MUXAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG’ONA
FILIALI
―KOMPYUTER INJINIRING‖ FAKULTETI
810-22-GURUX TALABASI
QATTIQ JISIMLARDA
DIFFUZIYA HODISALARI
MAVZUSIDA
TAYYORLAGAN
Qattiq jismlarda diffuziya xodisasi
Reja:
1.
Diffuziya nima?
2.
Diffuziyaning vujudga kelish.
3.
Atomning vakansiyaga siljish energiyasi.
4.
Diffuziyani aktivlashtirish energiyasi.
Diffuziya
(
lotincha
:
diffusio
—
singish,
tarqalish) —
molekulalar
,
atomlar
,
ionlar
va kolloid zarralarning tar-tibsiz issiklik harakati
natijasida bir moddaning ikkinchi moddaga oʻz-oʻzidan oʻtishi, birining
ikkinchisiga singib ketishi. Diffuziya gaz, suyuklik yoki qattiq jismlarda boʻladi
va tezligi moddaning zichligi va qovushoqligi,
temperatura, diffuziyalanuvchi
zarraning tabiatiga va h. k.ga bogʻliq. Temperatura koʻtarilishi bilan Diffuziya
tezlashadi. Bir aralashmali sistema (bir modda)dagi Diffuziya oʻz diffuziya, koʻp
aralashmali sistema (gaz, suyuq yoki qattiq eritmalar)dagi Diffuziya
geterodiffuziya deyiladi. Fan va texnika sohalarida Diffuziya ning ahamiyati
katta; kimyoda Diffuziya usuli erigan moddaning molekulyar ogʻirligini
aniqlashda qoʻllaniladi. Biologiyada oziq moddalarning soʻrilishi va yutilishi
hamda moddalar almashinuv mahsulotlarining chiqib
ketishida Diffuziya ning
ahamiyati bor. Texnikada terini oshlash, gazlamani boʻyash, metallarni
sementlash va azotlash, metallarda himoya qrplama hosil qilishda qoʻllaniladi.
Geologiyada Diffuziya moddalarning quyuqdan suyuqqa, issiqdan sovuqqa,
namdan quruqqa tarqalishiga aytiladi. Foydali
qazilma konlarini izlashda
Diffuziya ning roli juda muhim. Diffuziya natijasida konlar bor joylarda rudalarni
birlamchi va ikkilamchi areal (joy) lari hosil boʻladi. Bular oʻz navbatida maʼdan
konlarini qidirishda asosiy omillardan hisoblanadi. Fizikada molekulalar
(atomlar) Diffuziya sidan tashqari oʻtkazuvchanlik elektronlari, kovaklar,
neytronlar va b. zarralar Diffuziyasi ham oʻrganiladi. Diffuziya jarayonida
moddaning konsentatsiyasi butun maydon bo’ylab
tenglashguniga qadar modda
malekulalari konsentratsiyasi yuqori qismidan past qismiga qarab otadi. Bu
jarayonda energiya sarf bolmaydi.malekulalar hujayra sitozoli orqali diffuziya
natijasida harakatlanishi mumkin.bunda bazi malekulalar plazmatik membrana
orqali harakat qila olishi mumkun.bundan tashqari har bir malekula oz
konsentratsiya gradiyentiga ega va shu orqali ular tarqaladi. Masalan biron
hujayraga diffuziya natijasida kislarod kirsa, bu
hujayradan shu kislarodning
kirgan yerigacha karbanat angidridi chiqib ketadi.
Qattiq jismlar uchun atomlarning kristall panjarada tartibli
joylashishi xarakterli bo`lsa -da, har holda atomlar panjarada ham
siljishi mumkin.
Asosan, kichik tebranishlar xarakterida bo`lgan issiqlik
harakatlar ba’zi hollarda atomlarning panjaradagi o`z o`rinlarini
batamom tark etishlariga olib keladi. Atomlarning bunday ajralishi
mumkin ekanligi qattiq jismlarnijng bug`lanishi mumkinligidan
dalolat beradi. To`g`ri , bug`lanishda
atomlar mutlaqo ajralishi
mumkin emas deb aytishga hech qand ay asos yo`q.
Atomlarning panjara tugunlaridagi o`z o`rinlarini huddi
shunday tark etishlari tufayli kristallarda Shottki va Frenkel
nuqsonlari yuzaga keladi. Atomlarning ana shunday ajralishi va
kelgusida kristalldagi siljish tufayli qattiq jismlarda di fuziya ro`y
beradi.
Gazlardagi singari qattiq jismlarda ham zarralarning issiqlik
xarakati energiyasi turlicha bo`ladi. Shuningdek,
har qanday
temperaturada ham shunday atomlar ulushi bo`ladiki, ularning
energiyasi o`rtacha energiyadan ancha ortiq va bu at omlarning
panjaradagi o`rinlarini tark etib, yangi o`rinlarini egallashi uchun
yetarli bo`ladi.
Temperatura qancha yuqori bo`lsa, bunday atomlar soni
shuncha ko`p bo`ladi. Shuning uchun
temperature ortgani sari
D
diffuziya koeffitsien ti tez (ekcponensial qonunga muvofiq) ortadi.
Biroq yetarlicha katta energiya atomlar soni hamma vaqt kam bo`ladi
(agar temperaturasidan ancha past bo`lsa), shuning uchun qattiq
jismda diffuziya gazlar va suyuqliklardagiga qaraganda sekinroq
protsess bo`ladi.
Masalan, misning oltinda diffuziyalanish koeffitsienti 300
0
