edi.
H o jim u ro d   to y ib   y iq ild i.  O sm o n   y o ‘lin i  t o ‘sg an   to g ‘la r 
tepasidagi  o y n in g   d o k a  o rqasiga  c h iro q   y o q q a n d e k   ojiz  s h u ’lasi 
ta ralib   kelardi.  H o jim u ro d ,  N u rm a t  m en i  h o z ir o ta d i,  h o z ir o tib 
ta s h la y d i,  d e g a n   x a v o tird a   a n c h a g in a   y o ‘l  y u rib   q o ‘y g a n in i 
sezm agandi.  N u rm at tog‘aning qorasi ko‘rinm asdi.  D em ak,  N urm at 
uni ta 'q ib  qilm agan.  0 ‘sha jo y d a qolgan.
H ojim urod o ‘lim xavfi chekinganini sezdiyu birdan b o ‘shashib, 
o y o q -q o ‘lidan  d a rm o n   k etd i.  Y erga  tira lib ,  h a rc h a n d   o ‘rn id a n  
tu rm o q c h i b o ‘lad i,  kuchi  y etm aydi.  Shu  y iq ilganicha c h a lq a n c h a  
yotib,  o sm o n g a  q arad i.  K o ‘zlari  xira  to rtg a n id a n   y u ld u z la r  b ir- 
biriga chaplashib ketgandek b o ‘lardi.  A tro f vahim ali edi.  Q aydadir 
soy guvillaydi. T epadan dum alagan tosh guvillab,  pastliklarga shag‘al 
surib  tu sh ad i.  Y aq in g in ad a  yovvoyi  m u sh u k n in g   e tn i jim irla sh - 
tirad ig an  ju d a   x u n u k   m iyovlashi  esh itild i.  H ali  u  to m o n d a ,  hali 
bu to m o n d a  uning k o ‘k im tir k o ‘zlari  yonib,  o ‘chadi.  O dam   oyog‘i 
te g m a g a n ,  faqat  m a x lu q lar  m a k o n id a   p ay d o   boNgan  H o jim u ro d  
ulam i bezovta qilganga o ‘xshardi. Ayniqsa, gala-gala m ushuklam ing 
bag‘illab miyovlashi,  papiros c h o ‘g ‘idek o ‘chib-yonayotgan k o ‘zlari 
H ojim urodning etini m uzlatib yuborardi.  N im a b o ‘lsa ham  bu xudo 
qarg‘agan joydan  ketishi  kerak. A m m o qayoqqa? A trof tog‘, qoyalar. 
N a jo t y o ‘li  qaysi to m o n d a ?
U  tu b siz o ‘ngir o g ‘zida q altira b ,  q ay  tarafga  b o rish in i  bilm ay, 
hayron turardi.  Bu  xil tu rish d an  foyda y o ‘qligini bilib, boshi o q q an  
tarafga qarab ketm o q ch i b o ‘ldi.  Q ovjirab qolgan b u ta  shoxini kuch 
bilan sindirib,  unga tayan g an ch a yuqoriga k o ‘tarila boshladi.
U z o q d a n   s h u ’la  k o ‘rin d i.  G u lx a n d a n   q o lg an   c h o ‘g ‘lar b o ‘lsa 
kerak,  d eb  o ‘yladi.  E n d i  u  y o ‘lni  o ‘sh a tarafga  q a rab  oldi.  S h u ’la 
u zo q   em a s  edi.  K im d ir  y aq in d a g in a   gulxan  y o q ib ,  o ‘c h irm a y  
tashlab ketganga o ‘xshaydi.  K atta xarsang tagida bir bo ‘yra eni joyda 
c h o ‘g ‘lari  hali  ham   m iltirab  tu rard i.  H o jim u ro d  engashib c h o ‘q q a
5 0


tikildi.  U c h o 'q q a  o ‘xsham asdi.  QoMidagi  tayoq bilan c h o ‘g ‘ni titib 
k o ‘rdi.  A jab, ta y o q  tegishi  b ilan o q  c h o ‘g ‘larn in g  h am m asi so ‘ndi.
H o jim u ro d   gulxan  d eb   o ‘ylagan  jo y   y iltiroq  q u rtn in g   uyasi
edi.
U  m u tla q o  h o ld a n   toydi.  Y urishga  m a d o ri q o lm ay ,  yassi  tova 
toshga uzala tushib yotib oldi.  Peshonam ga bitgani shu ekan, qandoq 
qilay,  d eb   ta q d irg a   ta n   b e rd iy u ,  b o sh in i  tirsagiga  q o ‘yib  k o ‘zini 
yum di.  K uni bilan oftob qizdirgan tosh  ham   issiqqina edi.  N im ad ir 
ch iqillayotganini eshitdi.  N im a  bu?  Soatm i?
H o jim u ro d   hali  k iy im -b o sh in i  y e c h g a n d a   so atin i  o lm ag an , 
o ‘z tashvishi  b ilan  b o ‘lib b ilagida so ati b o rlig in i  sezm ag an   ekan.
O y hali  u n c h a  b a la n d   k o ‘tarilm ag an .  S o a tn in g  fosforli  m illari 
n e c h a   b o ‘lg an in i  k o ‘rsatib   tu rip ti.  0 ‘n  ik k id an   o sh ip ti.
H o jim u ro d   issiqqina toshga o ‘tirib,  beixtiyor m udray boshladi. 
Yum shoq to ‘shaklaiga botib uxlaydigan odam ga yaydoq toshda yotish 
o so n  em asd i.  U  h ali u  y o n b o sh ig a,  hali b u  y o n b o sh ig a a g ‘d a rila r 
edi.
J o n i  u zilgan  o d a m d e k ,  to sh   b a g ‘rid an   h a ro ra t  ketdi.  T ongga 
y aq in   b a d a n n i  u z ib  o la d ig a n   m u zg a ay lan d i.  H o jim u ro d   q a ltirab  
o ‘rnidan turdi.  H avo salqin,  m uzdek edi.  H ojim urod titrab-qaqshab 
yuqoriga c h iq a  boshladi.  G iy o h larg a tu sh g an  sh u d rin g  to m ch ilari 
h a m   m uzd ek .
U n in g   b o sh i  a y lan ib ,  k o ‘ngli  b e h u z u r  b o ‘la  b o sh lad i.  K o ‘zi 
tin ib ,  tepasidagi  to g ‘la rg ir-g ir aylandi.  U  m u v o zan atin i y o ‘q o tib , 
y onboshiga gu rs etib  yiqildi.
A na s h u n d a n   keyin  n im a la r boM ganini  bilm aydi.  Y onboshiga 
issiq  o ‘tg a n d a   k o ‘zini  o c h d i.  K im d ir  u n i  p o ‘stinga  o ‘rab  gulxan 
yoniga yotqizib q o ‘ygan edi.
H o jim u ro d   q ay erd alig in i,  n im a la r  b o ‘lay o tg an in i  b ilm asdi. 
B oshini  k o ‘ta rib ,  atro fg a  q arad i.  O fto b   c h a ra q la b ,  te ra k   b o ‘yi 
k o ‘tarilib qolgan.  S on-sanoqsiz o p p o q  echkilar tin m a y  m a ’rashadi. 
O ltm ish   y o sh lard ag i  sersoqol  b ir  c h o l  ta y o g ‘iga  k o ‘ksini  tirab 
unga qarab turardi.
—  T irik m isan ?  —  ded i  u  h assad an   k o ‘ksini  uzib.  —  K im san 
o'zing?
H o jim u ro d  yelkasiga p o ‘s tin n i to rtib ,  u n g a h ayron  qaradi.
—  Bu taraflarda sh ir yalang‘o c h  n im a q ilib ju rib san ,  shirog‘im ?
H ojim urod q u m q sh ab  qolgan lablarini arang juftlab jav o b  berdi:
—  Q a ro q c h ila r  ta la b   ketd i,  o ta.


—  Biz  tara fla rd a   q a raq sh i j o ‘q  e d i-k u .  Bu  to v la rd a   igna  h a m  
jo 'q o lm a y d i.
E chkilar orasida h ay t-h ay t deb уищ ап yigitcha ch o ln in g  oldiga 
keldi.
—  U lovlarni tovga  haydaym i?
—  S h o sh m a ,  b o lam .  M an o v   m ey m o n g a   to m o q   ber.
Y ig itch a  zaran g   to v o q d a   e t  o lib   keldi.  G u lx a n d a   vaq irlab
q ay n ay o tg an   q u m g ‘o n g a  c h o y  tash lab ,  b e lb o g ‘id an  suvi  q o c h g a n  
n o n   olib,  H o jim u ro d n in g  oldiga q o ‘ydi.
H o jim u ro d   n ih o y a td a   o c h iq q a n  edi.  H e c h   q ay o q q a q aram ay , 
pish illab   lunjiga  o v q at  tiq ard i.  B ir p asd a  zaran g  to v o q d ag i g o ‘sh t 
tugadi. Yangi dam langan choyni bosib-bosib ichdiyu, a ’zoyi badani 
terga botdi.
—  E n d i  n e  q ilm o q sh isa n ?   —  d e d i  c h o ‘p o n   ch o l.
H o jim u ro d  bilagidagi  so atn i  y ech ib ,  d a stu rx o n   ustiga q o lydi.
—  O ta ,  iltim o s,  y an a  b ir  yaxshilik  qiling.  M a n a   sh u   s o a tn i, 
y aq in   o ra d a   m agazin  b o ‘lsa,  to p sh irib ,  y arim   b ah o sig a  olsa  ham  
m ayli,  m en g a  k iy im -b o sh   xarid  qilib  keling.  U yim ga  y alan g lo c h  
borm ay.
C h o l c h o ‘p o n  yigitga qaradi.
—  U lim ,  j o ‘q  d e m a .  B ir  p u srm o n   bolasi  ek an .  P a t-p a tin g n i 
m in ib ,  pastga  tu sh ib   ch iq .  S hay  h a m   tu g ag an .  T u z   o l,  q a n d   ol. 
G u g u rt  olish  h a m   e sin g d an   ch iq m a sin .
Yigit  o ‘to v  o rq asid an   m o to tsik l y etaklab c h iq d i-d a ,  d astu rx o n  
u stid a y altirab  tu rg a n   so atn i  o lib  h avas b ilan   tikildi.
—  Z o ‘r  so at  ek an .  U v o l-k u ,  sotish.
—  S o a t  o d a m d a n   q im b a t  e m a s ,  —  d e d i  c h o l. 
—  B or, 
m e y m o n n i  a y tg an in i  qil.
Y igitcha m ototsiklini patirlatib, yonbag‘ir b o ‘ylab ketgan yolg‘iz 
oyoq y o ‘lda b ir zu m d a  g ‘o y ib  b o ‘ldi.  M o to rn in g  gurillashi  a n c h a  
vaqtgacha eshitilib turdi.
M o to tsik l  o rq a sid a n   yug u rg an   it  tilin i  o siltirib   qay tib   keldi.
VI
Bu  jo y la r n in g   to n g la r i  q a n d o q   b o ‘lis h in i  T o lib jo n   s h u  
p a y tg a c h a   b ilm a g a n d i.  C h o ‘q q in in g   naryogN   —  K ito b   to m o n -  
la rd a   a lla q a c h o n   k u n   y o y ilg an ,  d a la - to s h d a   o fto b   d e h q o n n in g  
yag‘rinini qizdirgan m ahal, bu jo y lard a — O m o n q o 'to n  o ‘ngirlarida
52


hali  k o ‘r o y d in g a   o ‘x sh ash   n im q o ro n g ‘u lik  h u k m  su ra rd i.  F aq at 
o sm o n   o p p o q .  T u n d a n   u zilib   q o lg a n   q o ro n g ‘u lik  a sta -se k in  
e riy o tg a n g a   o ‘xsh ay d i.  A jab,  b u   p a y tla rd a   d a ra x tla rn in g   soyasi 
boM m aydi.  A g ar fo to a p p a ra td a   b iro n   n im a n in g  su ra tin i  o lsan g , 
h e c h   n arsa c h iq m a sa   kerak.  A xir,  su ra t soya b ilan   n u r b ir-b irig a  
y o ‘l b e rm a g a n d a  p ay d o  boMadi.
T o lib jo n   a n a   s h u n d a y   p a y tla rd a   b a la n d   b ir  to s h   te p a sig a  
c h iq ib ,  o lisla rg a   tik ila d i.  P a s t- b a la n d la r ,  b a g ‘rin i  y erg a  b e rib  
yotgan filga o ‘xshash bahaybat to sh la r shaklini y o ‘qotgan.  llo n d ek  
t o ‘lg ‘o n g a n   soy  h a m   e n d i  y o ‘q q a   o ‘x sh ay d i.  F a q a t  g u v illag an  
o v o zi  e s h itila d i.
U  rasso m   0 ‘rol  T a n siq b o y e v  a sa rla ri  n u sx asin i ju rn a lla rd a n  
qirqib olib saqlardi. C h et ellarda yurganda shu ona yurt manzaralariga 
u z o q -u z o q  tikilib,  xayollarga to la rd i.  U  shu  to p d a  q a ra b  o 'tirg a n  
m an zaralar su ratlard a k o ‘rganlariga o ‘xsham asdi.  B unda  n u r bilan 
soya o ‘yini y o ‘q  edi.  U n in g  bu  k o ‘ray o tg an lari buy u k  kashfiyotga 
o ‘x sh a rd i.  S h u n c h a   yo sh g a  k irib ,  hali  b u   t o ‘g ‘rid a   sira  o ‘ylab 
k o ‘rm a g a n   e k a n .  E n d i  u  n u r   b ila n   so y a n in g   b u y u k   q u d ra tig a  
im o n   k eltird i.
C h o ‘q q ila r  u stid a  b u rg u t  sokin  su zard i.  T o g ‘  o rq asid a  bosh 
k o ‘targ an   q u y o sh   u n in g   q a n o tla rid a   ch a q n a y d i.  G o ‘yo  o sm o n i 
falakda burgut yonayotganga o ‘xshaydi.
M ana shu buigut oftobni c h o ‘qqiga tortib chiqarayotgandek edi. 
H a d e m a y  b u rg u t  o rq a sid a n   q u y o sh   c h o ‘qqiga c h iq d i.  C h iq d i-y u  
o lam   nurga to ‘lib ketdi. A zam at c h in o rla r pastliklarga u z u n -u z u n  
so y alar  tash lad i.  S h u d rin g   bosgan  to v a   to sh la r  y altiradi.  T o g ‘ 
y o n b a g ‘irla ri  x u d d i  a z a m a t  tim s o h   te ris ig a   o ‘x s h a b   k e td i. 
S h a rs h a ra la rd a n   suv  e m a s,  n u r   t o ‘k ila y o tg a n d e k ...  A tro fd a n  
qushlam ing chug‘u r-c h u g ‘uriyu olislarda c h o ‘ponlam ing hayt-huyti 
eshitila boshladi.
Tolibjon h a r tong ana shu m anzaralam i tom osha qilgani chiqadi. 
T in iq ,  c h a n g -g ‘u b o rd a n   xoli,  sh a ffo f h a v o ,  h e c h  q a n d a y  t a ’rifga 
sig‘m ay d ig an   k o ‘rin ish la rd a n   T o lib jo n   h u z u r qilardi.
U ning tarang tortilgan asablariga sokinlik halovat, orom  berardi. 
Tolibjon ana shu jim jitlikni qidirib kelgandi. U n i topdi. O na yurtidan, 
tu g ‘ilib o ‘sgan so ‘q m o q la rid a n  topdi.
S o ‘q m o q  b o sh id a  jiy a n in in g  qorasi  k o ‘rindi.
—  T o g ‘aaaa!  K atta  e n a m   c h a q iry a p tila r.  C h o y in g izn i  ic h a r- 
mishsiz!
53


T o lib jo n   o ‘rn id a n   tu rib ,  y u q o rig a  c h iq a   b o sh lad i.  U  e n d i 
so ‘q m o q d a n  ch iq q a n id a  jiy an i dikanglab ch o p ib   ketdi.
—  T o g ‘a,  m e n i  tu tin g ,  tu tib   b o ‘psiz!
Tolibjon orqasidan yugurdi. Y etolm adi.  Bola a n c h a  joyga borib 
t o ‘xtadi.
— Y eto lm ad in g iz,  yetolm adingiz!
— Jiy an , ju d a  c h o p a g ‘o n   ekansan.
T olibjon tosh devor oralig ‘idagi qiyshaygan eshikdan  ichkariga 
kirdi.
B olalar  k attak o n   xom   o lm a   girdiga  c h o ‘p  tiqib  charx p alak  
yasashgan  e k a n ,  a riq ch ad a  pildirab aylanyapti.  Etagini  lippa  urib 
olgan Z ay n ab   loy o ‘ch o q  chetiga o yoq tirab sut  pishiryapti.  Kuyov 
ayvon ustuniga osib q o ‘yilgan kaftdakkina oynaga qarab soqol olyapti.
Z aynab o ‘ch o q d an  c h o ‘g ‘lam i tortib,  zarang c h o ‘m ichda sopol 
tovoqqa sut quyib Tolibjonga uzatdi.
—  A ka,  q a y n o q q in a ,  ichib  oling.
A yvonda yaqindagina ta n d ird a n  uzilgan  ikkita kulchani  ro ‘m o - 
liga o ‘rab o ‘tirg an   k am p irn in g  ovozi eshitildi:
—  H o y ,  b o la..  Ic h ib   ol.  E rtalab k i  sogNlgan  su tn in g   h ik m ati 
ko‘p. Sen yuigan yurtlarda sut talqonini suvga qorib beradi deyishadi. 
B u n a q a d a   s u tn in g   sutligi  q o lad im i!  D a rro v   ic h ib   o l,  b o la m . 
H alqum ingni kuydirib-kuydirib ich. Aslo to m o q  og‘rig‘i b o lm ay san . 
S h u n d o q   q il,  bolam .
T o lib jo n   tik  tu rg a n c h a   sut  h o ‘play boshladi.  U  k o ‘p  yillardan 
beri bunaqa shirin sut ichm agandi.  K am pir aytgancha bor.  U yurgan 
yurtlarda poroshok qilingan sut sotilardi. T a ’m i h am  boshqacha edi.
H ali b o la la m in g  h am m asi  uyg‘o n m a g a n .  K e c h q u ru n ,  to g ‘am  
b ilan  y o ta m a n ,  d eb   xarxasha  q ilgani  c h o y sh ab g a  b u rk a n ib   uxlab 
yotibdi.  U kecha allam ahalgacha Tolibjonning b o ‘ynidan quchoqlab: 
e rta k   ay tin g ,  ta g ‘in   ay tin g ,  d eb   q o ‘y m ag an d i.  E rtak   yarm iga 
k elm ay o q   p ish -p ish   uxlab  q o lg an d i.  Z a y n a b   kelib,  o ‘z  o ‘rniga 
oborib yotqizganini ham  bilmagandi.  U ning yonginasida ishtonchang 
bittasi  o ‘tirip ti.  U   hali  b e t- q o ‘lini  yuvm ay o q   k a tta k o n   k u n g a b o - 
q a rn i  tim d a la b   p ista  ch a q y a p ti.  Y ostiq,  k o ‘r p a - to ‘sh ak   usti  pista 
p o ‘choqlariga t o ‘lib ketgan.  U   h a r zam o n  Tolibjonga qarab iljayadi. 
T o lib jo n   sh u   to p d a  b o rib ,  b o lan i  o ‘p ib -o ‘pib  olgisi  keldi.
Z ay n ab  bo la tepasiga  kelib,  u y a t-u y a t,  dedi.
—  H a m m a y o q n i  p o ‘c h o q   q ilib   y u b o rib siz -k u ,  q a n i,  tu ra  
q o lin g ,  o ‘rn in g izn i  yig‘ib  olay,  x o ‘jayin!
5 4


Z a y n a b   sh u n d a y   d e b   b o lan i  k o ‘ta rd i,  k o ‘ta rd i-y u   ishtonsiz 
orqasiga b e o z o r sh ap illatib  urdi.
—  B oplabsiz-ku,  x o ‘jay in . T o g langiz k o ‘rsa uyat qilm aydim i? 
E n d i  kul sepib o fto b d a q u ritib  olam izm i?
B ola  q ilg an   ishi  g u n o h lig in i  b ilm ay   jilm ay d i.  B ir  ch iro y li 
jilm aydi.  B eg‘ub o r,  sh irin  jilm ayish edi  bu.  Bu  n o rasid a,  beg u n o h  
g o ‘dak jilm ayishi edi.  Z ay n ab  uning q o m id a n  k o ‘tarib, ariq b o ‘yiga 
o lib   k e tark an ,  y u zlarid an   c h o ‘lp - c h o ‘lp o ‘pardi.  U  b o la n in g  bay- 
b aylashiga q a ra m a y ,  b a q irtirib  a riq d a  jild ira b  o q ay o tg an   m u zd ek  
suvda orqasini yuvdi.  Bola bu «jabr-zulm»dan qutqarishni so‘ragandek 
to g ‘asiga u m id v o r qaradi.
H am m ayog‘i shalabbo bolani ko‘tarib ayvon to m o n g a o ‘tarkan, 
Z ay n ab  akasiga g ap  qo td i:
—  Bu  kishi  sh u n a q a la r.  H a r  k u n i  ahvol  shu.
A yvonda o 4 irg a n   k am p irn in g  ovozi  eshitildi:
— Hoy, Zaynab, senga necha m arta aytish kerak.  Bolani qovug‘iga 
q o ‘c h q o r m oyi su rtish   kerak.  N eg a ay tg an im n i  qilm ay san ?
Z ay n ab   hali  uyg‘o n m a g a n   y an a b ir bo lasin i  k o 4 a rib  ayvonga 
oborib yotqizdi.  Keyin so‘ridagi o ‘rinlarni bir chetga taxlab,  supurib 
o ld i.  Jo y  qildi.  T o lib jo n   o n asin i  к о 4 a rib  s o ‘riga  o p k elib  o 4 q iz d i. 
K am pir ro ‘moliga o ‘rog‘liq issiq nonni q o ‘lidan q o ‘ymasdi. Tolibjon 
uni  k o 4 arg an d a b u tu n  vujudidan  issiq, jizza solingan  sedanali  non 
h idi  a n q ib   ketdi.
N o n u sh ta paytida janjal chiqdi.  Bolalar to g 'a m  bilan oT iram an, 
d eb  xarxasha boshlashdi.
—  H o y ,  to g ‘ala rin g   b itta.  S e n lar  k o ‘psan lar.  Q aysi  b itta n g  
b ilan  o ‘tirad i.
—  M en  b ila n ,  m en   bilan.
Ikkitasi  ikki  y o n ig a,  b ittasi  tizzasiga  oT irdi.  Jo y   tegm agani 
q o v o q -tu m s h u g ‘i  osilib tesk ari  q a rab  oldi.
—  M en   sizn i  to g ‘a  q ilm a y m a n .  S izn i  y o m o n   k o ‘ra m a n . 
D adam ni tog‘a qilam an.
T o lib jo n   h u z u r  qilib  kuldi.
—  Senga sam o k at opkelib b erg a n m a n -k u .
—  K erak e m a s,  k erak  em as.
T o lib jo n  oxiri  u n i o ‘ng tizzasiga o lib  oT irishga  m ajb u r b o ‘ldi.
K a m p ir ularg a  ta n b e h   berard i:
—  H o y ,  n eg a b u n a q a  qilasanlar?! T o g ‘ang ch o y in i  ichib olsin.
55


K am p ir  rt/m o ln i  y e c h ib , jiz z a lik   n o n n i  tim irsk ila n ib   o ‘g kli- 
ning oldiga q o ‘ydi.
—  Issiqqina yeb ol. Atayin sedana septirganm an. Sedana yemaga- 
ningga  h a m   k o ‘p   yillar b o ‘lgandir.  A ksiga  o lib  se d a n a   o ‘lg u r b ir 
o tim   n oscha qolgan ekan.
H am m ayoqni sedana hidi tutib ketdi. Y ana janjal chiqdi.  Bolalar 
to g 'a m n in g   n o n la rid a n   y ey m iz,  d eb   ch u v illa sh d i.  Z a y n a b   b ir 
c h im d im -b ir c h im d im d a n   u sh a tib ,  u larn in g   q o ‘liga  b erdi.
—  E ndi  qolganini  to g ‘an g  yesinlar.  X o 'p m i,  o p p o q  b o lalarim .
Y o ‘q ,  b o la la r   ta la s h ib - to r tis h ib   n o n n i  u v o q   q ilis h v o rd i.
Tolibjon z o ‘rgka b ir burdagina yeb qoldi.  K am pir yana gapga tushdi:
—  K u n d a  yegan  o c h ,  y ild a  yegan  t o ‘q ,  d e b   sh u n i  a y ta d i-d a . 
H oy.  kuyov  t o ‘ra,  X a rtu m n in g   b o z o rid a n   b ir q a d o q q in a   se d an a 
o p k elib  bering.
—  X o ‘p ,  x o ‘p,  — d e d i  kuyov b o ‘shagan  p iyolani d a stu rx o n g a 
q o 'y a r   ekan.
K uyov  n ih o y a td a   k am g ap   yigit  edi.  T o n g   o tg a n d a n   to   n o ­
n u sh ta   tu g a g u n c h a   u n d a n   c h iq q a n   g ap   sh u ,  k a m p irn in g   se d an a 
o lib  keling,  deganiga ja v o b ,  x o ‘p ,  x o ‘p , d eg an i  b o ‘!di.
U  q a c h o n la rd ir  T o s h k e n td a   z o o v e te rin a riy a   te x n ik u m id a  
o ‘qigan, kolxozga vetvrach bo'lib kelgandi.  Bu orada kolxoz sovxozga 
aylandi,  u o ‘sh a -o ‘sh a vetvrach.
Ilgarilari  U sm onali d o ‘x tim ing q o 'li-q o 'lig a tegm asdi.  H ali m ol 
ferm asid a,  hali  yaylovga  c h iq ib   ketgan  q o 'y la r  su ru v id a,  hali 
to g 'd a  o ‘rm alab yurgan e c h k ilar orasida.  B o ra-b o ra sovxozga bitta 
vetv rach   k am lik  qilib  q o ld i.  O 'ttiz   m in g   q o ‘y,  o ‘n  ikki  m ing 
q o ra m o l,  m in g -m in g la b  e c h k in i b itta  vetv rach   ep lay o lm asd i.  Bir 
to q q a chiqib ketganicha  U sm onali oylab qolib ketardi.  S och-soqoli 
o ‘sib,  q o ray ib ,  o z ib -to ‘zib   q ay tib   k elard iy u   ikki  k u n   o ‘tm a y , 
y an a  U sm o n ali  d o ‘x tir  k erak   b o ‘lib,  c h a q irib   k etish ard i.  E n d i 
bunaqa vetvrachlardan to ‘rtta. Z o nalaiga b o ‘lib olishgan.  U sm onali 
faqat  ech k ilarg a  q araydi.  H a fta n in g  besh  k u n in i  to g 'd a   o 'tk a z ib , 
ikki kungina uyda bo'ladi.
U  uydalik  p a y tid a   h o v lin in g   k e m tik larin i  tu z a ta d i,  loy q o rib  
devorlarning  nuragan jo y larin i suvaydi.  G uvala quyib oftobga terib 
q o 'y a d i.  U  q u ygan  g u v a lalard a,  a lb a tta ,  b o la la m in g   o y o q   izlari 
b o 'la d i.  B oshqa  y o 'l  q u rib   k etg an d ek ,  b o la la r  atay lab   guvalani 
bosib o'tishadi.  U sm onali ulaiga indam asdi.  Bosilgan guvala tepasiga 
kelib  q a ra b   tu ra rd i-d a ,  b ir  iljayib  o 'tib   k etard i.  A rq o n n i  yejkaga
5 6


ta sh la b ,  o ‘ro q n i  o lib   p astlik k a  tu sh ib   k e ta r,  tu sh g a   y a q in   b u rn i 
yerga  te k k u d e k   b o ‘lib  o ‘t  o rq a la b   c h iq a rd i.  U la m i  h o v lin in g  o f- 
to b ro ‘ joyiga yoyib,  y an a pastlikka tu sh ib  ketardi.
U sm o n ali  d o ‘x tir  ikki  k u n   u y d a  b o ‘lsa,  sh u   ikki  k u n   h ech  
kim   u n in g  o v o zin i e sh itm asd i.  B a’z a n   to q a ti to q  boM gan Z ay n ab  
a la m in i t o ‘kib solardi:
—  H oy, m enga qarang.  U yda y o ‘q  paytingizda-ku,  m ayli.  N ega 
b o r  p ay tin g izd a  h a m   y o ‘q q a   o ‘xsh ab   y u rasiz?  A xir,  sh u   kolxoz 
oMgurda ishlaganingizga yigirm a yil b o ‘lay deyapti.  Q o ‘l ostingizda 
ish la y d ig an lard an   b ittasi  g ero y   b o ‘ldi.  C h o ‘p o n la m in g   k o ‘kragi 
o rdenga to 1 lib ketdi. N ega sizga bittagina m edal ham  bermaydi?!
U sm o n ali d o ‘x tir bu gapga ja v o b  to p o lm ay :
—  M ed aln i  n im a  q ila m a n ?  — d eydi.
—  N im a  q ila m a n  em ish! Siz ish d an  b o sh q a  n arsan i bilm aysiz. 
H o z ir  d av ru   d a v ro n   k im n ik i,  g a p   b ilg a n n ik i.  M ajlisd a  g a p i- 
rad ig an larn ik i.  Siz  m iq  etm ay siz.  H e c h   m ajlis-p ajlisd a  g a p ir- 
ganm isiz?
U sm o n ali d o ‘x tir y an a b o sh in i sa ra k -sa ra k  q ilad i.
—  G a p irib  n im a q ilam an ?
—  U yda q a n d o q  bo'lsangiz,  ishingizda h a m  shundoqsiz.  O dam  
tilin i  u n u tib   q o ‘ygansiz.  M o lla r tilin i  bilasiz.
—  H oy,  hoy!  —  d e y d i  k am p ir.  —  O g ‘z im   b o r  d e b   h a r g ap n i 
aytaverm aydi o d am  degan.  Erkak od am n i vazifasi to p ib -tu tib  kelish. 
T o p g a n in i  uyga  tash isa ,  ro ‘zg‘o rin g d a   k am ch ilig in g   boM masa, 
b o lalarin g n i  usti  b u t,  q o rn i  t o ‘q   b o ‘lsa,  y a n a   n im a   k erak   sen g a, 
bolam?!
K a m p ir g a p ira y o tg a n d a   U sm o n a lin in g   yuzi  y o rishib  k etad i. 
X u d d i  u n in g   ichidagi  g a p n i  a y ta y o tg a n d e k ,  b o sh in i  q im irla tib  
turadi.
B o la la m in g   h a m   d a d asi  b ilan   u n c h a lik   ishi  y o ‘q.  B olalar 
e rk a la tm a y d ig a n ,  o ‘y n a tm a y d ig a n   k ish i la rga  su y k a lish m a y d i. 
K elganda, d a d a m  keldi,  d eb  sevinishm aydi h a m ,  k etg an d a,  ketdi, 
d eb  kuyishm aydi  h am .  U sm o n ali  to g ‘d a n  y o n g ‘o q m i, d o ‘lan am i, 
rav o ch m i  o rq a la b   k e lg an d a,  u n g a  to m o n   g u r y u g u rish ad i,  xolos. 
T ogN arda  u la r  istag an   k o n fe tla r,  te s h ik   k u lc h a la r,  sa m o k a tu  
v elo sip ed lar  b o ‘lm asdi. B o lalar  u n i  uyga  o v q at  tash iy d ig a n ,  uy 
ishini  q ilad ig an   kishi  d e b   bilish ard i.
S h u n in g  u c h u n   h a m  T olibjonga b o la la r sh u n d o q q in a  yopishib 
q o lish g an   edi.
57


U sm onali d o ‘xtir bugun to q q a ketadi.  S hu ketgancha besh kun 
kelm aydi. Z ay n ab  tong saharda, akasi chiqib ketayotganda tandirga 
o ‘t  qalayotgan edi.  B esh -o ‘n ta  ku lch an i savatga solib, sham ollasin 
deb ayvon shiftidagi  ilgakka osib q o ‘ydi.  E rin in g  k iy im -b o sh larin i 
d azm o llab  qiyiqqa tugdi.  O rasiga sovun, so ch iq  solib q o ‘ydi.
E shik o ld id a y o n b o sh ig a  «V E T V R A C h»  d eb  yozilgan  «R A F» 
a v to b u sc h a si  1о‘х1аЬ,  ikki  m a rta   sig n al  b e rd i.  B o la la r  g u rra  
o ‘rin larid an  tu rib   k o ‘ch ag a yugurishdi.  T o lib jo n   kuyovini  kuzatib 
ch iq q an d a avtobus ichi g ‘ij-g‘ij bola edi.  H a tto  q o ‘shni bolalar ham  
ch iq ib   o lish g an .  U sm o n ali  d o ‘x tir  ketish  o ld id a n   g u n o h k o ro n a  
iljayib,  dedi:
—  Siz bilan duru stg in a gaplasholm adim .  Xafa boMmang, o ‘zim  
sh u n a q a m a n .  T o q q a   ch iq in g ,  z a p   ch iro y li jo y la rn i  k o ‘rsatam an . 
U lu g lb ek  e k k an   c h in o rn i,  y u ld u zlarn i  k u zatish   u c h u n   q u rd irg an  
to sh   su p a n i  k o ‘rsa ta m a n .  S h u n d o q q in a   O m o n q o ‘to n   yonidagi 
s o ‘q m o q d a n  boram iz.
Ich id a b o la la r ch u v illash ay o tg an   m a sh in a  zarb  b ilan  q o ‘zg ‘a - 
lib,  ikki  c h e tid a   q o y a d a n   q u lag an   to s h la r  s a f  to rtg a n   y o 'ld a n  
g u rillab   ketdi.  M a sh in a   m uyulishga  k elg an d a zarb  b ilan   t o ‘xtadi. 
Bolalar bir-birlarini  itarib pastga tushishdi.  U lar ko ‘chani shovqinga 
to 'ld irib ,  q u v la sh g an ch a  kim   o ‘z a r o ‘yn ab   kelishardi.
A kalarini  izlab ostonaga yem aklab  kelgan  kenja o ‘g ‘il og‘zidagi 
b itta g in a   tish in i  k o ‘rsatib  T o lib jo n g a  ta lp in d i.  T o lib jo n   xuddi 
kapalakning qanotidan ushlayotgandek avaylab uni ko‘tardi.  Bag‘riga 
iliqqina tek k an  bo la tan i  u n i seskantirdi.  V ujudi  titrab  ketdi.
Bu  iliq  vujud  d u n y o n in g   ro h atlari  ich id a  h e c h   n arsaga  ten g  
k o T ib   b o 'lm a y d ig a n   buy u k   b ir  ro h a t  edi.
B o la la r  te rla b ,  h a n sira b   q a y tib   k elish d i.  Y oshi  k a tta ro g ‘i 
T o lib jo n n in g   oldiga  kelib,  d avay,  «zuv,  zuvakam »  o ‘yn ay m iz, 
d eb  q oldi.
—  Bu  q a n a q a  o 'y in ?   —  ded i  h a y ro n   b o 'lib  T o lib jo n .
—  H u  anavi  to sh g a c h a   nafas  o lm a y   «zuv»  d e g a n c h a   c h o p ib  
borish.  B orguncha  kim  nafas olsa yutqizadi.
—  B o‘p ti,  —  d e d i  T o lib jo n .
0 ‘rta n c h a  jiy an i  u n in g  y engidan  to rtd i.
—  0 ‘y n a m a n g ,  t o g ‘a .  B u n i  n a fa s i  j u d a   u z u n .  E llik ta  
san ag u n in g izch a ham  suv tagida turoladi.
Bola shart q o ‘ydi:
—  K im  yutq azsa,  y ig irm ata y o n g ‘o q  beradi.
58


—  M en d a yong‘oq yo‘q.  Y utqizsam   n im a qilam an?
—  B elingizdagi  qayishingizni berasiz.  B o ‘ptim i?
—  B o‘p ti,  — d ed i T o lib jo n  b o la la rc h a  o ‘yinga qiziqib.
Bola  nafasini  ichiga  u zo q  y utib,  to sh  to m o n g a   «zuv»lagancha 
yugurib ketdi.  U  toshga yetib,  shu  «zuv»lagancha yana qaytib keldi 
h a m k i,  nafas  o lm asdi.
B olaning  rangi  o q a rib ,  k o ‘kragi  ichiga to rtib   k etgandi.
—  B o‘ld i,  boMdi, jiy a n .  E n d i  nav b at  m enga.
Tolibjon ham  nafasini  ichiga tortib, tosh to m o n g a qarab yugurib 
ketd i.  U n in g   «zuv»  lag an in i  b o la la r  esh itib   tu rish ard i.  T o lib jo n  
to s h g a   y e tm a y o q   n a fa s  o lib   y u b o rd i.  B o la la r  c h u v illa s h ib , 
y u tq azd in g iz,  y u tq azd in g iz,  q ay ish n i  y ec h in g ,  d ey ish ard i.
T olibjon b elidan kam arini yechib, bolaga uzatdi.  Bola k am am i 
b alan d   k o ‘ta rg an ch a c h o p ib  ketdi.  B oshqalari  k o ‘ch an i  changitib, 
uning orqasidan yugurishdi.  K enja jiyani  h am  em aklagancha ularga 
to m o n   kafti  b ilan   tu p ro q li  y ern i  ta p - ta p   u rib   b o rard i.
VII
T o lib jo n n in g   q ilad ig an   ishi  y o ‘q.  E rtalab   tu rib   to n g   o tish in i 
to m o s h a   q ilad i.  Q ay tib   kelib  o n asi  b ila n   o ‘tg a n -k e tg a n la rd a n  
gaplashadi.  Kuni bilan jiyanlarini eigashtirib, soy b o ‘ylarida aylanadi. 
B olalarga  turli  o ‘y in c h o q la r yasab  b erad i.  U la rn in g   te lb a-tesk ari 
g a p la rid a n   zav q lan ib ,  o ‘z  bolaligini  eslaydi.
Ishga  o ‘rg an g an   o d a m n in g   b e k o r  qolishi  b ir  fojia  e k a n in i 
T o lib jo n   e n d i  bildi.  S h u n d a y   d iq q a t  b o 'lg a n   k u n la rn in g   birid a 
T o lib jo n   k ech asi  x o n ta x ta g a   b a g ‘rin i  b e rib ,  K P S S   M ark aziy  
K om itetining partkom issiyasiga xat yozdi.  Partiya a ’zosi b o ‘la turib 
b iro n ta   foydali  ish  qilishiga  im k o n   b e rish m a y o tg a n in i  b irm a -b ir 
yozdi.  K itob  s h a h a r p o c h ta sid a n   zak a z n o y   qilib j o ‘natd i.  U n in g  
bu xil  kayfiyatini  k am p ir sezib tu rard i. T o lib jo n n i yoniga ch aq irib , 
b ir  g ap   aytdi:
— Zerikib qolyapsan, bolam .  Erm akka b o 'lsa ham  biron ishning 
b o sh in i  tu tsan g  b o ‘lardi.  B u n aq a zerikib o ‘tirsa n g ,  b ir kun  em as, 
b ir kun  yan a d ay d ib   k etib q o lasan .  S h u n d a n   q o T q a m a n .  M en in g  
h a m   b esh   k u n lig im   b o rm i-y o ‘q m i,  m en i  tu p ro q q a   q o ‘yib,  keyin 
q ayoqqa ketsang o ‘zing bilasan.
—  H ech  q ayoqqa  k etm ay m an ,  ena.  O ta -o n a m  o ‘tg an  yerlarda 
y a sh a m o q c h im a n ,  —  d e d i  T olibjon.
5 9


—'B alli, b o la m .  S h u n c h a  d a rb a d a r kezg an in g  boMadi.
T o lib jo n   q a c h o n d a n   beri  a y to lm a y   y u rg an   g ap n i  en d i  o c h iq : 
aytishga a h d  qildi.
— T o sh k en td a b ir ro ‘zg‘orga yetadigan yukim  bor.  O lib kelsam , 
degandim . Bu joyga o ‘zlaringiz sig‘m ay qolibsiz.  M en qayga sig‘am an. 
S hu  a tro fd a n   c h o g ‘ro q   b o ‘lsa  h a m   b ir  b o sh p a n a   o lsa m ,  sizga 
y aq in ro q jo y d a yashasam  deym an.  M irvali m arkazdan jo y  b eram an, 
d eydi.  M enga  h a sh a m a tli  u y n in g  keragi  y o ‘q.  E n d i j o ‘n g in a  u m r 
k ech irm o q ch im an .  D ab d ab alam i k o ‘rib boMdim.  Siz qatori, q o ‘ni- 
q o ‘sh n ilarin g iz q a to ri  y a sh a m o q c h im a n .
U n in g  gap i k am p irg a m a ’q u l keldi.
—  S hu,  b o lam ,  M irvaliga ju d a y a m  elakishaverm a. Q o ‘li o chiq, 
d ali-g ‘uli b o ‘lgani b ilan yurtga  m a ’q u l kelm aydigan qiliqlari  k o ‘p. 
U nga  q o ‘sh ilib   sen  h a m   b a d n o m   b o ‘lib  q o lm a .  M ish -m ish la rg a  
q a ra g a n d a ,  u n in g   q o ‘li  q o n li,  k o ‘p   o d a m n in g   b o sh in i  yegan. 
G u ld e k  q iz la m i baxtsiz qilgan.  R iso latn in g  kelinini y o ‘ld a n  urgan 
h a m  shu.  R av sh an b ek n in g  g ‘oyib b o ‘lish id a h a m   u n in g  q o ‘li b o r, 
d eg an   g a p la r  y u rip ti. E h tiy o t  b o ‘l!  U n d a n   k o ‘ra  o ‘zin g n i  o ‘yla. 
B iron  m o ‘m in -q o b ili  u c h ra sa ,  b o sh in g n i  ikki  q ilib   o lsak m ik in ?
—  Y o ‘q ,  e n a ,  —  d e d i T o lib jo n .  —  U m rim n i  b u y o g ‘ini  yakka 
o 4 k a z m o q c h im a n . X o tin im  b ilan o ‘g ‘lim n in g  xotirasi  m eni yolg‘iz 
q o ‘ym aydi.  H a m m a  vaqt biiga.
—  0 ‘z in g  b ilasan .  Q a rish in g  b o r.  Issiq -so v u g ‘ing b o r,  y o tish - 
turishing b o r. Y oningda b ittag in a h a m d am in g  b o ‘lsa d eg an d im -d a, 
yan a o ‘zin g  bilasan. Q arib  b oshi y ostiqqa y etg an d a x o tin  kishi  h ar 
yerga sig‘ib ketaveradi.  M an a, m e n  sig‘y ap m an -k u .  Erkak qariganda 
h ech   b ir  k u n ji-k o v a k k a   sig‘m ay d i...  S h u   y a q in   o ‘rta d a n   hovli 
o lam an , deysan. Q a n d o q  b o ‘larkin? A xir, bu uy, b u  hovli otangdan 
qolgan.  S eningjoying.  K uyovga aytay, anavi etakka to m  solsin.  Sen 
o ‘z uyingga o ‘zing ega b o ‘l.
T o lib jo n  o n a sin in g  s o ‘zin i q a y ta rd i.
—  E n a ,  b u   g ap in g iz  m e n g a   m a ’qu l  k elm ad i.  Bu  uy Z a y n a b - 
niki.  S h u n c h a  bo la b ilan yan a to m  solish unga o g ‘irlik qiladi. A gar 
siz  rozi  boM sangiz,  hovli  etag ig a  ikki  xo n ali  u y ,  b ir ayvoni  b ilan 
qurib o ‘sha yerda yashay.  Sizni h am  o ‘sha uyga olib o ‘tam an .  Biiga 
yashaym iz.
K a m p ir  jim ib   q o ld i.  Y elkalari  s ilk in a rd i-y u ,  k o ‘zid a  yosh 
k o ‘rin m asd i. A jab,  k o ‘rm ay d ig an   k o ‘zga yosh  h a m   kelm as ekan.
K a m p ir  e s h itila r-e sh itilm a s  p ich irlad i:
6 0


—  U m rin g d a n  barak a to p , bolam .  0 ‘g ‘il,  o ‘g ‘il  ekan.  S h u n in g  
u c h u n   o ‘g ‘il  tugMlgan  uyda  t o ‘y  b o ‘lib  k etad i.  Beri  kel,  p e sh o - 
n a n g d an   b ir o ‘pib   q o ‘yay.  Ezilib  ad o y i  ta m o m   boMgan  en an g g a 
b o sh q a td a n  jo n   a to  qilding.
Tolibjon engashib, k am pirning k o ‘kragiga bosh q o ‘ydi.  K am pir 
u n in g  b o sh in i  siladi.  Y elkalarini  siladi.
T o lib jo n  ju d a   o lislard a q o lib   ketgan g o ‘d ak lik  yillariga qaytib 
borg an d ek  edi.  0 ‘z onasi b ag ‘rida erkalanayotgandek edi.
K a m p ir  u n i  b a g ‘rid an   q o ‘yib,  tim irsk ilan ib   c h o y n a k   qid ira 
boshladi. T olibjon unga choy quyib uzatdi.  K am pir bir-ikki  h o ‘plab 
piyolani yoniga q o ‘ydi.
—  E n d i  b u n d a y   q il,  b o lam .  K iyiksovdi  m o m o m g a   b o rm a - 
g a n im g a   h a m   k o ‘p  y illar  b o ‘lib  ketdi.  H a r   yili  yetti  ta n g a d a n  
a ta b ,  tash lab  q o ‘yg an m an .  S hu a ta g a n la rim n i  o b o rib ,  K iyiksovdi 
m o m o m n i ziyorat qilib kel.  Bilam an, sen yangicha odam san.  Bunaqa 
ishlardan h azar qilasan.  M en  u ch u n  b o r, bolam .  B esh-to‘rt kundan 
beri  d ad an g  tushim ga  kiryapti.  K iyiksovdi  m o m o m   h a m  tushim ga 
kiryapti. 0 ‘zim  borolm aym an. Oborsang ham  yo‘liga chidam aym an. 
H e c h   boM m asa,  m e n   b o ‘lib  b o r.
T o lib jo n ,  x o ‘p ,  dedi.
U  K iyiksovdi  m o m o   t o ‘g‘risid a  b o la lig id a   k o ‘p  afso n a la r 
esh itg an .  U z o q -y a q in d a n  z iy o ra tc h ila r kelib, jo n liq  s o ‘yib,  tavob 
q ilish larin i  h a m   esh itg an .  A m m o  o ‘zi b o rib   k o ‘rm ag an   edi.
K enja o ‘g ‘lin in g  b o ‘yniga so ch iq  bo y lab ,  qay ch i b ilan so ch in i 
olayotgan  Z ay n ab  gapga aralashdi:
—  E n a ,  bilib  g ap iry ap sizm i?  A k am   u  yerga  b o rsa la r  g ap - 
so‘zga qoladilar.  Raykom  u yerga odam  q o ‘ygan.  Kim  kelsa ro‘yxatga 
o lib o ‘tirad i.  B o rm an g ,  aka.
— Yaxshi o d a m n i xotirlasa  nim asi h u k u m atg a  m alol  kelarkan? 
K iy ik so v d i  m o m o m   a v liy o   boM m asa,  c h o r y o r la r d a n   b itta s i 
boM masa...
T o lib jo n  o n a sin i  yu p atd i:
—  B o ram an ,  e n a ,  b o ra m a n ...
0 ‘g ‘lin in g  sochiqqa tushgan sochlarini tugib,  ichkariga opkirib 
k e tay o tg an   Z a y n a b  akasiga,  b o rm a n g ,  d eb  y an a t a ’kidladi.
Z aynabning tashvishlanishiga asos b o r edi. Yaqinda ferm a m udiri 
Kiyiksovdiga bo rib ,  echki so ‘yib q o n  chiqazgani  u ch u n   partiyadan 
o ‘ch irilib ,  ish d an   o lin g an   edi.  R aykom   b ir  n e c h a   m a rta   g ‘azab 
qilib  kelib,  K iyiksovdi  m a q b arasin i  b u z ib   ta sh la m o q c h i  boMdi.
61


K eksalar  u n i  o ta n g   yaxshi,  o n a n g   yaxshi,  d eb   z o ‘rg‘a  q a y ta - 
rishgandi.
T o lib jo n   k ech asi  K iyiksovdi  afso n asin i  o ‘ylab  y otdi.
Ikki  k o ‘ch m a n c h i  q ab ila  o 'rta sig a   n iz o   tu sh ib ,  o m o n siz  ja n g  
b o ‘ladi.
O d a m larn in g   n o a h illik la rid a n  dili o g ‘rigan tab ib  k a m p ir bosh 
olib tog‘u toshlarga chiqib ketadi.  M ana shu Z am b u ru g 1 qoya tagida 
xarsang  to sh la rd a n   v atan   tik ib ,  o d a m la rd a n   o lisd a  ta n h o   yashay 
b oshlaydi.
Bu  kim sasiz  k a m p ir  yalanglikka  e rta   b a h o r o ‘ziga  y etarlich a 
qilib bug‘doy separkan. Y ana arpa separkan.  H osilni o ‘rib olgandan 
keyin q o ‘l te g irm o n d a to rtib  u n  qilib o larkan.  S h u n d o q q in a  eshigi 
ta g id a n   o q a d ig a n  jilg ‘ad a   g ‘ij-g ‘ij  b aliq   suzib  y u ra rk a n .  U  giyoh 
terib ,  k u n d u zlari xilm a-xil d o rila r tay y o rlark an .  B a’z a n  k ech alari 
h a m  oy t o ‘lgan p ay td a b arg larn in g  to v lan ish ig a q a ra b ,  en g  noy o b  
giyohlam i toparkan. Tog‘dagi parrandalam  darrandalar unga o ‘iganib 
qolishgan ekan.  Ilo n -c h a y o n la r u n i c h a q m a s e k a n .  B o ‘rilar u n in g  
y o n id an  bem alol o ‘tib ketaverarkan. A yiqlar h a m   unga d a f  qilm as 
ekan.
T o g ‘  y o n b a g ‘irlarini  q alin q o r bosgan  p a y tlard a k a m p ir eshigi 
oldidagi o xurga tu rli  o v q a tla r t o ‘kib q o ‘yark an .  X o ‘raksiz qolgan 
kiyiklar sh u   y e rd an   ta m a d d i  qilib  k e ta rk a n .  Eshigi  o c h iq   q o lg an  
p a y tlard a k ak lik lar u yning  ichiga b e m alo l  kirib d o n  c h o ‘qiyverar 
ekanlar.
Bir to m o n  y ong‘o q zo r,  b ir to m o n d a  pistazo r...  K am p ir go ‘sht 
yem as  ek an .  N o n ,  y o n g ‘o q ,  jiy d ay u   tu rsh a k la r,  o lm a -  q o q ila r 
un in g  yem agi  ekan.
U   o v ch ilarn i  y o m o n   k o ‘ra r  ek an .  K a m p irn in g   q a rg ‘ishidan 
q o ‘rqib o v ch h ar bu to m o n larg a kelishm as ekan.  U  qarg‘agan o d am  
yo  m ayib,  yo b iro n  tu z a lm a s d a rd g a c h a lin a d i,  d e b  o ‘ylash ark an . 
U ning kulbasiga u z o q -u zo q  yurtlardan tabiblar kelib,  u tayyorlagan 
d o rila rn i  o lib  k etish ark an .  K a m p ir u la rd a n   pul  o lm as ek an .  U la r 
kam pirga tuz, kiyim -kechak opkelib doriga alm ashtirib ketisharkan.
M a n a   shu  k a m p ir  to n g   sa h a rd a   to g ‘da  g iy o h   te rib   yursa, 
o 'n g ird a n   q a n d a y d ir  g ‘alati  o v o z  esh itilib d i.  B u talarn i  qayirib 
o ‘ngirga en g ash ib   q arasa,  b ir  kiyik  q o p q o n g a   tu sh ib   tip irc h i- 
layotgan  em ish .  Jo n iv o rn in g   q o p q o n g a   ilinganiga  a n c h a   boMgan 
shekilli, u  h o ld an  toygan,  q o p q o n  qisgan oyog‘id an  q o n  oqarm ish. 
K am p ir giyoh t o ‘la savatini o ‘n g ir c h e tid a  qoldiritffrastga tu sh ad i.
6 2


K u ch   b ilan  q o p q o n n i  ayirib  k iyikning  o y o g ‘ini  c h iq a z ib   oladi. 
K iyikning turishga m ajoli yo‘q edi.  K am p ir uning u  yo q -b u  yog‘iga 
qaraydiyu b ird an  g ‘alati b o ‘lib ketadi.  K iyikning d o ‘ppaygan qorni 
l i p - l i p   u c h a rm ish .  O ,  jo n iv o r,  o y -k u n in g   y aq in g a o ‘xshaydi, 
deb o ‘ylabdi k am p ir.  U   kiyikning q o rn in i  b eo zo r silabdi.  N im a d ir 
tip ir c h ila y o tg a n d e k   b o ‘iib d i.  D o k a   r o ‘m o l  ta g id a n   t a n g ‘ig an  
p e s h o n a b o g ‘in i  y e c h ib ,  k iy ik n in g   y a r a d o r   o y o g ‘in i  t a n g ‘ib 
b o g ‘labdi.  C h o ‘q q id a  y altiray o tg an   o fto b   n u ri  sirp an ib   o ‘ngirga 
tu sh ib d i.  B adaniga  issiq o ‘tg a n   kiyik silkinib o ‘rn id a n   tu rib d i-d a , 
b ir  d a m   q im irla m a y ,  q o p -q o ra   k o ‘zlarin i  k am p irg a  tik ib ,  keyin 
asta-sekin yurib o ‘ngirdan ch iq ib  ketibdi.  K am p ir u n in g  k o ‘zlarida 
a llaq an d ay  m in n a td o rlik  a lo m a tin i sezgandek boMibdi.
K a m p ir  b e s h -o ‘n   k u n g a c h a   u n in g   k o ‘z larin i  u n u to lm a y d i. 
M a ’yus q o p -q o ra   k o ‘z la r n im a la rn id ir ifoda q ilm o q ch i boMgandi. 
Bu jo n iv o rn in g  tili  b o ‘lsaki,  ayta qolsa.  S hu  k o ‘zlar,  shu  b eg u n o h  
m a ’yus  k o ‘zla rd a   xalo sk o r  inson  bolasiga  a y tad ig an   allaq an d ay  
g a p   b o r  edi.
O ra d a n   y an a  o ‘n   kun  o ‘tib ,  k a m p ir o ‘sh a  kiyikni  so ‘q m o q d a  
o ‘t  c h im d ib   y u rg an id a  k o lradi.  E ndi  u  yolg‘iz  em asd i.  O rq asid a 
n im jo n g in a ,  y u rg an d a  titra b   tu ra d ig a n   ing ich k a  o y o q lari  z o ‘rg ‘a 
g avdasini  k o ‘ta ra y o tg a n   kiyikchasi  b o r edi.
—  H a , jo n iv o r,  k o ‘z y o rib san -k u !  —  d ey d i  p ic h irla b   k am pir.
H a m m a   kiyik  b ir  kiyik.  U la rn i  b ir-b irid a n   farq  qilish  qiyin.
K a m p ir  u n in g   o ‘sh a  kiyik  e k a n in i  oyogMga  b o y lan g an   lattad an  
biladi.  U ning yarador oyog'ida hali  ham  peshonabog1 tangMlgancha 
turardi.
K a m p ir o y o q   o stid a   o ‘sgan  o ‘td a n   qisim ig a  siq q a n c h a   yulib, 
kiyik to m o n  yura boshlaydi.
—  M a,  jo n iv o r,  ma!  —  K iyik  u n d a n   q o c h m a y d i.  U  tu tg an  
o ‘tga b o 'y n in i c h o ‘zib kelaveradi.
K a m p ir u n i  b o ‘y n id a n   silaydi.  T iz  c h o ‘kib  o y o g ‘idagi  lattani 
y ech a boshlaydi.  K iyik in d am ay  tu rib  beradi.
E rtasig a  k a m p ir  Z a m b u ru g 1  c h o 'q q i  y o ‘lid a  b ir  o tliq n in g  
q o rasin i  k o ‘radi.  A jab,  b u   to m o n la rg a   o v c h ila r yoMamas  e d i,  bu 
kim  b o ‘ldi e k a n ,  d eb  o ‘ylaydi k am pir.  H u rk ig an  kiyiklar pastlikka 
q a ra b   q o c h a d i.  N o ta n is h   kim sa  o tiga  q a m c h i  b o sib ,  kiyiklar 
o rq a sid a n   quvadi.  B ir  o sh   p ish g u n c h a   vaq t  o rasid a  o ‘sh a  otliq 
so‘q m o q d an , egar qoshiga kiyik bolasini o ’ngarib, kam piiga qaram ay 
o ‘tib  ketadi.
6 3


K a m p ir  h a n g - m a n g   b o i i b   q o la d i.  U  o lz in i  b u   y e rd a g i 
jo n d o rla m in g  so q ch isi, d e b  bilardi.  M en  b o rm a n ,  bu  to m o n la rg a  
ovchi y o la m a y d i, deb o ‘ylardi.  O vchiga ergashib o n a  kiyik yugurib 
bo rard i.  Y elini tirsillab,  toMishib k e tg an id an  d u ru st c h o p o lm a sd i. 
O rq a  o y o q la rin i  kerib  o ‘tirib   q o la d i,  s o ‘ng  k u c h a n ib   o ‘rn id a n  
tu rad iy u   yan a yuguradi.  E n d i o tliq   ketib boMgan,  so ‘q m o q  a d o g ‘i 
c h a n g -to ‘zo n d a n   k o ‘rin m as edi.
0 ‘sh a kuni to  q o ro n g ‘u tu sh g u n ch a kiyik y o 'lg a  qarab  u m idvor 
yotadi. Sahar payti yana keladi. Yana o ‘sha tom onga qarab yotaveradi. 
K a m p ir  u n in g   ah v o lig a  c h id a y o lm a y d i.  Y o n ig a  b o ra d i.  K iyik 
k o ‘z la rid a   y u m -y u m   yo sh   b ila n   u n g a  m a ’yu s  b o q a d i.  K a m p ir 
u n in g  b o 'y n in i, y elk alarin i  silaydi.  A sta sh o x id a n  to rtib ,  tu rish g a 
u n d a y d i.  K iyik  ito a tk o ro n a  o ‘rn id a n  tu rib ,  k a m p irg a  e rg a sh a d i. 
K iy ik n in g   y elin la ri  sh ish ib   k e tg a n d i.  K a m p ir  u n i  e sh ik   o ld id a  
q o ld irib ,  ic h k a rid a n   p a q ir o lib  c h iq a d i- d a ,  c h o 'k k a  tu s h g a n c h a  
po v -p o v  sog‘a  boshlaydi.  H a r gal  k am p irn in g  b a rm o q lari yeliniga 
te k k a n d a k iy ik n in g   b a d a n la ri  d irilla b ,  terisi  l i p - l i p   u c h a rd i. 
B o‘g ‘z id a n  q u y ilib  c h iq a y o tg a n   x o ‘rsin iq   k a m p irn in g  elk alarig a 
issiq  teg ard i.
—  H a, jo n iv o r, o p p o q  su tin g  o ‘z b olangga b u y u rm ad i-y a!
Yelini b o ‘shagan kiyik yengil tortib,  asta so ‘q m o q q a q a rab  keta 
boshlaydi.  K am p ir paq ir to ‘la sutni to g ‘oraga quyib,  kulba orqasiga 
q o'yadi.
A yniqsa,  yoz  oylari  k a m p irn in g   y u m u sh lari  k o 'p   b o 'la rd i. 
O 't  o 'r ib   o fto b g a  y o y ar,  q u rig a n la rin i  g 'a ra m la b   to m g a   b o sard i. 
Ertagi  a rp a n i  o 'r ib ,  d o n in i  sh o p irard i.
T o g 'n i  q a lin   q o r  bosib,  jo n iv o rla r  y em ish i  q o r   tag id a  q o lib  
ketgan  p allalard a  k a m p ir to m d a n   x ashak olib tu sh ib ,  uyi atro fig a 
yoyib  ta sh la r,  to 'r t- b e s h   b o 'y ra   e n i  q o rn i  k u rab   y ern i  o c h a rd i. 
U nga  d o n   sepib  ta sh la rd i.  O ch   q o lg an   to g '  h ay v o n lari  a n a   shu 
x ash ak larn i  yegani  k elishardi.  K akliklar,  yovvoyi  k a p ta rla r  bir- 
b irlarin i  h u rk itib   d o n   c h o 'q ish a rd i.
Bu jo n iv o rla r k am p ird a n  hurkishm asdi.  U n in g  o ld id a bem alol 
yuraverishardi.
K am p ir b o 'tq a  to 'la  to g 'o ra n i so 'q m o q q a  opchiqib,  ichiga o g 'ir 
tosh  tash lab   q o 'y a rd i.  A gar  s h u n d a y   q ilm asa,  h a y v o n la r  o v q at 
talashib,  tog 'o ran i ag'darib yuborishardi. O vqat isini tuygan yovvoyi 
m u sh u k la r,  s h o q o lla r  va  b o sh q a   h a y v o n la r  b ir  z u m d a   yopirilib 
k elishardiyu b o 'tq a n i  yeb,  y a n a  g 'o y ib  b o 'lis h a rd i.
6 4


B olasidan  ay rilg an   kiyik  h a r  to n g   k a m p irn in g   eshigi  o ld id a 
p ay d o  b o ‘lardi.  K am p ir u n in g  yelini  b o ‘sh ag u n ch a tizillatib sog‘ib 
olardi.  Ba’zan kuniga ikki m artadan keladigan paytlari ham  b o ‘lardi. 
K a m p ir  u n i  silab,  jo n iv o r,  kelaver,  y elin in g   t o ‘ld im i,  o ld im g a 
k elaver,  d e b   sog‘ib,  u n i  ycn g illatard i.
Bu  xil  k elish lar kiyikka  o d a t b o ‘lib q o lad i.  T o  s u td a n  q o lg u n - 
c h a   k elib -k e tib  y u rad i.  K eyin  k u n  o ra la b ,  h a fta  o ra la b   keladigan 
boNadi.
B ir  k u n i  to n g   m ah ali  k a m p ir  ta sh q a n g a   ch iq sa ,  ikki  kiyik 
k u rt-k u rt xashak chaynayapti.  U lard an  birini  k am p ir darrov tanidi. 
U n in g   o ld   o ‘ng  o y o g ‘ida  terisi  sh ilin ib   ju n   o ‘sm ay   q o lg an   jo y i 
b o r  ed i.  T a n ish   kiyik  y o n id a   shoxlari  b u ra lib   k etg an   b a q u w a t 
kiyik q o c h ish n i  m o ‘ljallab sergak tu ra rd i.
— Jo n iv o rg in a -y a , ju ft to p ib sa n -k u ,  — deydi u  ovoz chiqazib.
K iyik  u n d a n   c h o ‘ch im a y d i.  Ju fti  tisarilib ,  sal  n ari  k etad i.
B u tu n   q ish lo q   k a m p irn in g   kiyik  sog‘ish in i  bilib  o lg an   edi. 
B a ’za n   u  kiyik  so g ‘a d ig a n   m a h a ld a   d a ra x tla r,  to s h la r  o ra sid an  
q a ra b  tu rish a rd i.  Bu  atro fd a g ila r yovvoyi  kiyikni  so q q a n   o d a m n i 
k o ‘rishm agan edi. A yniqsa, kiyikning o ‘zi tog d a n  tushib, kam pirga 
o ‘zini  sog‘dirib,  yan a c h o lqqilarga ch iq ib  ketishi  h a m m a n i  hayron 
q o ldirardi.
A n a   s h u n d a n   k e y in   k a m p irn in g   n o m i  K iyiksovdi  o n a g a , 
K iyiksovdi m o m o g a  ay lan g an  edi.
K iyiksovdi  m o m o  salk am  y u z y o sh d a  o la m d a n   o ‘ta d i.  B utun 
q ish lo q   m o ta m   tu tib ,  u n i  o ‘zin in g   to sh   kulbasi  yoniga  k o ‘m ib, 
sag‘ana ko‘taradi.
U n i  k o ‘m a y o tg a n la rid a   o lo m o n   te p a sid a   q u s h la r faryod  urib 
c h irq illa b  a y lan ad ilar.  K iy ik lar o lo m o n g a  y a q in   kelib,  y u m -y u m  
k o ‘z yosh  t o ‘kadilar.  A yiqlar to s h la r ustiga  c h iq ib .  o ‘k irib -o ‘kirib 
yigMaydilar.
Q u sh la r togM ardan  anvoyi  gul  urugM arini  o p k e lib  q a b r ustiga 
sep ad ilar.  E rta  b a h o r  kelishi  b ilan   q a b r  u stid a  k im x o b d ek   b o ‘lib 
g u lla r  o c h ila d i.
Kiyiksovdi  m o m o n in g  qabri  qadam joga aylanadi.  Bu to g ‘larga 
k e lg a n la r  u n in g   q a b rin i  ta v o b   q ilm a y   k e tm a y d ila r.  Bu  q a b r 
y a q in id a   o v c h ila r  h a m   o ‘q   ch iq a z m a y d ila r.  T a b ia tn in g   sokin  va 
lekin  b e n ih o y a   g o ‘zal  m ask an ig a  tu rli  to m o n la rd a n   s o ‘q m o q la r 
o c h ila d i...
5 —   S .  A h m a d .   J i m j i t l i k
6 5


Bu  a fs o n a m i,  h a q iq a tm i,  T o lib jo n   b ilm a sd i. 
Y o sh lig id a 
eshitganlari afso n ad an   ko T a  h aqiqatga yaqin  edi.  U olis yu rtlard a 
y urgan  k ezlarida  K iyiksovdi  m o m o   v oqeasini  eslab  tu rard i.  H a r 
gal  esla g a n d a   q o y a  to s h la r  q u rsh o v id ag i  q a d rd o n   qishlogM ni 
k o ‘rgandek b o ‘lard i.  Q u sh la m in g  c h u g ‘u rin i,  b u lo q lar jilg ‘asining 
shildiraganini eshitgandek boMardi.  Kiyiksovdi  m o m o  afsonasi  uning 
ta rjim a i  h o li b ilan   q o rish ib   k etg an d ek   edi.
*  
*  
*
K atta  0 ‘zbekiston  trakti  to g ‘  b u ra m a   yoMlaridan  oshib,  K itob 
shahrini oralab o ‘tadi.  Kitobga yet m ay ch ap  to m o n d a katta yo‘l bor.
Bu  jo y d a   av to b u s  k u tg an   yoM ovchilar  k o ‘p  boMadi.  U la r 
Varga nze,  P alan d ara,  H azrat  B ashir to m o n la rn in g   к ishi lari.  0 ‘ng 
to m o n g a   ketg an   c h o g ‘ro q   yoM  Q o p lo n b o p   qishlogMga  eltad i.  U 
yogMga yoM y o ‘q.  F aq at yolgMz oyoq  so ‘q m o q la r,  xolos.
M a sh in a   H a z ra t  B ashir burilishiga  k elg an d a T o lib jo n   kab in a 
to m in i  ta p illa tib   u rdi.  S h ito b   b ilan  k elay o tg an   m a sh in a   t o ‘xtadi. 
T o lib jo n   pastga sak rab  tu sh d iy u  c h o ‘nta g id a n   pul  izlay b o sh lad i. 
T o  u  pul  c h iq a z g u n c h a  sh o fy o r m o to rg a  g az berib, j o ‘n ab  qoldi.
Q o p lo n b o p ,  sh u   y e rlik la rn in g   t a ’rifi  b ila n   a y tg a n d a ,  y e r 
yuzining eng soMim joyi.  S am arqandda saraton harorati qirq darajaga 
c h iq q a n d a ,  Q o p lo n b o p d a   m o ‘’ta d il  —  oM tiz  b e sh   d a ra ja d a  
q im irla m a y  tu ra d i.
Q o p lo n b o p   a h o lis i  ijtim o iy   fo y d a li  is h la r   b ila n   d e y a rli 
shugM illanishm asdi.  S h u n in g  u c h u n   h a m   rayon  kattalari  na  klub, 
n a  m a d a n iy -m a ish iy   b in o   q u rg an .  T ep asig a  «О М Е Х Т А »  d eb  
yozilgan b ittag in a m ag azin  b o r,  xolos.  U n d a  sa n o at  m ol lari  h am , 
o z iq -o v q a t  h a m   so tilad i.  H a tto ,  v elosiped  b ilan  k ito b   h a m   shu 
d o 'k o n d a.  Narxi tushirilgan m ollar qatorida m ini yubka bilan xilm a- 
xil  oM cham dagi  ch et  el  siy n ab an d lari  h a m   b o r  edi.
Y oz  oylari  sayil  b o sh la n g a n d a   Z a ra fsh o n   v o h a sin in g   turli 
jo y la rid a n   kelgan  o d a m la rn i  u c h ra tish   m u m k in .  0 ‘sh a  k ezlarda 
b o z o r qizirdi.  Y o y m ach ilar qulfm i,  sich q o n   tu tad ig an  q o p q o n m i, 
izo lcn tam i,  saq ich m i,  c h e k ic h m i,  ipga  oMkazilgan  o ‘rik magMzi- 
m i,  ziram i  —  yoyib ta sh la sh a rd i.  U la r yo zib  q o ‘ygan  k ley o n k ad a 
toM iyo,  a c h c h iq to s h ,  q a la m p irm u n c h o q ,  s u rm a ,  u k p a rg a c h a  
boMardi.  Bir to m o n d a to ‘n bozori, b ir to m o n d a  p ichoq, ju n  paypoq 
bozori, b ir to m o n d a d o ‘ppi,  rang bozori...  R ang bozori ju d a  gavjum
66


b o ‘lardi.  T o g ‘d a n   tu sh g an   c h o 'p o n la r   h a r  q a n c h a   ran g   boMsa, 
Ь1фа8Ьа talab ketardilar.
U la r echkilardan tarab olingan tivitlarni, tizzagacha chiqadigan 
p a y p o q la m i  t o ‘qiydigan  ju n   iplarni  b o ‘yash  u c h u n   rang  xarid 
qilardilar.
B eshik,  b e la n c h a k ,  qiz  su m ak ,  o ‘g‘il  su m ak ,  i p   o ‘raydigan 
u rc h u q ,  z a ra n g  c h o ‘m ic h ,  o ‘roq b o zo ri  q o z o n d e k  q ay n ard i.
E h -h e ,  Q o p lo n b o p   b o z o rid a   n im a la r  boM maydi.  Q arsillatib  
sa q ic h   c h a y n a g a n   q iz la r,  sa m o ly o t  tasv iri  tu sh irilg a n   c h o d ir 
tesh ig id an   kallasini c h iq a z ib  q o ‘yib su ratg a o lad ig an  fo to c h ila r... 
Biriga kavkazcha besh m et  kiydirib,  b irin in g  yelkasiga yog‘o c h d a n  
yasalgan b e sh o ta m i osib q o ‘yib suratga oladi.  Y osh kelin-kuyovlar 
b ir-b irla rig a   b o sh larin i  tegizib  tu rib ,  tilla  tishi  b o rla r kulib  tu rib , 
q o ‘l  so ati  b o rla r  kafti ni  iyagiga  tira b   tu rib   su ratg a  tu sh a d ila r. 
N o v v o y larn in g  q o ‘li qoMiga teg m ay d i.  K a b o b p azlar o ld id a  y o sh - 
yalang  g ‘ujg‘o n  uradi.  O m o n a t ch o y x o n alard a o sh x o ‘rlarga qozon 
y etish m ay d i.  Q asso b lar  kuniga  n e c h ta la b   q o ‘y  s o ‘yib,  y etk azi- 
sh o lm ay d i.  Y angi  so 'y ilg an   q o ‘yning g o 's h ti sovim ay tu rib  talash 
b o ‘lib ketadi.
T o lib jo n   Q o p lo n b o p g a   k irm ay ,  s o ‘q m o q q a   c h iq d i.  O lisda 
q ish lo q n in g  shovqini  eshitilib tu ra rd i.  Bir n e c h a  jo y d a  barobariga 
q o ‘yilgan  m a g n ito fo n la rd a n   h a r  xil  q o ‘sh iq   ta raly ap ti.  D o rb o z 
kindikka  kelgan b o ‘Isa kerak, d o ‘m b iran in g  b ir m a ro m d a  dirillashi 
e sh itila d i.  Bu  s h o v q in la rn i  k a rn a y n in g   v a t-v a ti  b o sib   k etad i. 
T o lib jo n n in g   y o n g in a sid a n   yangi  s o ‘yilgan  q o ‘y n in g   o ‘pkasini 
su d rab  b ir it  o ‘tib   ketdi.  S o c h -so q o li  o ‘sib  ketg an  y alan g o y o q  b ir 
yigitni  to ‘rt-b esh   kishi,  «ushla,  ushla o ‘g ‘rini»! deb quvlab kelardi. 
0 ‘g ‘ri  T o lib jo n g a  ro 'p a ra  kel ish d a n  q o ‘rqib,  so ‘q m o q d a n   o ‘ngga 
burildiyu soyga o ‘zini otdi. Orqasidan quvib kelganlar pastga tushishga 
j u r ’at q ilo lm ay  q irg ‘o q d a  t o ‘xtab  q o lish d i.  M ilitsio n e r h u sh tag in i 
c h u rilla tg a n c h a   q o lav erd i.  0 ‘g ‘ri  so y n in g   h a r  y e r - h a r   yerida 
d o ‘m bayib turgan h o ‘l toshlarga oyoq tirab,  narigi qirg‘oqqa chiqib, 
qoMidagi tu g u n n i b alan d  k o ‘ta rd i-y u ,  c h a p  q o ‘li b ilan kindigining 
p astin i  k o ‘rsatib  m asx ara  qildi.  K eyin  to sh la r o rqasiga  o ‘tib  y o ‘q 
b o ‘lib  ketdi.  Q uvib  kelganlar u n i s o ‘k ib -so ‘kib orqaga qaytdilar.
Y o n m a -y o n   o ‘sgan,  h a r  b a h o r  p illa c h ila r  k allaklab  ketad i- 
gan  keksa tu t tagida b e sh -o ‘n  o d a m  o ‘ralashib turishardi.  T olibjon 
bunga uncha aham iyat berm adi. Yaqin kelganda ularning nim adandir 
d a rg ‘azab  b o ‘lib tu rg a n la rin i bildi.  Y o ‘l  c h e tid a   b o ‘g ‘ziga p ich o q
6 7


to rtilg a n   b ir  b u q a c h a   jo n   taslim   q ila y o tg a n   b o ‘lsa  k erak,  o rq a  
oyog‘ini h a r zam o n   bir ojiz silkitib q o ‘yardi.  O d am lar jim . T olibjon 
h ay ro n  b o ‘lib b ir b u q ach ag a,  b ir o d am larg a q arad i.  H e c h  k im d an  
sad o  ch iq m a d i. T o lib jo n  tu tg a su y an ib  afto d a h o l  o ‘tirg an  x o tin n i 
k o 'rm a g a n   ek an .  U n g a   k o ‘zi tu s h d i-y u   k o ‘ngli a lla n e c h u k  b o ‘lib 
ketdi.  O zg ‘in ,  rangi  sarg ‘ayib,  yuziga b e m a h a l tu sh g a n  a jin la r bu 
x o tin n in g  dukatlik ek anini bildirib turardi. T olibjon tin m a y  papiros 
tu ta tib  tu rg a n  y ig itd an  so ‘radi:
—  N im a b o ‘ldi?
—  N im a  boMganini  k o ‘rm ay ap sizm i,  — d e d i yigit.  — G ‘o ‘z a - 
ni p ayhon qiladi,  deb d irek to r b o ‘g ‘ziga p ich o q  tortvorsa b o ‘ladimi! 
N evarasi  arm iy ad an   kelishiga so 'y m o q c h i b o ‘lib boqib у и щ ап  edi. 
N o in so flik n i qarang-a!
X otin  indam as, jo n  taslim  qilayotgan b u q ach ag a m a ’yus q arab  
o ‘tirard i.  K eksaroq  b ir o d a m  g ap   qo td i:
—  N im a   qilib  an g ray ib   tu rib sa n la r,  q o n i  ivib  q o lm a y   tu rib  
saranjom   qilish  kerak.  Q oni  ichida q o lsa, g o ‘sh tin i yeb boMadimi?
B u q ach a  b o ‘g ‘izla n g a n d a n   keyin  k o ‘p  u rin g a n   b o ‘lsa  k erak, 
ju n la ri  tu p ro q q a   q o rish g a n ,  y o ‘l  c h e tla ri,  g iy o h la r  usti,  h a tto  
tu tn in g  b u ju r ta n a sig a   h a m  q o n   sa c h ra g a n  edi.
O d a m la r  biri  u n in g   o y o g ‘id a n ,  biri  sh o x id a n   s u d ra b ,  tu t 
tagiga olib  kelishdi.  S h o p  m o ‘ylovli yigit belbogNga osilgan q in d an  
p ic h o q   c h iq a rib ,  y o ‘l  c h e tid a n   e n g ash ib   to sh   ta n la y   b o sh lad i. 
O xiri  и  istagan  to sh n i  to p ib ,  b ir  tu flad iy u   p ic h o g ‘ini  qayrash g a 
tushdi.
O d a m la rn i  x o ‘p   ran jitg an   b u   «noinsoflik»  M irv alin in g   ishi
edi.
K atta yo‘lda ketayotgan Mirvali uzoqdan g‘o ‘za paykali yoqasida 
уищ ап m o ln i  k o ‘radiyu  m ashinasini shag‘al to ‘kilgan y o ‘lga burib, 
tut oldiga keladi.  Bir xotin tutga suyangancha uxlab qolgan.  Buqachasi 
y o ‘l  c h e tid a  o ‘t  c h im d ib   yuripti.
M irvali  uxlab  q o lg an   x o tin n i  b ir te p d i.  X o tin   k o ‘zin i  o c h ish i 
bilan tepasida g ‘azabga to ‘lgan  M irvalini  k o ‘rib,  d ag ‘-d a g ‘ titraydi. 
T ep k i  y eg an   jo y in in g   o g ‘rishiga  q a ra m a y ,  a la m   b ilan   o ‘m id a n  
turib,  d irek to щ a tik qaraydi.
—  N im a  g u n o h   q ild im ,  yaram as?
K ayfi  b o r  M irv ali g ‘o ‘z a   p aykali  c h e tid a  o ‘t c h im d ib   y u rg an  
b u q a c h a n i  k o ‘rsa ta d i.  X o tin   m u d ra b   q o lg a n id a   a rq o n   q o ‘lid a n  
ch iq ib   ketganini  b ila d i-y u , tili  kalim aga kelm ay, g ‘uld irab  q oladi.
68


D irek to r etigining q o ‘njidan p ich o q  ch iqarayotganida xotin q o ‘liga 
yo p ish ad i.
—  J o n   u k a m ,  u n d a y   qilm ang!  B o la -c h a q a n g izn in g   ro h a tin i 
k o ‘ring!  B u n d ay  qilm ang!  N e v a ra g in a m n in g  afg ‘o n d a n   kelishiga 
a ta b  o lg an m an .
— 0 ‘n kun a w a l shu buqachang  g ‘o ‘za ichiga kiiganda arm iya- 
dagi  n ev aran g n i a n d ish a  qilib k ech irg an d im .
— 0 ‘shandan beri g ‘o ‘zaga kirmadi. A rqonini ushlab yo‘l chetida 
o 'tla ty a p m a n .  M u d ra b  q o lg an  e k a n m a n ,  a rq o n  oMgur q o ‘lim d an  
chiqib ketibdi.  Bari b irg ‘o ‘zaga kirmadi.  K iritm aym an ham .  Q andoq 
qilay,  d a rm o n im   y o ‘q ,  o ‘tirsa m   m u d ra b   k ety ap m an .
—  M en senga o ‘sha kuni n im a degandim ?  Bu yerda m ol boqm a, 
d em a g a n m id im ?   —  d ed i  M irvali  o ‘d a g ‘aylab.
—  B oshqa q a y o q d a   m ol  b o q a m a n ?   Y o ‘l  ch e tla rid a g i  o ‘tlarga 
dori sochib tashlagansiz.  0 ‘sh a o ‘tla m i yeb n e c h ta  m ol o ‘lib ketdi.
—  Bu m udrashing boMsa, m oling albatta g ‘o ‘zaga kiradi. Yaxshisi 
u n in g  b a h rid a n  o ‘tish  kerak.  —  D ire k to r y u m sh am ad i.  X o tin n in g  
chirqillab tuiganiga e ’tib o r berm ay, tu t bargiga intilgan buqachaning 
shoxidan qayirib turib, b o ‘g ‘ziga p ich o q  to rtib  yubordi.  B o‘g ‘zidan 
povillab issiq q o n  otilayotgan b u q ach a o ‘ynoqlab, o ‘zini tut tanasiga 
za rb   b ila n   u rd i.  S h a g a l  y o ‘l  u stig a  o tilib   tu s h d i-y u ,  b o sh in i 
o ‘nglayolm ay tutga urilar, tu p ro q  y o ‘lga m u n k ib  ketardi.  O d am lar 
o ‘zlarin i ch e tg a  olib,  telb a b ir alpozdagi  m o ln in g  azo b  chekishiga 
ala m   b ilan  q a ra b  tu rish ard i.
X o tin   M irvalining qarshisiga  kelib yoqasiga c h a n g  so lm o q ch i 
b o ‘ldi.  M irvali  q o ‘lini qayirib tash lad i.  X otin  yan a intildi.
—  X u d o y o ,  u   d u n y o ,  b u   d u n y o   ikki  yuzing  q a ro   b o ‘lsin! 
U rushda shahid b o ‘lgan erim ning arvohi yoqangdan tutsin!  U m ring 
q a m o q la rd a  o ‘tib  ketsin!  —  S h u n d a y  d eb  tu rib  u tiz z a la d i-y u  ikki 
q o ‘lini o sm o n g a k o ‘tard i.  — O m in!
M irvali yerga b ir tu p u rib  m ash in asin i g u rillatg an ch a ketdi.
O rq a d a n   g ‘azab   b ilan   q a rab   tu rg a n   m o ‘ylovli  yigit  b alan d  
o voz  b ila n ,  d ay u s,  d ed i.  K eyin  s h u n d a y  g ap  a y tg a n id a n   q o ‘rqib, 
y o n -v e rid a g ila rg a   q arad i.  U la r,  bu  g a p n i  sen  a y tm a d in g ,  biz 
e sh itm a d ik ,  d e g a n d e k ,  k o ‘z larin i  o lib   q o ch ish d i.
T o lib jo n   h o z ir  id o rag a  b o ra m a n ,  b u n a q a   insofsizlik  qilgani 
u c h u n   M irvaliga q a ttiq -q a ttiq g a p ira m a n , degan  niyatda shaxdam  
yurib sovxoz m ark azi to m o n g a  q a ra b  ketdi.
M irvali id o rad a y o ‘q  edi.
69


T olibjon sh o fy o rd an , o ‘zi q an i,  d eb  so ‘radi.  U  bosh  k o ‘tarm ay  
ja v o b  qildi:
—  D a m  olgani b o q q a  kirib  ketdilar.  B iron  soat  uxlab o lad ilar.
T o lib jo n   uyg‘o n g u n c h a   u n i  k utishga  a h d   qildi.  D a sty o r yigit
c h in o r tagidagi  d astu rx o n   yozilgan  sto lg a  p a tn isd a   u -b u   q o ‘ydi. 
C h o y  o lib  c h iq ib ,  T o lib jo n n i  o T irish g a  u n d a d i.
M e h m o n x o n a b e k a si  — ta ta r   o p o y   yelkasiga  ip  yigiradigan 
d a stg o h   q o ‘yib,  b ir  e ta k   tiv it  b ilan   c h in o r   tagiga  c h iq d i.  Bir 
o z d a n   keyin  d astg o h n in g  ari  o v o zin i  eslatad ig an   to v u sh i  keldi.
T o lib jo n   c h o y  h o ‘p la rk a n ,  boyagi  sh a h d id a n   a n c h a  tu sh g a n - 
dek edi.
U o ‘m id an   turib,  beixtiyor  ta ta r  o p a  ip  yigirayotgan to m o n g a 
yura boshladi,  o paning ishlariga qarab  turdi.  O poy q o ‘lida b ir siqim  
tivit, b ir oyog‘i b ilan ch arx  tepkisini bosadi.  P ildirab aylanayotgan 
u rc h u q  tivitni  h o ‘p lay o tg an d ek , o ‘ziga to rtib  o ‘rardi. T o lib jo n  bu 
ishga sh u n c h a lik  berilib ketdiki,  o p o y n in g  tepasiga kelganini  ham  
b ilm ay q oldi.  O p o y  bosh  k o ‘ta rib  unga qaradi.
—  N u ,  singa  q iziq  s h to   li?  —  ded i  u  h a y ro n   b o ‘lib.
—  Siz  ishingizni  q ilavering,  o p o y .  B iroz  to m o sh a   qilay,  — 
d ed i T olibjon.
Shu to p d a Tolibjon bolaligida onasining charx yigirishini esladi. 
E ch k id an  tarab  olingan tivitlar to ‘plan ib  q o lg an d a, ayvonga charx 
o lib   c h iq ib ,  ip   y igirardi.  0 ‘ng  q o ‘lida c h a rx   a y la n tirib ,  c h a p  
q o ‘lida urchuqqa tivit yetkazib berib turardi.  Bu h am  xuddi shunday. 
F aq at b u n d a   p arrak n i tepki bosib ay lantiriladi.
T olibjonning miyasiga yarq etib bir fikr keldi. O rqasiga o bgirilib, 
shofyom i izlay boshladi.  Shofyor bola q o n  sachragan etikni tozalab 
m e h m o n x o n ag a opkirib ketayotgan edi.
—  M irzajo n ,  b o g ‘d a n   b itta   v e n tily a to r o lib   c h iq in g ,  —  dedi.
Ich k arig a  kirib  ketgan  M irz a jo n   sh n u rin i  su d rab   v e n tily a to r
olib chiqdi. T olibjon u n in g  qoMidan olib,  u y o q -b u  yog‘iga q arad i- 
da:
— O tvyorkangizni opkelib,  m anavi  parrakni ch iqazib tashlang, 
— dedi.
M irzajo n   h a y ro n   b o ‘lib  yelkasini  b ir  q isd i-d a ,  z u m   o ‘tm ay  
b ag ajn ik d an  o tv y o rk a,  o m b u r keltirib  b irp asd a  p a rra k n i c h iq azib  
oldi.  T o lib jo n   o p o y n in g  fartugi c h o ‘n ta g id a n  c h iq ib  tu rg an  b o ‘sh 
u rc h u q lard an  birini so ‘rab oldi.  S hofyor bilan  ikkovi  u rin ib  parrak 
o ‘rniga urchuqni o ‘m atishdi.  H ozirgina Tolibjon ovqatlangan stolni
70


k o ‘ta rib  c h in o r tagiga olib  kelishdi.  T o lib jo n  v e n tily a to r vilkasini 
ro zetk ag a  tiq ish i  b ilan   u rc h u q   pirillab   ay lan a  ketd i.  K o ‘zlari 
q u v o n c h d a n   y ash n a b   ketgan  T o lib jo n   h ay ajo n   b ilan   M irzajo n g a 
qaradi.  U  qoyil,  kallangizga qoyil, T olib aka, deb yubordi.  U larning 
qilayotgan  ishlarini  kuzatib tu rg an  o poy yaqin  kelib  h ay ro n  b o ‘lib 
qoldi.
—  M a n a ,  o p o y ,  ish in g izn i  o so n la sh tird ik .  Q a n i,  o z ro q   tivit 
o lib   k elin g -ch i.
O p o y  tiv it  o lib  kelib,  labi  b ilan  tivit  u c h in i  h o ‘llab  u rc h u q q a  
o ‘radi.  K eyin v e n tily a to r tu g m asin i bosdi.  U rc h u q  ay lan ib ,  uning 
q o ‘lidagi  tiv itlarn i  h o ‘plab   o 'ra y  b o sh lad i.  B ir z u m d a   q isim  t o ‘la 
tivit  u rc h u q q a  o ‘ralib b o ‘ldi.
O p o y   y a n a   tivit  o lib   keldi.  V en tily a to r  u rc h u g ‘i  zu m   o ‘tm ay  
uni  ham   o ‘rab tashladi.  U la r u chovlon bu  ishga sh u n ch alik  berilib 
ketishgan  ed ik i,  b o g 'd a n   M irvali c h iq q a n in i,  kelib so atig a q arab , 
bitta  u rc h u q q a  
n e c h a   m in u td a   i p   o ‘ralib   boMishini  k u zatib 
tu rg a n in i  sezm ay   qolishdi.
—  Bu ish kim ning kallasidan chiqdi? — dedi  M irvali shofyoriga 
qarab.
U   b oshi  b ilan   T o lib jo n n i  k o ‘rsatdi.
—  K allangga qo yilm an. 0 ‘qigan o d a m sa n -d a ,  kallang ishlaydi. 
B ila sa n m i,  sen   h o z ir  n im a   o ‘ylab   to p d in g ?   X a z in a   to p d in g , 
b irla sh m a  u c h u n   m illio n lab  pul  topding!
X oljalik lam in g  sanab sanog‘iga yetib bo'lm ay d ig an  oq echkilari 
b o r.  U la rd a n   yiliga  b ir  m a rta   tivit  ta ra b   o lin a r,  ikki  m a rta  ju n  
q irq ilard i.  O ltm ish   to n n a d a n   o rtiq   tiv itn i  b irla sh m a   sovxozlari 
d avlatga so tard i.  M irvali  h o z ir sh u   tik tu rg a n ic h a  x o m c h o 't qildi: 
bu  yil  e c h k ila r soni  ikki  b a ro b a r o sh d i.  Echki  —  k o ‘p   tu g 'a d ig a n  
jo n iv o r.  U la rd a n   ta ra b   o lin a d ig a n   tiv itla rn in g   b ir  q ism in i  ip  
yigirish  u c h u n  o lib  q o lsa boMadi.
M irvali  d o ‘stin i  b a g ‘riga  b o sib ,  uni  b o sh q a la r  u c h u n   berk 
boqqa sudradi.  Ikkovi qog'oz-qalam  olib hisoblashga tushib ketishdi. 
U ju d a  t o ‘g ‘ri,  a n iq   h isob qilardi.
—  M enga qara.  Q o p lo n b o p d a n  sovxozga sariq c h aq alik  foyda 
y o ‘q.  U la r  b izn i  em ib   y o tish ib d i.  E rk a k la r  e rta   b a h o rd a   ketib, 
k ech   k u zd a  q ay tib   keladi.  X o tin la rn in g  qishi  b ilan   q ilad ig an   ishi 
y o ‘q.  U jo y larg a  na ek in   ekib boMadi,  na b ir giyoh  o ‘stirib.  N im a  
d e y s a n ,  o ‘sh a   y e rd a g i  q a ro v s iz   y o tg a n   q a s s o b x o n a n i  sexga 
aylantirsak?!  M a n a   sh u n a q a   v en tily a to rla rd a n   ikki  y u ztasin i  olib
71


kelib,  ayollarga  i p   yig irtirsak ...  X o ‘sh ,  q alay?  A gar  sh u   ish 
yaxshi  natija b ersa,  rcVmol  to ‘qiydigan sex o ch am iz.
S h u n d a y  d eb   v e n tily a to rd a   ip   y igirayotgan  o p o y n in g  oldiga 
c h iq ish d i.
—  M enga qarang, bitta ro 'm o ln i nech a kunda to ‘qib bitkazasiz?
O p o y   b iro z  o 'y la n ib   tu rib , ja v o b   qildi:
—  N u ,  b o ‘sh vaqtim ga qoriy.  S plo sh n o y  zan im atsa  itsam ,  ikki 
kunda  b ir ro ‘m ol  bita.
—  Bitta shunaqa tivit ro ‘m ol b ozorda n echa pul turadi?
—  C h iy alin in g  J a h o n  b o z o rid a  o q in i  ikki y u z o ‘ttizga,  q o ra si­
ni  ikki yuzga sotalar.
M irvali yan a q o g ‘o z-q alam g a o ‘zini urdi.
Q o p lo n b o p   b ilan  d u k a tlik la m in g   itini  h a m   tuvagi  o ltin d a n  
b o i i b   k etad i.  E rlari  h a m   d a y d ib   k etib  q o lm a y ,  b o la   b o q a d ig a n  
b o ‘lib qoladi.
O p o y d a n   b ir  so atd a  yigirgan  ipni  k o ‘rsatish n i  s o ‘rashdi.
T elefo n  jirin g lad i.  A T S q izlari  T o sh k e n td a n   telefo n   q ilish g a- 
n in i,  SogMiqni saqlash  m in istri  D eh q o n o b o d g a   keta tu rib  t o ‘xtab 
o lm o q c h i b o lg a n in i aytdi.  M irvali T olibjonga,  ishing boMsa ertaga 
gaplashaylik,  d ed iy u  sh o sh ib  id o rag a c h iq ib  ketdi.
T o lib jo n   garajga  tele fo n   qilib ,  b iro rta   b o ‘sh  m a sh in a   boMsa, 
Y e tim q ish lo q q a o b o rib  ta sh la sin ,  d eb  iltim o s qildi.
VIII
M irvali  id o ra d a n   c h iq ib   m a sh in a   k u tib   tu rg a n   e d i,  c h in o r  
ta g id a   xayol  su rib   o ‘tirg a n   b ir   ay o lg a  k o ‘zi  tu s h d i.  A w a lig a   u 
b iro n tasi  o ‘tirg a n d ir-d a ,  d e b  q o ‘ya  q o ld i.  U m u m a n ,  u n in g  h o z ir 
to g ‘  y o lig a  chiqib m in istm i kutib olishga un ch alik  xohishi y o ‘qdek 
edi.  M inistr shu y o ld a n   S urxondaryo to m o n g a  o ‘tib ketadi.  Lekin 
u n in g   a y ta d ig a n   gap i  b o r.  D u k a tlik la m in g   arizasi  y u z a sid a n  
g aplashm oqchi.  M irvaliga qolsa,  u m u m a n  d u k atlik lam i bu jo y d an  
k o ‘c h irib   y u b o rsa .  H a m m a y o q q a   kasal  ta rq a ta d i,  b u   m a ra z la r. 
llg a n la ri  h a m   u la r  m ax su s  m e d p u n k t,  k ic h ik ro q   —  y ig irm a - 
o ‘ttiz o ‘rinli  kasalxona qurib berishni talab  qilishgan.  S hu to lg ‘rida 
g ap  o c h g a n   s o g liq n i  saq lash   b o l i m i   b o s h lig ln i  M irvali  q ay irib  
tash la g a n   ed i.  M a n a ,  d u k a tlik la r  y a n a   b o sh   k o l a r i b   q o lish d i. 
A riza  y o z m a g a n  jo y i  q o lm a y a p ti.  R e d a k siy a la r-k u   x atg a  t o l i b  
ketgan.  A m m o   M irvali  u n c h a -m u n c h a  am ald o rlarg a so ‘zini berib
7 2


q o ‘y a d ig a n la rd a n   e m asd i.  U  faq at  b irin c h in i  ta n  o la d i.  B irin ch i 
esa  u n i  o ‘g ‘lim ,  d e g a n .  S h u n d o q  b o ‘lg a n d a n   k ey in   k im   u n g a tik  
kela oladi?!
C h in o r tagida o ‘tirgan ayol o ‘m id a n  turib, b u  to m o n g a  qaradi. 
M irvali  uni tan id i.  Bu Ja y ro n a  edi.
M irvali  u n i  ilgari  b ir  k o ‘rgan.  Bu  qiz  T o s h k e n td a   in tu ristd a  
taijim on. A w algi yili u  sovxozga arab ayollari delegatsiyasini boshlab 
kelgandi.  M irvali uning qad d i-q o m atig a, sutga chayilgandek opp o q  
yuzi,  zu lu k d ek  q o sh larig a,  c h a q n a b  tu rg an   k o ‘zlariga b o q ib , jin n i 
boMay d eg an d i.  S hu  qizga  o ‘zin i  o ‘k tam   k o ‘rsatish  u c h u n ,  u n in g  
e ’tib o rin i  q o z o n ish   u c h u n   d a stu rx o n g a  n o z - n e ’m a tla m i  t o ‘kib 
tashlagandi.  S hu qizni d eb  delegatsiyadagi  ay o llam in g  ham m asiga 
q im m a tb a h o   sovg‘a la r  b erg an d i.  U   q izn i  c h e tg a   c h a q irib ,  unga 
alo h id a  sovg‘a tay y o rlan g an in i  aytib,  m eh m o n x o n a g a  o lib kirgan. 
C h o ‘nta g id a n   b rillia n t  k o ‘zli  zirak  c h iq a z ib ,  b u   sizga,  b o sh q a la r 
k o ‘rm asin , d eb  tayinlagan.  Q iz h a rc h a n d  y o ‘q  desa h a m  q o ‘ym ay, 
zirakni sum kasiga solib q o ‘ygan edi.
Tashqariga chiqishdi. A rab ayollari patnisni tapillatib urib raqsga 
tu sh ish a rd i.  M irvali  Ja y ro n a n i  b ilag id an   u sh lab ,  d av rag a  to rtd i. 
Q iz  boyagi  sovg‘a d a n   q u v o n g a n id a n m i,  y o   o ‘zi  sh u n a q a   s h o ‘x, 
q u v n o q m i,  h a r   q alay ,  q u y m ic h i  u stid a n   shol  ro^m ol  b o y lab , 
b ir raqsga  tu sh ib   k etd ik i...  U  b e lid a n   p astin i  silkitib o ‘y n a g a n d a , 
ara b   ayollari  h a m   c h e tg a   c h iq ib   q o lish d i.  M irv alin in g   n a z a rid a  
d av rad a  bel  silkitib  o ‘y n a y o tg a n   Ja y ro n a   u n g a   ik k i-u c h   m a rta  
m in n a td o r iljayib  q o ‘yg an d ek  b o ‘ldi.
0 ‘sha kuni delegatsiya a ’zolari sovxoz bog‘ida tu n a b  qolishdi.
M irvali Ja y ro n a d a n  b ir n afasgina b o g ‘d a  say r q ilish n i so T ad i. 
Q iz  h a m   y o ‘q  d e m a d i.  Ikkovi  chirogM  o 'c h irilg a n   b o g ‘d a   a lla - 
pallagacha gaplashib aylanib yurishdi. Jay ro n a o ch iq q in a  qiz ekan. 
U la r   q a y tib   k e lis h g a n d a   h a m m a y o q   j i m j i t ,   o s h p a z   h a m , 
m e h m o n la r  h a m   d o n g   q o tib   u x lash ard i.  M irvali  b ir   q a d a h d a n  
ko n y ak   ich ish n i  ta k lif qildi.  Q iz b o sh   c h ay q ad i.
—  K eling,  J a y ro n a ,  b u n d a n   keyin  k o ‘ris h a m iz m i-y o ‘qm i. 
Shu uchrashuvim iz u ch u n , shu oydin kecha u ch u n , shu qaym oqdek 
to g 1  havosi  u c h u n  b itta d a n   ichaylik.
Ja y ro n a  u n in g  g ap in i q a y ta ro lm a d i.  Q arsh isid a q a d a h   u sh lab , 
y o lb o rib   tu rg a n   yigit  resp u b lik a n in g   e n g   a to q li,  e n g   o ‘k ta m , 
p ic h o g ‘i  keskir,  q o ‘li  u z u n   k ish ilarid an   edi.  K o ‘ksida  O liy  S ovet 
deputatligi  n ish o n i,  «O ltin Y ulduz». Ja y ro n a  q a d a h n i q o ‘liga olib.
73


siz u c h u n , tan ish g a n im iz  u c h u n ,  dedi.  Ikkovlari  ichib yuborishdi. 
Mirvali yana qadahlarga quydi.
—  E ndi  b o ‘ldi,  —  dedi  Jay ro n a.  —  B uyog‘i o rtiq c h a lik  qiladi, 
M irvali  aka.
—  U n d a y   em as,  siz  m e n   u c h u n   ich d in g iz.  A slida,  m e n   siz 
u c h u n   ich ish im   kerak  edi.  K eling,  siz  u c h u n   ichaylik.  O na  0 ‘z- 
b ek isto n im iz d a   b ir beqiyos qiz  borligi  u c h u n ,  o ‘sha  b eqiyos g o ‘- 
zal  qiz — siz  ek an lig in g iz  u c h u n ,  m e n d e k   b ir  b e n a v o ,  n o ta v o n , 
to g 'u   to sh la rd a   sa n q ib   yurgan  d ay d i  yigitga  siz bilan  y o n m a -y o n  
tu rish   baxti  nasib  qilgani  u c h u n   k o ‘ta ram iz.
M irvali  g a p ira y o tg a n d a   qiz  q iy q irib   k u lar,  e ,  o sh irv o rd in g iz- 
k u,  d eb  ojizgina  e 'tiro z  b ildirib tu ra rd i.  Ich ib  yub o rish d i.  M irvali 
sh u n d an   keyin  uni  qoMtiqlab,  oy ish k o m lar orasiga p a rc h a -p a rc h a  
o q   n u r t o ‘kib Ш щап yoNdan yurib ketishdi.  U zo q d an   M irvalining 
n im a la rd ir  d ey a y o tg a n i,  q iz n in g   b e m alo l  q iy q irib   kulayotgani 
esh itilib  tu rard i.
T u x u m   q ilm a y d ig a n   to v u q q a   d o n   b e rm a y m a n ,  d e y d ig a n  
M irvali o ‘sha o q sh o m  d o g ‘d a qoldi.  Bu qiz u sepgan d o n n i c h o ‘qib 
q ochgandi.
0 ‘s h a n d a n   b e ri  M irvali  J a y ro n a n i  k o ‘rm a d i.  N e c h a   m a rta  
k o ‘rish  istagida T o sh k e n tg a  b o rg a n d a   in tu ristg a   kirdi,  a m m o   uni 
u c h ra to lm a d i.  Bir boi-ganida  u n i Y a p o n iy ad a,  yan a b ir bo rg an id a 
L o n d o n d a ,  d ey ish d i.  M a n a ,  h o z ir u  o ‘z o y o g ‘i  b ilan   bu  yerlarga 
k elib  tu rip ti.
Ja y ro n a   M irvalini  k o 'rib ,  y o n ig a  kcla  b o sh lad i.  M irvali  ham  
b eix tiy o r u  to m o n g a  b ir-ik k i  q a d a m   tash lad i.
—  E, baxayr,  keling,  keling...  —  M irvali bo sh q a g ap  to polm ay, 
unga  m ahliyo boMgancha tu rib  qoldi.
Shu  o 'tg a n   ikki yil  orasida Jay ro n a y an a toMishibdi.  Q arashlari 
m a sto n a .  U n in g   t o ‘lg 'a n ib   kelay o tg an   g av d asid a  e rk ak   zo tin i 
d o v d ira ta d ig a n   a lla q a n d a y   b ir  s e h r  b o r  edi.
—  K eling,  keling,  —  d ed i  yan a  M irvali.  —  Biz  to m o n la rg a  
qaysi  sh am o l  u ch ird i?
Ja y ro n a n in g   kelganiga  a n c h a   boMgan  shekilli,  h o rg ‘in  k o ‘ri- 
nardi.
—  U k a m d a n   x a b a r olgani  k elg an d im ,  —  ded i  u  p ast  ovozda.
M irvali  h ayron b o ‘ldi.  Ukasi  bu yerda  n im a qiladi?!
—  U kam  universitetninggeologiya fakultetida o ‘qiydi.  Bir yarim 
o y d a n   beri  shu  to g ‘larda...
7 4


—  E,  boMdi,  boMdi,  —  ded i  M irvali.  —  U la r  to g ‘da  daydib 
y u rish ip ti.Q a c h o n   keldingiz?  S a m o ly o td a m i,  p o y ezd d am i?
—  A v to b u sd a,  —  d eb  ja v o b   berdi  Ja y ro n a .
—  U n i  q aran g -a!  J u d a   c h a rc h a g an d irsiz ?   U k an g iz  u zo q d a. 
T o g 'la r  o rasid a.  Y axshiyam   m en g a  yoM iqdingiz,  boM m asam ,  u 
to m o n larg a b o ro lm ay  sarson b o ‘lardingiz.  Bugun o ‘ng y o n b o sh in - 
giz  b ilan   tu rg a n   ek ansiz.
Y uvib,  yaxshi lab  artilg an   o p p o q   «Volga»  u la r  y o n ig a  kelib 
t o ‘xtadi.  O d a td a ,  M irvali  «Jiguli»,  «N iva»  m ash in a la rid a  yurardi. 
«V olga»ni  faqat  T o sh k e n td a n   k eladigan  m e h m o n la m i  kutgani 
c h iq q a n d a   yurg izard i.  B ugun  SogMiqni  saqlash  m in istrin i  kutish 
u c h u n   shofyoriga  atay in   «V olga»ni  tay y o rlash n i  b u y u rg a n   edi. 
M irv alin in g   fikri  b u zild i.  Ich ig a  sh a y to n   kirdi.  0 ‘z  oyogM  b ilan 
kelgan  oMjani  qoM dan  c h iq a z m a y m a n   e n d i,  d e d iy u   m a sh in a d a n  
tu sh ib ,  unga  ilhaq boMib tu rg a n  shofyoriga  yuzlandi:
—  M e h m o n   k utishga  b o sh q a   m a sh in a   c h iq a d i.  S en  m anavi 
singlim ni  M arjonsoyga tash lab  kelasan.
M irvali shofyorni  chetga chaqirib:  «Juda h am  tez yu rm a.  M eni 
M a y d o n to l o ld id a  k u tib  tu r.  O rq a p ard an i  tu sh irib  q o ‘y.  T u sh u n - 
d ingm i? —  K eyin  u kabinaga ch iq ay o tg an  Jay ro n ag a eshittirib:  — 
M ag n ito fo n g a   yaxshi  le n talarn i  q o ‘yib,  z e rik tirm a y   o lib   ket», 
dedi.
M irv alin in g   yuragi  d u k illab   u rard i.  G o ‘yo  u n in g   b u tu n   o ‘y- 
xayollari  hozirgina jo y id a n  q o ‘zg‘algan  m ash in ad a  ketg an d ek  edi. 
U   esini  yigMb,  o rqasiga  q ay td iy u   telefo n   o ld id a   c h o y   h o ‘plab 
oMirgan  n av b atch ig a  n im a d ir dedi.  K eyin  tele fo n  tru b k asin i  olib, 
b o g ‘n i  u lash n i  buyurdi.
—  «N iva»ni  b o q q a  o lib   kir.  A b dulazizga  a y ta m a n ,  u -b u   solib 
q o ‘yadi.  O rq ag a  ikki  k a n istr  b en zin   tash lab   q o ‘y.  H o z ir  o ‘zim  
boqqa oMaman.
M irvali  id o ran i  a y lan ib ,  b o g ‘  to m o n   k etd i.  B og1  jim jit  edi. 
O sh x o n a d a   kech k i  o v q atg a  tayyorgarlik  k o ‘ray o tg an   o sh p a z n i, 
A blaz,  d eb   c h aq ird i.
A b d u laziz  qoM larini  fartugMga  a rta -a rta   yug u rib   c h iq d i.  U , 
d ire k to r  m e h m o n n i  b o sh la b   keldi,  d eb   o ‘ylagan  boMsa  kerak, 
a n d a k  sarosim ada edi.  U n in g  bu  ho latin i  M irvali sezdi.
—  M ehm on bu yerga kelmaydi.  Boshqa joyda kutadigan boMdim. 
N im a ik i  p ish g an   n arsan g  boMsa,  R asu lb ek n in g   m ash in asig a  bos. 
A y am a,  moMroq  boMsin.
7 5


Bu  p ay t  R asu lb ek n in g   «Jiguli»si  h o v u z  old ig a kelib  t o ‘xtag an  
edi.  R asulbek b ila n  A b d u laziz k o ro b k alarg a jo y la n g a n   n a rsa la m i 
«Niva»ga tashiy boshladilar.
U n g a c h a   M irvali  m e h m o n x o n a g a   kirib,  «O ltin  Y ulduz»  va 
d e p u ta tlik   n ish o n i  q ad a lg a n   k o sty u m in i  kiyib,  o ‘ziga  o ro   berib 
chiqdi.
—  BoM dinglarm i?  —  d e d i  u  a m iro n a .  —  A n a v u n d a n   b ir-ik k i 
sh ish a tash lab  q o ‘ydinglarm i?
A bdulaziz,  xotiijam   b o ‘ling,  d egandek  k o ‘z qisib q o ‘ydi.  Shof- 
y o r rulga o ‘zim  o ‘tira m a n ,  d e b  o ‘ylagan e k a n ,  «N iva»  kabinasiga 
kirib,  b u y ru q   k u ta   b o sh lad i.  M irv ali  u n in g   yoniga  kelib,  tu sh , 
o ‘zim   m in a m a n ,  d ed i.  S h o fy o r hafsalasi  pirboM ib pastga tu sh d i. 
M irvali  k e ta r  o ld id a n :
—  K o m m u ta to rd a g i  q izlarga  ay tib   q o ‘y,  m e n i  kim   s o ‘rasa, 
ertalab  ju n  qirqim iga chiqib ketgan,  q a ch o n  qaytishini b ilm ay m an , 
d esin ,  —  d e b   ta y in lad i.  —  ly a ,  z a m r   g ap   esd an   c h iq ib d i-k u , 
te le fo n n i o lib   kel!
T e le fo n   sh n u ri  u z u n ,  o ‘n - o ‘n  besh  m e tr  kelardi.  A b d u laziz 
yu gurib  b o rib   te le fo n n i  k o ‘tarib   keldi.  Ikki  kafti  b ila n   u sh lab , 
k ab in ad a o ‘tirg a n   M irvalining tru b k a n i o lish in i  kutdi.  U  tm b k a n i 
k o ‘ta rib ,  T u rg 'u n o v n i  u la, d eb  b u y u rd i.  B iro z d a n   keyin:  «M enga 
q a ra ,  m e n   m in istrn i  kutgani  c h iq m a y m a n .  0 ‘zin g  ch iq .  H o z iro q  
y o ‘lga tush.  U  n im a desa, d irek to r biladi, alb atta ay tam an ,  deyaver, 
b o ‘ptim i?  U yog‘ini o ‘zing kelishtirasan.  M en to q q a chiqib ketdim », 
dedi.
T ru b k a n i  sh aq illatib  ta sh la d i-y u  m o to rg a  gaz berdi.
M a y d o n to lg a   b u rilg a n d a   u z o q d a   o q   «Volga»ga  k o ‘zi  tu sh d i. 
D e m a k ,  k u tish y ap ti.  U n in g  yuragi  d u k illab   u ra  b o sh lad i.  T e z ro q  
yetib b o ra  qolsay u  tcngi y o ‘q ,  beqiyos g o ‘zal q izn in g  y o nginasida 
o ‘tirsa.  U   g az  p e d alin i  o x irig ach a  bosdi.  M a sh in a   g o ‘yo  havoga 
k o ‘ta r ilis h   o ld id a n   te z lik   o la y o tg a n   s a m o ly o tg a   o ‘x s h a rd i, 
g ‘ild irak lari  y e rd an   uzilib  y an a  tu sh a r,  y an a  y e rd an   uzilib  xuddi 
havoda suzayotgandek b o ‘lardi.  M irvali «Volga» yaqiniga borganda 
b ird a n   to rm o z  b erd i.  M a sh in a  to sh u  sh ag ‘a llarn i a n c h a  jo y g ach a 
surib b o rib , g ‘iyqillab to 'x ta d i.  U   pastga tu sh ib   m ash in a  m o to rin i 
titk ilay o tg an  sh o fy o rid an  s o ‘radi:
— N im a gap?
— T o rtm a y a p ti,  — d e d i  sh o fy o r.  —  N im a   b o ‘lganini  b ilo l- 
m ay a p m a n .
76


M irvali  u n i je rk ib   tashladi:
—  Senga  n ech a  m arta ay tg an m an ,  tram b ly o m i  alm ashtirib ol, 
deb.  Bu ahvolda tepaga tortolm aydi. Y axshiyam  kelganim , b o ‘lmasa 
q o lib   k e tark an sizlar,  —  u  s h u n d a y   d e b ,  u z r  s o ‘rag an d ek ,  o rq a 
o ‘rin d iq d a   o ‘tirg an   Ja y ro n a g a   q a rab   oldi.  —  S en  qay tib   ketaver, 
o ‘zim   o b o rib   q o ‘y am an .  R asu lb ek n in g   m ash in asi o ‘tm a d im i?   — 
d eb  so ‘radi  M irvali.
— 0 ‘tdi,  m u n c h a  hovliqadi-ya, shun aq ay am  changitdiki, y o ‘l- 
ni  k o ‘ro lm ay   q o ld im .  Ik k i-u c h   m in u t  c h a n g   b osilishini  kutib 
to ‘xtab turdim .
S h o fy o r izza boMgan b ir a lp o z d a  b ag ajn ik d an   p ak etlarn i  olib, 
«N iv a» n in g  o rq asig a e h tiy o tla b  q o ‘ydi.  J a y ro n a n in g  rangi o q arib  
k etg an ,  gapirishga  h a m   m a d o ri  y o ‘q   edi.  U   e rta la b   n o n u sh ta  
q ilg an ich a tu z  to tm ag an  edi.  M irvali u n in g  ahvolini  ko‘rib,  darrov 
payqadi.
—  O c h iq q a n g a   o ‘xshaysiz.  0 ‘tirin g ,  sal  y u rib ,  o v q atlan ib  
olam iz.
Ja y ro n a   m a sh in ag a  ch iq d i.  M irvali  m o to rg a   asta  gaz  berdi. 
« N iv a»   t o g ‘  to m o n g a   b ir  te k is   o ‘rm a la b   b o ra rd i.  T e r a k la r  
q u rsh o v id ag i  sa y h o n lik   k o ‘rin d i.  M irvali  m a sh in a n i  t o ‘x tatib , 
y u k x o n ad an  b u k lan ad ig an  stol va ikki  stu lch a olib o ‘rnatdi.  Keyin 
boya A bdulaziz olib ch iq q an  kastryulkani stolga q o ‘ydi.  Sum kadan 
n o n ,  q o sh iq  va san c h q ila rn i c h iq a z ib , b irp asd a d astu rx o n   tuzadi.
—  Q a n i,  J a y ro n a x o n ,  b ir  ta m a d d i  qilib  olaylik.
Ja y ro n a   o rtiq c h a   iltifot  k u tm ay   kelib  o ‘tird i.  K astry u lk ad an  
tarelkaga suzilgan qovurm adan hovur chiqib turardi. Jayrona, oling- 
o lin g n i,  k u tm ay  yeya  boshladi.
—  Q itd e k -q itd e k   q ila m iz m i,  a?  —  d e d i  M irvali.
Jay ro n a  bo sh  chayqadi.
—  K eling,  o z ro q ,  y o ‘l  a z o b in i  bosish  u c h u n .
U  sh u n d a y   d e b ,  m a sh in a   y u k x o n a sid a n   b ir  sh ish a  a rm a n  
konyagi va ikkita piyola olib stolga q o ‘ydi.
—  Q a n i,  o ‘zin g iz  o c h a siz m i,  yo  o ‘zim   o c h ib   beraym i?
Jayrona n im a deyishini bilm ay, og‘zida ovqat bilan unga hayron
q a ra b   tu ra rd i.  M irvali  sh ish a n i  o lib ,  o g ‘zidagi  z a r  qopqogM ni 
c h iq a rd i-d a ,  q u ltu lla tib   ikki  p iy o lan i  to id ir d i.
—  V oy,  m e n   b u n c h a   ic h o lm a y m a n ,  aka.
—  K o‘nglingiz k o ‘ta rg a n ic h a -d a ,  singlim ,  —  dedi  u n in g  b o ‘sh 
k elg an id an   d a d illa n ib   M irvali.
7 7


U n i  q o ‘y a rd a -q o ‘y m ay   ik k i-u c h   boMib  ichirdi.
— A na en d i c h a rc h o q  h a m   u n u tila d i,  ish tah a  h a m   o ch ilad i.
U n in g  gap i  t o ‘g bri  c h iq d i.  J a y ro n a n in g  c h a r c h o g ‘i  b o silg a n -
d e k  b o ‘ldi.  U  t o ‘yib q o v u rd o q  yeb o lg a n d a n   k eyin,  sh ish a  tagiga 
bostirib q o ‘ygan salfetka qog‘ozga q o ‘llarini, lablarini artib o ‘m id an  
turdi.
—  K e c h ira siz -d a,  bu  qiz m u n c h a  o c h o fa t ek an   d eb  o ‘ylagan- 
dirsiz? Ju d a ham  o ch iq q an  edim .  Q ornim  to ‘yib, endi  uyalyapm an.
Ja y ro n a   in s titu tn i  qizil  d ip lo m   b ilan  b itirib ,  u c h - to 'r t  yil 
c h e t  e llard a  ishlab  keldi.  A rab,  ingliz,  fors tilla rin i  xuddi  o ‘z  o n a  
tilid ek  yaxshi  biladi.  U   tu ristik  sa y o h a tla rd a  ta rjim o n  b o ‘lib,  k o ‘p 
m am lakatlarni kezgan. T ortinchoqlik,  iym anib o ‘tirish unga begona 
edi.  Y evropaliklarning k o ‘p  qiliqlari  unga sh u n d o q q in a  o ‘tib q o ‘ya 
qolgandi.  U  c h e t el turistlarini  S a m a rq an d g am i,  B uxorogam i  olib 
borganda ularga q o ‘shilib tizzad an  yuqori sh o rtik  kiyib olar,  orqasi 
b o tiq   k reslo lard a  o y o g ‘ini  c h a lish tirib   o ‘tira v erard i.  B uni  u  uyat 
sanam asdi.M irvali  uning xip ch a beli,  o p p o q  tom oqlariga suqlanib 
q a ra r,  qiz  esa  u n in g   b u   q a rash larig a  p arv o   q ilm asd i.  C h u n k i  u 
yig itlam in g  bu xil  qarash larig a o ‘rganib  ketgan  edi.
T e ra k z o r  o rq a sid a n   soy  o q a rd i.  M irvali  u n i  qoM tiqlab,  o ‘sha 
tom onga boshladi.
—  M a n a ,  q aran g ,  sh u n a q a   tin iq   suvni  k o T g an m isiz?  Y o ’q, 
y o ‘q ,  yaxshilab  q a ra n g ,  n im a n i  k o lryapsiz?  B aliqlarni  k o ‘ry ap - 
sizm i?
Soyda o q im g a qarshi  b ir q a ric h ,  b ir yarim   q a ric h   kattalikdagi 
b a liq lar  p ild irab   suzishardi.
U lar baliqlarni tom osha qilgani pastga tushishdi. Jay ro n a toshga 
q o q ilib   k e tm a sin ,  d e b   M irvali  u n i  b e lid a n   u sh lab   o lg an   edi.
—  ly a ,  bu  m a rin k a  b alig ‘i-ku!
—  H a,  — ded i  M irvali.  —  U n i O ybaliq deym iz.  R angi  h a m  oy 
rangida.  O lib yerga tashlab q o ‘ysangiz, yarim  d o ira b o ‘lib pitirlaydi. 
X u d d i  b ir tilim   oyga  o ‘xshaydi.
M irvali  b aliq  tu tm o q c h i  bo*lib,  ikkita  to sh g a  o y o g 'in i  tirab  
engashdi.  O raliqdan b eo zo r suzib o ‘tayotgan baliqlarga ch an g  soldi. 
T u to lm a d i.  J a y ro n a ,  tu to lm a d in g iz ,  tu to lm a d in g iz ,  d e b  qiyqirib, 
c h a p a k  c h a la rd i.  M irvali  q irg ‘o q q a  c h iq ib ,  u n in g   tirsillab  tu rg an  
ikki  b ilag id an   siqib  ush lad i.
—  O ybaliqni  tu to lm a g a n   b o ‘lsam   h a m   m an av i  tilla  b aliq n i 
tutdim !
7 8


Ja y ro n a   y an a  q iy q irib   kuldi.  M irvali  u n in g   q o p -q o ra   kip- 
riklar qu rsh o v id a qolgan  k o ‘zlariga tikildi.
—  O n an g iz  sizni  kiyikning  k o ‘ziga  q a rab   tu rib   tu q q a n la rm i, 
d e y m a n .  O tin g iz  h a m   J a y ro n a ,  k o ‘zlarin g iz  h a m ,  q o m a tin g iz  
h a m ,  y u rish larin g iz  ham   ja y ro n n in g   o ‘zi.
Jayrona indam adi. Yuqoriga chiqishdi.  Mirvali yigitlik qoni jo ‘sh 
u ra y o tg a n   b o ‘lsa  h a m   o ‘z in i  o ‘zi  z o ‘r   b ila n   b o s ib   tu ra rd i. 
Shoshilm a,  Vali,  ulgurasan,  bu  hurkovich  kiyik endi  hech  qayoqqa 
q o c h ib   q u tu lo lm a y d i,  d ey a  o ‘ziga  ta sk in   b e rib ,  sto l,  stu llam i 
yig‘ishtirib,  yukx o n ag a jo y lad i.
—  Q an i,  ketaylik.  QorongM ga qolib,  ad ash ib  yurm aylik ta g ‘in, 
— ded i  kabinaga chiqarkan.
«N iva»ning orq a eshigi y o ‘qligidan Jayrona ham  old o ‘rindiqqa 
o 'tira  qoldi.
Y o ‘lga  tu sh ish d i.  K ech  kirib,  ajib  b ir  so ‘lim   pay t  b o sh la n d i. 
Y o n b a g ‘i r l a r   k o ‘m - k o ‘ k.  Bu  ta r a f l a r d a   m a s h i n a l a r   k o ‘p 
q a tn a m a g a n id a n   c h a n g - to ‘z o n   b o ‘lm as,  te z -te z   y o m g ‘ir  quyib 
tu rg a n id a n   d a ra x tla rn in g   sh u n d o g ‘a m   b eg ‘u b o r  barglari  yuvilib, 
xandon  pista m ag ‘zidek o ch -y ash il tu sd a k o ‘rin ar edi. YoMning bir 
to m o n i  a z a m a t  to s h la r  q alash g an   yonbagM rlik,  b ir  to m o n i  soy. 
U n d a  yuqo rid an  shitob bilan quyilib kelayotgan tin iq  suv toshlarga 
urilib,  qirg‘oq q a sapchib oq ard i. Jay ro n a bu xil m a n z a ra lam i faqat 
h u jjatli  k in o la rd a ,  te le v iz o rn in g   k in o s a y o h a tc h ila r  p ro g ra m - 
m alaridagina k o ‘rgan edi.  H o zir konyak kayfidan bu  m an zaralarn i 
xuddi tushida ko‘rayotganga o'xshardi.
—  M a g n ito fo n   q o ‘yib  b eray m i?  —  d e d i  M irvali.
—  F ra n su z   yoki  ara b   estrad asi  q o 's h iq la rid a n   b o ‘lsa,  m ayli. 
S hashm aqom larga u n ch a hushim  y o ‘q.
—  U n d o q   b o 'ls a ,  g ap lash ib   k e ta rk a n m iz ,  —  d e d i  M irvali 
kulib.  —  Q ay y u rtla rd a   boM ganingizni,  n im a la rn i  k o ‘rg an in g izn i 
aytib  bering.  G a p la sh ib   ketsak,  y o ‘l  qisq arad i.
—  Q aysi  b irini  ay tay?  K o ‘p  jo y larg a  b o rg a n m a n .  F ran siy a, 
Italiya,  L o n d o n ,  M a d rid ,  Q o h ira ... ju d a   k o ‘p...
—  D u n y o   k ezam an ,  d eb  erg a h a m  tegm absiz. Y oshingiz o ‘tib, 
q a rib   q o lish n i  o ‘y lam aysizm i?  A xir,  ro ‘zg ‘o r   tu tish   h a m   k erak - 
ku.
J a y ro n a ,  afsu slan g an d ek ,  b ir  u h   to rtd i.
—  G a p in g iz  t o ‘g ‘ri.  M a n a ,  y oshim   h a m   o ltib  ketyapti.  0 ‘zim  
tengi  yig itlar  u y lan ib   ketish d i.  E ndi  m eni  kim   o lard i?  Y o  xotini
79


o ‘lg an ,  y o   x o tin   q o ‘ygan  kishi  o la d i.  Q ari  q iz   b o ‘lib  q o lish  
p e s h o n a m d a   b o rg a   o ‘x sh ay d i.  T ash v ish   q ilm a n g ,  a k a ,  o ‘tirg a n  
qiz o ‘m in i to p a d i, dey d ilar-k u , o ‘zim ga o ‘xshagan u m rin i o ‘tkazib 
y u rg an   b iro n ta si  to p ilib   q o la r.  Y u rg an   q o la d i.  K o ‘rg an   q o la d i. 
Erga tegib bitta bolali b o ‘lg an d an  keyin b u n a q a  yurishlar q ay o q d a 
deysiz.
—Siz  h u sn in g izg a ish o n asiz.  M asjid b u zilsa,  m e h ro b i  q o lad i, 
dey ish ad i.  Q arig an in g izd a  h a m   yo sh   yigitlar  o y o g ‘ingiz  tagida 
o ‘ralashib yurishiga  ishonasiz.  Sizdaqalar qari qiz b o ‘lib qolm aydi. 
K echirasiz,  q a n c h a  oylik olasiz? —  M irvali sh u n d ay  dediyu chakki 
s o 'ra d im ,  d eb   p u sh a y m o n   qildi.
—  B ir  yuzu  y etm ish   so ‘m   o lam an .
—  K am   e k a n .  B ir  yuzu  y etm ish   s o ‘m   p a rd o z -a n d o z in g iz g a  
h a m  y e tm a y d i-k u .  A gar m e n   h u k u m a t boMsam  h u sn in g iz u c h u n  
oyligingizga yan a  u ch  yuz so ‘m  q o ‘shardim .
Ja y ro n a  x a n d o n  tash lab  kuldi.
—  P o d o x o d n iy  b ilan  b ezd etn iy g a u shlab q o larm id in g iz?  M en 
siz  o ‘y lag an ch a  n o c h o r,  m u h to j  b a n d a   e m a sm a n ,  M irvali  aka. 
U y d a  k ech alari  m a sh in k a   b o sa m a n ,  a s p ira n tla m in g   k an d id atlik  
dissertatsiyalarini k o ‘chiram an.  Institutga kiradiganlaiga arab,  ingliz 
tillaridan repetitorlik q ilam an . J u m a lla r u c h u n  arab ,  fors tillaridan 
h ik o y alar ta ijim a  qilib b e ra m a n .  P ulim  o ‘zim ga yetarli.
M irv ali  ic h id a ,  tirik c h ilig i  b a r ib ir   n o c h o r ,  d e b   o ‘y la d i. 
Bu  im p o rt  k o ‘ylak laru   tu flila r,  ta q in c h o q la r,  h a r  biri  sakson 
s o ‘m   tu ra d ig a n   fran su z  atirla ri  u c h u n   u n in g   to p g an i  n im a   h am  
b o ‘lardi. T o p g an -tu tg an in i  n ih o y atd a tejab sardasa kerak.  Q arang, 
k o ‘rgan  o d a m   shu  g o ‘zal  q iz n in g   h a m   tashvishi  b o rm ik a n ,  d eb  
o ‘ylaydi.  Bu  xil  ay o lla r kiyinish  u c h u n ,  ta q in ish   u c h u n  o v q a td a n  
tejaydi.
M irv alin in g   u n g a  ra h m i  keldi.  A gar  x o ‘p   d esa,  h o z im in g  
o ‘zida sum kasiga siq q an ch a pul solib q o ‘yishga h a m  tay y o r edi.
—  J u d a   a n tiq a   k iy in a r  ek ansiz.  H a r  q a n d a y   x o tin n in g   h a m  
k o ‘zin i  k u y d irad ig an   k o ‘ylaklar...
—  «Beryozka» dcgan  m agazin b o r, bilasizm i? V alyutaga sotadi. 
C h et el turistlari  u y erd an  deyarli  savdo qilishm aydi.  0 ‘sh alard an  
o ‘zim izn in g  p u lim izn i valyutaga alm ash tirib  o la m a n .  K eyin,  c h e t 
elga ch iq q an im d a oyligim ga ch ek  berishadi.  C hekni bilasizm i?
—  B ilam an ,  — ded i  M irvali xuddi  sh u n i  kutgandek.  —  Q a n a - 
q a sid an   kerak,  m e n d a   h a r q a n a q a sid a n   b o r.
8 0


Jay ro n a  unga h ay ro n  b o 'lib  qaradi.
—  R o std an m i?  Sizda q ay o q d an  b o ‘ladi?
M irvali ja v o b   o ‘rn ig a b ir k o ‘zini  qisib  q o ‘ydi.
—  M ash in an g iz tepalikka kelganda to rtm a y d i,  — dedi Jay ro n a 
q a t'iy  o h an g d a.
—  N e g a ?   —  ded i  M irvali  h a y ro n   b o llib.
—  M a n a  k o ‘rasiz! Y axshisi, q o ro n g ‘i tu sh m a y  t o ‘g ‘rilab oling. 
Ik k in c h i  svechasi  c h iq ib   ketgan.
M irvali u n in g  gapiga parvo q ilm ay ketaverdi.
—  M a sh in a n i  ay am as ek ansiz.  0 ‘zingizniki  e m a s-d a .
—  S h o sh m a n g ,  siz  q a y o q d a n   bilasiz?
—  B ilam an ,  — ded i J a y ro n a .  — Q o h ira d a   ikki yil,  B om beyda 
b ir yil  m a sh in a   m in g a n m a n .  A m m o   L o n d o n d a  ep lab   m in o lm a - 
g a n m an . A variya qilishim ga o z  qolgan.  Posol m ash in a  m inishim ni 
ta q iq lab  q o ‘ygan.  B ilasizm i,  u to m o n la rd a   m a sh in a n in g  ru li o ‘ng 
to m o n d a.
M irvali  h a n g -m a n g  b o ‘lib qoldi.  Bu qiz b a lo  ekan.  K o‘rm agan 
jo y i, q ilm ag an   ishi q o lm ag an .  N im a n i g apirsang, o ld in g d a n  t o ‘sib 
chiqadi.
Y o ‘l  y u q o rila d i.  M a sh in a n in g   to rtish i  q iy n a lib ,  k o ‘ksovga 
o lxshab «yo‘tala» boshladi.  H ar «yo‘talgan»da kuzov silkinib ketardi. 
Ja y ro n a   sh ch itg a  q a ra d i.  S trelk a  su v n in g   y u z d arajag a  y etay   deb 
qo lg an in i  k o ‘rsatardi.
—  Suv  q a y n ab   k etd i,  t o ‘x tatin g ,  —  d e d i  Ja y ro n a .
M irvali  m a sh in an i  t o ‘x tatib ,  pastga tu s h d i-d a ,  k a p o tn i o ch d i. 
M o to rd a n   k o ‘ta rilg an   q a y n o q   havo  yu zig a  u rilib ,  o ‘zin i  o rq ag a 
tash lad i.  Ja y ro n a   ham   tu sh d i.  M o to r y o n id a  o q  c h in n i  svechaga 
u lan g an   sim   osilib  tu ra rd i.
— A n a,  k o ‘rdingizm i? Joyiga tiq ib  q o ‘ysangiz,  o la m  guliston! 
M a sh in a  h a m   q iy n a lm a y d i,  o ‘zingiz h am .
Mirvali uning aytganini qildi.  Y ana yo ‘lga tushishdi.  Endi m o to r 
b ir m a ro m d a  g u rillar,  yuqoriga  k u c h a n m a y  o ‘rm alard i.
M irvali  faqat  m a sh in a   m in ish n i  b ilard i.  B iron  jo y i  b uzilsa, 
garajga tash lab ,  b o sh q asin i  m in ib  ketaverardi.
U   q iz   o ld id a   s h u   o d d iy   n a r s a n i  b i lm a g a n id a n   x ijo la t 
c h ek k an d ek ,  a n c h a  jo y g ach a  in d am ay  ketdi.
Y o ‘l  to g 1  o ‘n g irid an   c h iq q a n d a n   keyin  y alanglik  b o sh lan d i. 
Jay ro n a  tashvishlanib so ‘radi:
— Y etay  d e b  q o ld ik m i?   Q o ro n g ‘i tu sh y ap ti-y a!
6 —  
S .  A h m a d .  J i m j i t l i k
8 1


—  T o ‘g ‘ri  yoMni  k o ‘ch k i  b osgan.  K o ‘ch k in i  bilasizm i?  T o g ‘- 
d an  tosli qulab,  yo‘lni to ‘sib q o ‘ygan. A ylanm a yoMdan ketyapm iz. 
0 ‘n   b ir  k ilo m e tr  farq  qiladi.
0 ‘ng  to m o n d a n   q ip -q iz il  boMib  b a rk a sh d e k   oy  k o ‘ta rila 
boshladi.  M irvali  m ash in a farasini yoqdi.
— Q orongN ga q o lib  ketdik.  Y urish sal o g ‘irro q   k o ‘ch ad i.
O lisni  k o ‘rsatuvchi  fara  y o ‘l  o ‘rtasiga  su rilib  tu sh g a n   xarsang
to sh la rn i  yoritdi.
—  O b b o ,  — ded i  M irvali.  —  Bu  y o q d a h a m   k o ‘ch k i  surilibdi- 
ku!  E ndi  o ‘tib  boN m aydi.  O rqaga q ay tish n in g  iloji boMmasa.
U   sh u n d a y   d eb   k a b in a d a n   sakrab  p astg a  tu sh d i.  U  y o q -b u  
y o q q a alan g lab ,  n im a la rn id ir o ‘ylag an  b o ‘ldi.
—  M u n d o q   qilsak.  C h a p   to m o n g a   o z ro q   y u rsak ,  m e h m o n  
kutadigan bazam iz bor.  0 ‘sha yerda to n g  otdiram iz.
J a y ro n a n in g   b o ‘sh ash ib g in a  ay tg a n ,  o rq ag a  q ay ta  qolaylik, 
M irvali  ak a,  d eg an   gaplariga  u  e ’tib o r  b e rm a y ,  iloji  y o ‘q,  iloji 
y o ‘q,  d ey a  m a sh in a n i  o rq asi  b ilan   yurgizib,  c h a p   to m o n d a g i 
ikki  teg irm o n   suv o q a d ig a n   soy ustidagi  o m o n a t  k o ‘prik k a  q arab  
yurgizdi.  M ash in a  lo p illab ,  narigi  to m o n g a   o ‘tib   oldi.  Y o ‘l  to r 
boNsa h a m  an ch a tekis ekan.  M irvali  m ini  qiynalm asdan boshqarib 
borardi.  B iro z d a n   keyin yo‘ln in g o ‘n g to m o n id a  k atta g in a g ‘o m in g  
og‘zi qorayib ko‘rindi.  M irvali  m ashinani g lo r  ichiga burdi.  Ichkari 
q o ro n g ‘i  edi.  F ara  ild izlar  osilib  tu rg a n   g ‘o r  d ev o rlarin i  yo ritib  
b o ra rd i.  S ald an   keyin  ta x m in a n   o ‘n  b esh   so tix c h a   k eladigan 
yalanglikka chiqishdi.
A trofi  b ah a y b a t  to s h la r  b ilan   q u rsh alg an   bu  y alanglik  xuddi 
ertak lard ag i  sirli jo y larg a o ‘x shab k etard i.  Y alanglik adogN da g ‘uj 
a rch azo r,  te p a d a n   b ir  teg irm o n   suv  quyilib tu rip ti. Suv  q ayoqqa 
singib  k ety ap ti,  bilib  boN m asdi.
M ashina arc h a z o r orasida to ‘xtadi.
—  Y etdik,  tu sh ay lik   e n d i,  —  ded i  M irvali.
Jayrona hayron boMdi.  Bu qanaqa joy?  U y yo‘q-ku.  H am m ayoq 
to sh .  U  m a sh in a d a n   tu sh m a y   o ‘tirav erd i.  M irvali  q o r o n g ld a  
q ay o q q a d ir ketdi.  B irpasdan  keyin o g ‘ir b ir narsa q ald irab  surildi. 
U   q ay tib   kelib  k ab in a d a n   k a rto n   q u tin i  o la rk a n ,  y u rin g ,  dedi.
Ja y ro n a   yuragi  b e tla m a y ro q   unga  erg ash d i.  U c h   m e trc h a  
keladigan  q o ro n g ‘i  y o ‘la k d a n   o ‘tib   t o ‘x tash d i.  M irvali  tim irsk i- 
lan ib ,  n im a n id ir qid ird i.  K eyin  b ir tab aq ali  te m ir esh ik  gMyqillab 
surildi. Y o ‘lak yorishib ketdi.
82


Ichkariga kirishlari bilan, Jayro n ag a yo1 b eram an , d eb   M irvali 
n im ag ad ir qo qilib,  ingrab yubordi.  Polga taraq lab   n im a d ir tushdi.
—  H a, dayus,  shu yerga q o ‘yarm idi-ya!  —  U   ayol  kishi old id a 
b e ix tiy o r s o ‘kin g a n in i  sezib  q o ld iy u   u z r  so ‘radi.  —  K o brm aysiz- 
m i,  oyoq  ostiga  q o ‘yipti.
Z al arab  m ebellari b ilan jih o zlan g an . Yonidagisi o p p o q  bulg‘o r 
m e b e lla ri  q o 'y ilg a n   y o to q x o n a .  A jd a r  s u ra ti  s o lin g a n   x ito y  
c h o y sh ab lari  y o p ilg an   q o ‘sh   karavot.  P a r  y o stiq larn in g   b u rc h a k  
to m o n i  yuqoriga q aratib  q o ‘yilgan.  K iraverishda o shxona.  Atirgul 
tasviri tushirilgan ch ex  kafellari devorlarga yopishtirilgan.  Burchakda 
ballonli gaz.  U nga y o n m a -y o n  q o ra kafelli vannaxona.
H a m m a  x o n a la r n ih o y a td a  d id  bilan bezatilg an .  H a r b ir xona 
ostonasiga uch i g aja k k a o ‘xshab qayrilgan h in d  shippaklari tashlab 
q o ‘yilgan.
Ja v o n la rd a   rangii  ch ex ,  n em is  b illu r  idishlari.  X itoy,  yapon 
c h in n i  servizlari.
—  Q a n i,  e n d i  o ‘zingiz  xozyaykalik  qilasiz,  —  d e y a   o y o g 'in i 
k o 'rsa td i  M irvali.  —  Invalid b o i i b  q o ld im .
J a y ro n a   o sh x o n a g a   kirdi.  G a z   p litasi  u stid ag i  q o z o n   hali 
sovim agan  e d i.Q o p q o g ‘ini o c h ib   q a ra d i,  hasip.
D e m a k ,  b u   y e rd a   k im d ir  b o ‘lgan.  K etganiga  hali  yarim   soat 
h a m   boM m agan.  T a o m la r  b o sh q a   y erd a  p ishirilib,  q o z o n i  bilan 
o lib  kelingan.
Jayrona koridorda qolgan sum kasini k o ‘tarib yotoqqa kirdi. Z u m  
o ‘tm a y ,  u zu n   x alatin in g   b o g ‘ich in i  y o ‘l-y o ‘lakay  boylab  chiqib 
keldi.
—  Siz o ‘tirin g ,  b u y o g ‘iga  m e n   x iz m a t  qilay.
M irvali  d astu rx o n   ustidagi  d o k a n i  o c h d i.  Stol  usti  anvoyi 
m ev alar bilan  t o ‘lib  ketgan edi.  X a n d o n   p istad an  to rtib  chaqilgan 
b o d o m g a c h a ,  d a n a k  q o rilg a n  to g '  asa lid a n  to rtib   kakligu b e d a n a  
g o 'sh tig ac h a  b o r edi.
—  M irvali  ak a,  h asip   sovib  q o p ti.S iz  b irp as d a m  o lib  tu rin g , 
h o z ir isitib  c h iq a m a n ,  —  d ed iy u   y a n a  o sh x o n ag a  kirib  ketdi.
Bu jo y la rd a  te z -te z  elek tr o 'c h ib  tu rsa  kerak.  O shxonadagi stol 
c h e tid a   b e s h - o 'n ta   sh a m   y o tard i.  M irvali  o y o g 'in in g   o g 'rig 'ig a  
c h id a m a y ,  esh ik  k a litlarin i stolga ta sh la g a n in i  sezm ap ti.  Ja y ro n a  
kalitlam i qo 'lg a oldiyu o 'y lan ib  qoldi.  M iyasi yashin tezligida ishlab 
ketdi.  B itta  sh a m n i  tarelk ag a  y o tq izib   q o 'y d iy u   gaz  p litk asin in g  
duxovkasiga  tiq d i.  O 't  old ird i.  Sal  fu rsatd an   keyin  plita  eshigini
8 3


o c h g an   e d i,  sh a m   h o lv ay tard ek   erib  h il-h illa b   q o p ti.  U   sh o sh ib  
kalitlarn i  o ld i.  E rib   tu rg a n   sh am g a  ikkala  kalitni  b o stirib ,  gaz- 
ni  o ‘c h ird i.  A n a  u n d a n   keyin  hasipli  q o z o n   tagiga  o ‘t  y o q d i. 
S h am li  tare lk a n i  o lib ,  x o lo d iln ik n in g   m u zx o n asig a  tiq d i.
—  BoMdimi?  —  d e g an  o v o zd an   c h o ‘ch ib   ketg an  Ja y ro n a:
—  H o zir,  h o zir,  p ic h a   sab r  qiling,  —  d e b   g ‘u d ra n d i.
T o   h asip   isig u n ch a  u  ikki  m a rta  M irv alin in g   oldiga  kirib:
—  O y o g ‘in g izn in g   o g ‘rig‘i  b o sild im i?  —  d eb   so T ad i.
M irvali ja v o b  o ‘rniga b o ld irin i silab,  o ‘zini o ‘zi  z o ‘rlab iljaydi.
—  H o z ir  suzib  k elam an .
Jay ro n a  sh u n d a y  d eb , serv an td an   lagan o lib oshxonaga qaytdi. 
X olodilnikni o ch ib  tarelkani oldi.  S ham  qotib o p p o q  b o iib  turardi. 
U  asta   k a litla rn i  c h iq a z ib ,  salfetka  q o g ‘o z   b ilan   sh a m   ilash g an  
jo y la m i  a rtib ,  old in g i  o ‘m ig a   q o ‘ydi.  K alit  izi  tu sh g a n   sh a m n i 
q o g ‘oz  p ak etg a  solib  su p u rg i,  sh v ab ra  tu rg a n   b u rch ak d ag i  p a q ir 
o rq asig a y ash ird i.  Bu  p ay t  q o z o n   q a y n a b ,  h a m m a y o q n i  hasip 
h id i  tu tib   ketg an   edi. Ja y ro n a  b ir  lagan  h a s ip   k o 'ta rib   k irg an d a 
M irvali  o ‘m id a n   tu rib ,  d astu rx o n g a   q a rab   o ‘y  o ‘y lay o tg an   edi. 
H a sip   d a s tu rx o n g a   q o ‘y ild i.  M irv a li  q o l i n i   k o ‘ksiga q o ‘yib, 
yalingandek dedi:
— A gar m alol  kelm asa,  serv an tn in g  pastki eshigini och san g iz.
Ja y ro n a   esh ik n i  o c h d i.  O c h d i-y u   h a n g -m a n g   b o i i b   q oldi.
S e rv a n tn in g   past  xonasi  fran su z,  a rm a n   k o n y ak lari  b ilan   t o ‘lib 
ketg an   edi.  H a tto  q o ‘sh q u lo q li a m fo ra d a  y u n o n   k o n y ak lari  ham  
b o r edi.  Ja y ro n a   u z o q  y u rtla rd a   b u la rn in g  b arin i  k o ‘rg an ,  a m m o  
bu yerda b o lis h ig a  sira-sira aqli b o v ar q ilm as edi.
—  Sizga  qaysi  biri  m a ’q u l? Y o q q a n in i  oling.
Jayrona go ‘yo sehrlangandek edi.  Mirvali  nim a desa itoatkorona 
bajarardi.  U  «N apoleon» degan fransuz konyagini olib stolga q o ‘ydi. 
M irvali shisha b o ‘g ‘zidagi za r qopqoqni pichoq bilan tilib, p o ‘kagini 
tishi bilan sug‘urib oldi.  O ch havorang qadahning ikkitasiga to ld irib  
quydi.
—  Q a n i,  sayr  h a m   sayr,  sarg ard o n lik   h a m   sayr.  Y axshiyam  
sh u  jo y n i  q u rd irib  q o ‘ygan e k a n m a n .  B o lm a s a m , b o ‘rilarga yem  
b o iib  ketardik.  O ling, to rtin m a y  olavering. Y o m o n  niyatim  b o ls a , 
y o ld a y o q  sizga  ...  S izni q a ttiq  h u rm a t q ilam an .
Ja y ro n a   h u rk ib ro q   q a d a h n i  q o lig a   oldi.  M irvali  to   u   ichib 
y u b o rg u n c h a   q a ra b   tu r d i- d a ,  k e y in   b ir   z a rb   b ila n   q a d a h n i 
b o ‘shatdi.
8 4


— Ovqatga qaraylik.
Ik k o v lari  is h ta h a   b ila n   o v q at  yeyishga  tu sh ish d i.  M irvali 
Ja y ro n a d a n  bu jo y d a q ayoqdan  issiqqina ovqat p aydo b o ‘lib qoldi, 
d cg a n   savolni  k u tg an   edi.  A gar sh u n i  s o ‘rasa,  m in istrn i  kutishga 
h o z irlik   k o ‘rib  q o ‘yg an d im ,  d eb   a y tm o q c h i  edi.  L ekin  Jay ro n a  
so ‘ram adi.
Bu jo y n i  R asu lb ek d an  va o ‘zid a n  b o sh q a   h ech   kim   bilm asdi. 
U n i q u rg a n   u stalar ju d a   uzo q d a.  A llaq ach o n   Y u n o n isto n g a  ketib 
b o ‘lgan.  B eto n   ish larin i  m a h b u sla r  bajarish g an .  Bu  jo y g a  faqat 
y u g u rd ak  —  R asulbek kelardi.  M irvali q a n d o q   ish b u y u rsa,  n im a 
u c h u n , d eb  so ‘ram asdi.  F a q a t,  faqat b ajarard i,  xolos.  M irvalining 
sh o fy o ri  h a m   b u   jo y n i  k o ‘rm a g a n .  T o g ‘u  to s h d a   y u ra d ig a n  
c h o ‘p o n la r  b u   jo y n i  h arb iy   a h a m iy a tg a   ega  d eb ,  so q ch i  o tib  
q o ‘yish id an   q o ‘rqib,  y a q in   kelishm asdi.
Bu  m ask an  p a stak  q o y a la r b ilan o ‘ralgan.  Q o y alar uch i xuddi 
salom   b eray o tg an d ek  egilib, q o r-y o m g lirlard an  to ‘sib tu ra rd i.  Bir 
yon tubsiz jar.  Bahaybat arch alam in g  qurigan m alla rang shoxlarida 
kechalari b o y o ‘g ‘lining x u nuk sayrashi  eshitiladi.  E tlarn i jim irlatib 
y u b o rad i. A m m o  to n g  m a h a li o h a n g la rg a  t o ‘lib k etad i.  T o n g o ta r 
payti bulbullar paydar-pay sayraydi. T o sh d an -to sh g a sakrab kiyiklar 
p o d asi ja rlik k a   suv  ich g an i  o ‘tib   k etad i.  O sm o n i  falakda  b u rg u t 
qanotini tarang yozib uchadi.  Hali  hech  kim ga yuzini k o ‘rsatm agan 
quyosh tig‘i  u n in g  q a n o tig a  tu sh ad i.  G o lyo b urgut q a n o tin i  olovli 
n u rd a  q a y ra y o tg a n |a  o ‘xshab ketadi.
M irvali  b a ’z i- b a ’z id a   to n g   m ah ali  b u   to sh   q a l’a d a n   c h iq ib , 
x u d o g a,  g u n o h la rim d a n   k ech ,  d e b   iltijo lar  q ilad i,  k o ‘rayotgan 
ku n larig a sh u k ro n a la r aytadi.
Q o ra  k e c h a d a  b u   u y d a  boMib o ‘tg a n   q o ra   ish la rd a n  shu  b ilan 
po k lan g an d ek  yengil to rtard i.
M a n a   h o z ir  u  shirakayf.  U   sh u   to p d a   q arsh isid a  b ir ja h o n  
b o ‘lib  o 'tirg a n   ten g siz g o 'z a l  q iz n in g   zu lu k d e k   q o sh larig a,  m as- 
to n a   k o ‘zlarig a,  g a rd a n id a   o ‘rim ga  k irm a y   q o lib   b aq baqasiga 
y a q in  jo y g a c h a   egilib  ketg an   zulflariga  m ah liy o   b o i i b   o iir ib d i. 
E n d i  sh u   qiz  u n ik i.  Q iz  n im a   d e y d i,  k o ita d im i,  k o ‘n m a y d im i, 
u n g a bari bir.  S hu to p d a  birg in a  M irv alin in g  x o h ish i yetarli.  Q iz ­
n in g  b u n d a n   buyo q d ag i  hay o ti sh u  b u g u n , sh u  to p d a  h a l b o ia d i.
M irvali  q a t’iy  ish o n c h   b ilan   o ‘rn id a n   tu rd i.  K elib,  q izn in g  
xalati  y o q asid an   sa l-p a l  k o ‘rin ib   tu rg a n   yelkasiga  q o i i n i   suqdi. 
Y oqasini  su rib ,  y a la n g ‘o c h   g a rd a n in i  silay  b o sh lad i.
85


Q iz hushyor tortdi.  Qarshisidagi  ko‘zlari hirsga toMgan kishining 
h o z ir  h a r  q a n d a y   zarb ag a  ta y y o r  e k a n lig in i  sezib   tu ra rd i.  U 
o ‘rn id a n  turib,  tisarilib nari  ketdi.  Q o ‘ltig‘iga qisilgan zajigalkadek 
k ich k in a to ‘p p o n c h a n in g  siyn ab an d  tasm asiga u lan g an  b o g ‘ichini 
b o ‘sh atd i.  B ir  in tilish   b ilan  yulqib  olishga  ta y y o r  qilib  q o ‘ydi. 
M irvali b o rib ,  u n i  b u rc h a k k a  qisdi.
—  Q arsh ilik  q ilish n in g  foydasi  y o ‘q,  Jay ro n .  E ndi  sen  m eniki 
b onding.
Jayrona ortiqcha hayajonga tushm adi. Asta uning k o ‘ksidan itardi.
—  Q o ‘ying,  q o ‘ying,  M irvali  aka.
M irvali  tu rg an  yerid a ko sty u m in i y echib,  divanga  u loqtirdi.
T ash q a rid a   m ash in a signal b erdi.  M irvali  to ‘xtab,  q u lo q  soldi. 
K im d ir  keldi.  Bu  to m o n la rg a   kim   kelishi  m u m k in ?!  M irvali, 
R asu lb ek m i,  kim   b o ‘ldi  e k a n ,  d eb   o ‘yladi.  H a r  q a n d a y   C h P  
b o lg a n d a  ham   m en  borim da bu tom onlarga kelm aysan, deb qasam  
ichirgan  e d i-k u ?   N im a   boMdi  ek an ?  F av q u lo d d a ,  zu d lik   bilan 
x ab ar q iladigan v o q ea b o ‘ldim ikin?
M irvali  k o styum ini olib,  sh o sh ilg an ch a o q so q lan ib  tashqariga 
otildi.  M ashina oldida R asulbek bezovtalanib turardi.
—  N im a  b o ‘ldi?  — d e d i  M irvali  p ast ovoz bilan.
—  M eni kechiring, xo‘jayin. Q uda buva telefon qildilar.  Qayerda 
b o ‘Isa  h a m   zu d lik   b ilan   to p ib   kelinglar,  n ih o y a td a   m u h im   gap 
bor, dedilar. Yetib borm asangiz boMmaydiganga o ‘xshaydi, xo‘jayin.
M irvali,  q u d a m   shu  p ay td a  q id iry a p tim i,  d e m a k , ju d a   z a ru r 
g a p ,  d eb   o ‘yladi.  Ish q ilib ,  tin c h lik  b o ‘lsin -d a ...
U  sh o sh ib   orqasiga  q ay tib ,  ichkariga  kirdi.  J a y ro n a   h a m o n  
b urchakka qisilgancha k o ‘zlari javdirab turardi.  M irvali  unga yaqin 
kelib,  iyagiga q o ‘l yubordi.
—  T o lein g   b o r e k a n ,  Ja y ro n .  Z a ru r ish  b ilan   id o rag a  k etd im . 
E rtalab kelam an.  H a r ehtim olga qarshi  ustingdan qulflab ketam an. 
B em alol  y e b -ic h ib ,  uxlayver.  Bu jo y d a   sen i  h e c h   kim   bezovta 
q ilm ay d i.
U  sh u n d ay  dediyu sh o sh ilg an ch a ch iq ib  ketdi.  T ash q ari eshik 
qarsillab   y o p ild i,  k a litn in g   sh iq irlag an i  esh itild i.  O g ‘ir  b ir  narsa 
qald irab  surildi.  B ir z u m d a n   keyin  h a m m a y o q  jim jit b o ‘lib q oldi.
Jay ro n a  h ushi o ‘ziga kelib, atro fn i  k uzata boshladi.  D ev o m in g  
b ir to m o n ig a tu rk m a n  gilam i osilgan.  B u rchakda y ap o n  televizori. 
«Ajab,  —  d eb   o ‘yladi  J a y ro n a ,  —  shu  b a la n d   to g ‘la r  o rasid a 
televizor ko ‘rsatuvlam i olarm ikan?  U  yaqinroq borib qaradi.  Pastak
8 6


k ursida  v id e o m a g n ito fo n i  ustiga  salfetka ta sh la b   q o ‘yilgan  ekan. 
U n in g  y o n id a videokassetalar...
Q o ziq q a «K onika» d eb  atalgan y ap o n   fotoapparati tasm asidan 
osib q o ‘yilgan. Jay ro n a  a p p a ra tn i olib g ‘ilofidan ch iq ard i.  Q a n ch a 
surat olinganini k o ‘rsatadigan  raqam ga qaradi.  0 ‘n yetti  k ad r surat 
o lin ip ti.  A p p a ra tn i  jo y ig a ilib  q o ‘ydi.  V ideoni  to k k a  ulab   kas- 
setalardan birini q o ‘y di-da,  knopkani bosdi.  E kran yorishib lipillab 
tu rd i-y u  b ird an   Parij,  Eyfel  m inorasi  k o ‘rindi.  M in o ra uzoqlashib, 
e k ra n d a   y ozuv  p a y d o  b o ‘ldi.  Bu  film n in g   n o m i  edi.  Ja y ro n a   uni 
ilgarilari  b ir  k o 'rg a n d i.  Bu  fran su z  k o n tra b a n d a   sh a h v o n iy   film i 
ed i.  Ja y ro n a   u n i  t o ‘x tatib ,  b o sh q a   k assetani  q o ‘ydi.  Bunisi  X itoy 
k ara te c h i  qizlari t o ‘g ‘risidagi  film .  U n i b ir o z to m o sh a   q ilg an d an  
keyin  o ‘ch ird i.
T u n   uzoq. T o n g  otishiga  hali allaqancha vaqt bor.  U  n im a qili- 
sh in i  b ilm ay   y o to q x o n a g a   kirdi.  S h ifo n e r  eshigini  o c h ib   q arad i. 
H e c h   q a n d a y   k iy im -b o sh   y o ‘q.  U z u n   in g ich k a  esh ik n i  o ch d i. 
T ok ch alard a sochiq, choyshab,  ko‘rpa g ‘iloflari taxlangan.  Pastdagi 
to rtm a n i  beri  surdi.  U n d a   x ilm a-x il  a tir  so v u n lar.  Y etti-sak k iz 
q u tic h a d a   fransuz  duxisi.  K eying!  to rtm a d a   tish   p astasi,  soqol 
oladigan  m ash in k a va b ir n ech a p ach k a lezviye.  Q o g ‘ozga o ‘rog‘li 
y an a  n im a d ir  b o r.  O c h ib   k o ‘rdi.  T o sh k e n t,  G U M ,  d e b   ta m g ‘a 
q o ‘yilgan  q o g ‘ozga  o ‘ro g ‘li  o ‘n  c h o g 'li  yangi,  hali  o c h ilm a g a n  
fotoplyonkalar...
Ja y ro n a   u la rd a n   b irin i  o lib  o c h d i.  Z a r  q o g 'o z n i  xalatin in g  
c h o ‘n tagiga  solib  q o ‘ydi.  K eyin  p ly o n k an i  e le k tr  y o ru g ‘iga  tu tib  
t u r d i - d a ,  y a n a   q a y tib   zal  uyga  c h iq d i.  C h ir o q n i  o ‘c h ir ib , 
fo to a p p a ra td ag i  p ly o n k an i  c h iq a rib ,  yangi  le n ta d a n   q o lg an   q o ra 
q o g 'o zg a eh tiy o t qilib o ‘radi.  U stid an   za r qog‘oz bilan  o b d a n   n u r 
k irm ay d ig an   qilib  o ‘rab   ta sh la d i.  U n g a   h a m   q a n o a t  q ilm ay , 
d astu rx o n d a boya  M irvali o ch g an  sh okoladning z a r q o g ‘o zini ham  
p ly o n k a  u stid a n   o ‘radi.  K eyin  c h iro q n i  y o q ib ,  boya  n u rlan g an  
p ly o n k an i  kassetaga  o ‘rab  a p p a ra tg a   jo y lad i.  0 ‘n  yetti  raqam i 
k elguncha g ‘altak n i  ay lan tirib ,  a p p a ra tn i g ‘ilofga jo y la d i-d a , yana 
ilib  q o ‘ydi.
E n d i  u   b u   q a fasd an   q u tu lib   ketish  y o ‘lin i  o ‘y lard i.  C h iq ib  
k e tish n in g   sira  iloji  y o ‘q  ed i.  E shik  q o ‘sh  q u lf bilan   b erk itilg an . 
Jayrona n im a qilishini bilm ay, vannaxonaga m o'raladi.  O d am  b o ‘yi 
yetm aydigan balan d lik d a b ir p atn is eni d eraza b o r edi.  U nga te m ir 
panjara o ‘m atilgan.  Boya  Mirvali qoqilib ketgan qutiga ko‘zi tushdi. 
T ep asig a  q o ‘sh  ry u m k a  ta m g ‘asi  tu sh irilg a n   q u ti  n e g a d ir  t o ‘la
87


o c h ilm a y   q o lib   k e tg a n ,  y o n id a   o m b u r y o tard i.  J a y ro n a   o m b u m i 
olib  v an n ax o n ag a  kirdi.  P an jara  t o ‘rt  y e rid a n   m ix lan g an   ed i.  U 
zaldan stul olib kelib, derazaga b o ‘y c h o ‘zdi.  O m b u r bilan  m ixlam i 
sug‘urishga  k irish d i.  J u d a   u z u n   m ix  e k a n ,  h a d e g a n d a   su g ‘urila- 
verm asdi.  Ikki so atch a urinib, atigi ikkita m ixni arang sug‘urib oldi. 
QoNlari  qavarib,  terga  botib  ketdi.  Q olgan  ikkitasini sug‘urib  o ‘tir- 
m ay, panjarani b ir to m o n g a sura boshladi.  P anjara xuddi eshikcha- 
ga o ‘xshab b ir y o q q a o chilib qoldi.  E ndi unga b em alol o d a m  sig‘i- 
shi  m u m k in  edi.  Jay ro n a  derazaga b o ‘ylab tash q arig a q a ram o q ch i 
b o ‘ldi.  D eraza orqasi o z g ln ro q  od am  sig‘adigan tuynuk edi. Jayrona 
surilib-surilib tu ynuk oxiriga yetdi. T o za to g ‘  havosi dimogMga uril- 
di.  O y  t o ‘lishgan  b o ‘lsa  k erak ,  to sh la r  q iro v   ran g id a  elas-elas 
ko‘rinib turardi.  Pastga qaradi. Y er taxm inan to ‘rt m etrcha pastlikda.
U tisarilib-tisarilib, yana vannaxonaga qaytib chiqdi. Zalga kirdi- 
yu,  divanga o ‘tirg an ch a o ‘y o ‘ylay boshladi.  X ayoliga b iro n  j o ‘yali 
fik r  kelm asdi.  K eyin  b ird a n   fikri  tin iq la sh d i-y u ,  y o to q x o n a g a  
kirib,  ikkita ch o y sh ab   k o ‘ta rib  ch iq d i.  B irini biriga  m a h k a m   qilib 
b o g ‘ladi.  A n a  e n d i  boMdi,  d e b   o 'y la d i.  B ir  u c h in i  p a n jarag a 
b o g ‘lay m an u   osilib tu sh a m a n .
Soatiga qarad i. B esh d a n   o sh ip ti. H a d e m a y   to n g   o ta d i.S o ‘q- 
m o q la r  sal  yorishishi  b ilan   y o ‘lga  tu s h a m a n ,  d e b   to n g   o tish in i 
ku ta  b o sh lad i.  P ak etd ag i  sh a m n i  e h tiy o t qilib sum k asig a jo y lad i. 
Y ana  k o ridorga ch iq ib ,  o y o q  ostidagi q u ti tepasiga keldi.  R adiola 
ek an .  Ic h id a n   p asp o rtin i  o lib ,  m u q o v asin in g   ich  tarafig a  q arad i. 
K eyin  ic h k a rig a   k irib   xat  y o za  b o sh la d i.  Y u k la rin i  k o ‘ta rib , 
v a n n a x o n ag a  kirdi.  B oya  ikkitasini  b ir-b irig a   u lag an  ch o y sh a b n i 
c h a m a la b   k o ‘rdi.  K altalik  q ilm a sm ik in ,  d e b   o ‘yladi.  Y an a  bitta 
cho y sh ab  o p ch iq ib  uladi.  E ndi yetadi, degan q an o atg a keldi.  Boya 
qanday azob bilan d eraza-tu y n u k d an  sudralib tashqariga bosh suq- 
q a n   b o ‘lsa,  y an a  o ‘sh a n d a y   su d ralib   tu y n u k   oxiriga  yetd i.  T o n g  
otgan. T oshlardan shudring ko‘tarila boshlagan edi. Jayrona choyshab 
u c h in i  lapanglab  tu rg a n   p a n jarag a  m ah k a m   qilib  b o g ‘ladi.  T ishi 
bilan  tu g u n in i  tek sh irib   k o ‘rdi.  K eyin  m u n k ib   k etish d an   q o ‘rqib, 
yarim   b elig ach a  tu y n u k d a n   ta sh q a rig a   ch iq d i.  C h o y sh a b n i  ikki 
qoMIab q a ttiq   u sh la d i-y u ,  b u tu n  gavdasini tash q arig a oldi.  O rqasi 
to sh   devorga  gursillab  urild i.  C h o y sh a b n i  q o ‘yv o rm ad i.  Sidirilib 
k aftlarin i  sh ilib   y u borm asligi  u c h u n  jo n -ja h d i  b ilan   cho y sh ab g a 
yopishib olgan edi.  X uddi sirk akrobatlariga o ‘xshab asta pastga tu - 
sha boshladi.  Oxiri o yog‘i yerga tegdi.
88


C h o y sh ab n i  q o ‘yib  y u b o rib ,  q a d d in i  rostladi.  T e p a g a  q a ra d i. 
Bu to m o n d a  d eraza borligi bilinm asdi.  O ddiy to g ‘ g ‘o rch asi boMib 
k o ‘rinardi. Jay ro n a  sum kasini yelkasiga olib, xilvat  m ay d o n ch ad an  
c h iq ib   ketishga  y o ‘l  izlay  b o sh lad i.  T o sh la rd a n   sak ra b -sa k rab  
tepalikka chiqdi. Y ana pastga tushdi.  K echagi archazoiga k o ‘zi tush­
di. Aylanib o ‘sha to m o n g a o ‘tdi.  K echa uyga qayerdan kirganla-rini 
b ilolm adi.  H am m ay o q  tosh.  B ironta bo sh  su q q u d ek  jo y  y o ‘q.
A rch azo r oldidagi yalanglikda  kechagi  «Niva» tu rard i. Jay ro n a 
q o ‘rqib ketdi.  M irvali kelganu uni kutib turganga o ‘xshadi.  H ushyor 
to rtib ,  t o ‘p p o n c h a sin i o lib ,  u y o q -b u  y o q q a alan g lad i.  A sta b o rib  
m a sh in a  k a p o tin i  u sh lab  k o ‘rdi.  M u zd ek .  D e m a k ,  M irvali  kech a 
idoraga b o sh q a  m a sh in a d a   k etgan. Ja y ro n a  y an a o rq asig a qaytdi. 
K echagi,  eshikka o lib b o rad ig an  g ‘o m i q id ira b o sh lad i.  U n in g  b ir 
k o ‘ngli  to   sh u   e sh ik n i  to p m a g u n c h a   k e tm a y sa n ,  d e y ay o tg an d ek  
ed i.  A m m o   o rtiq c h a   h a y allash n in g   iloji  y o ‘q   edi.  M irvali  kelib 
q o lsa,  h a m m a   ish  b a rb o d   b o ‘lishi  an iq   edi.
Ja y ro n a  sum kasini  m a sh in a  ichiga o tib ,  kabinaga q arad i.  Kalit 
y o ‘q.  R ul  tagiga  bo sh   su q ib ,  e le k tr sim larin i  sug‘u rib  o ld i.  B irini 
biriga  ulab   g az  b erd i.  M o to r y o ‘ta lg a n d e k   b ir silk in ib   q o ‘ydi.  U 
yan a gaz berdi.  M o to r o ‘t oldi. T o  qizig u n ch a b ir d a m  k u tib  turdi. 
K eyin yoMni  c h a m a la b  asta  yurgizdi...
*  
*  
*
M irv alin in g   q u d asi  g a p n i  c h o ‘zib  o ‘tirm a y ,  m a q sa d n i  aytib 
q o ‘ya qoldi:
—  M e n in g   m o liy a -x o ‘ja lik   ish lari  b o ‘y in c h a   in s tru k to rim  
M a h k a m o v n in g   o ldiga  k etg an .  R ov  b o rib   rov  keladi.  Q a y tish d a 
sizga  u c h ray d i.  B ac h k a n a lik   q ilib ,  u n g a   h a r   b a lo la m i  g ap irib  
o ‘tirm an g .  O lib   b o rg a n   h ujjatga  im z o   c h e k ib   d a rro v   q ay larib  
yuboring. T u sh u n d in g izm i?
Q u d a  b o sh q a  g a p  a y tm a y ,  tru b k a n i  q o ‘ydi.
U  ay tg an   o d a m   so a t  b irla rd a   b o q q a   kirib  keldi.  M irvali  uni 
ta n ird i.  M a rk a z q o ‘m   s e k re ta rla ri,  b o ‘lim   m u d irla ri  m in g a n  
m a sh in a la r  ikki  yil  o ‘tk a z ib   o b last  ra h b arlarig a,  o b last  k attalari 
m in g a n   m a s h in a la r   e sa   ra y k o m la rg a   b e rila rd i.  Bu  ish la rg a  
M irvalining qudasi boshchilik qilardi.  K elgan o d am  esa uning sodiq 
x izm atch isi.
M e h m o n   sh o sh ib   tu rg a n   e d i.  M irv ali  ta y y o rla b   q o ‘ygan 
d astu rx o n   yaq in ig a  h a m   b o rm a d i.  P ap k asid an   b ir  v araq   q o g ‘oz
89


o lib  M irvaliga b erd i.  S h u n i  d e p u ta tlik  b lan k an g izg a o ‘z qoMingiz 
b ilan  k o ‘c h irib ,  aslini  y irtib  ta s h la r  ek ansiz.
U n d a   sh u n d a y   yozuv  b o r  edi.
« 0 ‘zb ek isto n   S S R   O liy S o v etin in g  d e p u ta ti  M irvali  Rixsiyev, 
S S S R  Oliy Soveti deputatligiga n o m zo d im  k o ‘rsatilayotgani sababli 
0 ‘zb ek isto n   S S R   O liy C o v eti d e p u ta tlig i  v ak o latin i  z im m a m d a n  
soqit q ilam an » .
M irvali  ic h k a rid a n   d e p u ta tlik   b lan k asin i  o lib  c h iq ib ,  xatni 
sh o sh ilm ay  k o ‘chirdi.  Tagiga  im zo chekdi.
M irvali  x atni  k o lch irib  b o ‘lg an d an   keyin b ir pas u shlab tu rd i. 
U n in g   x ay o lid an ,  m en i  laq illatay o tg an i  y o ‘q m ik in ,  d e g an   gap 
o ‘tdi.
M e h m o n   ketishga  chogM anayotganda  M irvali,  o v q at  tayyor, 
o z ro q   n a sib a ,  o lin g ,  d e b   iltim o s  q ilsa  h a m ,  m e n i  sa m o ly o t 
k u ty ap ti,  d eb   o 'tiris h g a   u n a m a d i.  Q u d a sin in g   bu  yaxshiligidan 
M irvalining boshi  k o ‘kka y etgandek boMdi.
M irv alin in g   kayfiyati  a ’lo edi.  B u n aq a  q u v o n c h   h a m m a   vaqt 
boN averm aydi.  U  to g ‘dagi q afasd a q o lg an  Ja y ro n a   oldiga  borishi 
kerak.  M aish at  h a m   shu  kayfiyatga  y arash a b o ‘ladi.  S h o fy o r q o ra 
terga tu sh ib   m a sh in a n in g   n im a sin id ir tu z a ta y o tg a n   edi.
—  Q an i  k etd ik ,  — ded i  M irvali  to q atsizlan ib .
—  O bn  m in u t  sab r  qiling,  x o ‘ja y in ,  h o z ir  b o ‘ladi.
M irvali d ep sin ib , sh o fy o rn i b o ‘ralab s o ‘kk an ich a  u  y o q d an  bu
yoqqa asabiy borib-kelib turardi.  Shu payt A bdulaziz bog‘d an  o ‘qdek 
o tilib   ch iq d i.
—  X ayriyat,  k etib q o lm a g a n   ek an siz,  x o 'jay in .  Sizni  sek ad an  
s o ‘ra sh y ap ti.T ez  b o rin g ,  tru b k a n i  q o ‘y m ay   k u tib   tu rip ti.
M irvali  shoshib  ichkariga kirib  ketdi.  T ru b k an i  k o ‘tard i.
—  Rixsiyev  e sh itad i.
—  M e n   R ib n ik o v m a n .  Q a d rd o n im iz   L e o n id   llic h   h o z ir 
O lm a o ta d a la r.  E rtaga  bizga  kelad ilar.  Siz  k a tta   a k a n in g   to p sh i- 
riqlariga b in o an   m e h m o n im iz n i a e ro p o rtd a  "n o n -tu z " b ilan  kutib 
olasiz.  H a m m a  ordenlaringizni  taqib  keling...
U  sh u n d a y  d eb  tru b k a n i  q o ‘ydi.  M irvali  sh o d lik d a n   e n tik d i.
Bir ku n d a  ikki  o lam sh u m u l q uvonch.  O m ad in g  kelsa,  shunaqa 
boMarkan.
D e m a k ,  to g ‘dagi  ish ra tx o n a d a   boN adigan  m a ish a t  h a m   ikki 
hissa b o ‘ladi.
90


Shofyor m ashinani o ‘qdek uchirib ketdi.  Mirvali «Ishratxonaga» 
y e tm a sd a n   m a sh in a d a n   tu sh d i.
—  E rta la b   b o g ‘d a   m e n i  k u tib   tu r.  M en   « N iv a» d a  q ay tib  
b o ra m a n ,  — deya tayinladi  u shofyoriga.
M irvali  o z ro q   p iy o d a  yurib  k eld i-y u ,  k e c h a   tash lab   ketgan 
«N iva»ningjoyida yo‘q!igiga hayron bo ‘ldi.  Shoshib «Ishratxona»ning 
te m ir  eshigiga  kalit  soldi.  B o ‘yi  va  e n i  b ir  yarim   m e tr  keladigan 
g ‘o r og ‘zi ochildi.  Ichkariga shoshib kirdi.  Kalit solib, te m ir eshikni 
ochdi. Ja y ro n a, Jay ro n a, d eb  ovoz berdi. Javob boMmadi.  H am m a 
xonalarga kirib chiqdi. Jayrona y o ‘q  edi. Yuvinayotgan b o 1 Isa kerak, 
d e b  v a n n a x o n a  eshigini  itardi.  Ic h id a n  b erk  edi.  T aq illatd i, jav o b  
y o ‘q.  0 ‘zin i  b ir  balo   qilib  q o ‘y m a d im ik in ,  d eb   yuragini  v ah m  
bosdi.  Y elkasi  b ilan   esh ik n i  g u rsillatib   ik k i-u c h   u rdi.  O xiri  eshik 
o ch ilib   ketdi.
D e ra z a  panjarasi osilib qolgan.  U n d a  ch o y sh ab  o q  bayro q d ek  
h ilp irab  tu rard i.
M irvali  b u tu n   u rin ish lari  b e k o r k e tg an id an   a la m d a  g u rs-g u rs 
yurib zalga chiqdi.  Stolda xat.  Shoshib o ‘qiy boshladi.
« H u rm a tli  M irvali aka!
M eni  k echiring.  S izni  k u tm ay   k etib q o ld im .  S izd an  aslo  xafa 
e m a sm a n .  H e c h   narsangizga  te g m ad im .  M en  t o ‘g ‘rim d a  y o m o n  
xayollaiga borm ang. Aslida, o ‘zim  shunaqa «jinniroqman». Yigitlaiga 
bo sh   eggim   kelm aydi.  Q a n d o q   qilay,  o n a m   m e n i  sh u n a q a   qilib 
tuqqan b o ‘lsa.  M en shunaqa yugurik jayronm an.  M enga hech qanaqa 
ovchi o ‘q  yetkazolm aydi.  T o sh k en tg a borganingizda  m eni y o ‘qlab 
tu rin g .  H a r q alay ,  q a d rd o n   b o i i b   qoldik.

Download 7,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish