Qarshi muhandislik iqtisodiyot

33-MAVZU.ZICHLIK O‘LCHASH TIZIMLARI.
Reja 
1.
Zichlik to‘g‘risida umumiy tushunchalar. 
2.
Qalqovichli zichlik o‘lchash vositalari. 
3
. Vaznli zichlik o‘lchash vositalari. 
1.Zichlik to‘g‘risida umumiy tushunchalar. 
Moddalarning zichligi texnologik mahsulotning sifatini ba’zi hollarda esa 
tarkibini ham xarakterlovchi asosiy parametrlardan hisoblanadi. Zichlikni 
avtomatik o‘lchash asboblari kimyo, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoqlaridagi 
bir qator jarayonlarni avtomatlashtirishdagi muhim vositalardan hisoblanadi. 
Masalan, bug‘latuvchi qurilmalar, absorber, distillyatsion, rektifikatsion va boshqa 
uskunalarni nazorat qilish hamda boshqarishda zichliklarni uzluksiz o‘lchab 
turilishini talab qiladi. Ba’zi ishlab chiqarishda suyuqliklarning zichligi erigan 
modda konsentratsiyasini aniqlash maqsadida o‘lchanadi. 
Modda massasining hajmiga nisbati 
zichlik 
deyiladi, ya’ni 
V
m


, (33.1) 
bu yerda 

 — zichlik, kg/m
3
; m — moddaning massasi, kg; V — moddaning hajmi, m
3
. 
Suyuqlikning zichligi haroratga bog‘liq va normal (20°С) haroratda quyidagi 
ifoda bilan hisoblanadi: 
ρ
20
=ρ
t
[1-β(20-t)] , (33.2) 
bu yeda p
t
—suyuqlikning ish haroratidagi zichligi, kg/m
3
; β—suyuqlik hajmiy issiqlik 
kengayishining o‘rtacha koeffitsiyenti, 1/°С; t —suyuqlikning harorati, °С. 
Sanoatda suyuqlikning zichligini o‘lchash uchun qalqovichli, vaznli, gidrostatik va 
radioizotopli zichlik o‘lchagichlar ko‘p qo‘llaniladi. 
2. Qalqovichli zichlik o‘lchash vositalari.
Qalqovichli zichlik o‘lchagichlarda Arximedning qalqovichga ta’sir etuvchi 
itarib chiqaruvchi kuchining suyuqlik zichligiga bog‘liqligidan foydalaniladi. Bu 
asboblar suzib yuruvchi va batamom cho‘kadigan qalqovichli bo‘ladi. Birinchi tur 
asboblarda zichlikni o‘lchash qiymati qalqovichning cho‘kish chuqurligiga bog‘liq 
bo‘ladi. Ikkinchi tur asboblarda qalqovichni cho‘kish chuqurligi o‘zgarmaydi. 
Faqat uning itaruvi kuchi o‘lchanadi, bu kuch esa suyuqlikning zichligiga 
mutanosib bo‘ladi. 
Birinchi tur zichlik o‘lchagichlarda qalqovichning og‘irlik kuchi 
qalqovichga zichligi 

bo‘lgan, tekshiriladigan muhit tomonidan ham suyuqlik 

---

162 
yuzasida bo‘lgan zichligi 
0

bo‘lgan muhit tomonidan (33.1- rasmga qarang) ta’sir 
etadigan 
itaruvchi 
kuch 
bilan 
muvozanatlashadi. Qalqovich muvozanatda 
turganida itaruvchi kuch qalqovichning 
og‘irlik kuchiga teng bo‘ladi. Bu yerda, 
tekshirilayotgan muhit zichligining har bir 
qiymatiga qalkovichning ma’lum botish 
chuqurligi mos keladi. Ixtiyoriy shakldagi 
qalkovichga ta’sir etuvchi itaruvchi kuch 
Arximed qonuniga ko‘ra aniqlanadi: 
dx
x
S
g
dx
x
S
g
F
x
h
x
h
x





0
0
)
(
)
(


,
(33.3) 
bu yerda 
0

— suyuqlik ustidagi muhitning 
zichligi; g — erkin tushish tezlanishi;

—qalqovichning 
pastki 
qismi 
botirilgan 
suyuqlikning zichligi; S — qalqovich kesimining yuzi, 
 h — qalqovichning balandligi; х — qalqovichning suyuqlikka botish sathi. 
O‘zgarmas kesimli qalqovich uchun 
F
(x)
=ρ
0
g S h +(ρ-ρ
0
) g S X . (33.4) 
Agar suyuqlik ustida havo bo‘lsa, u holda 
р
0
=0. Unda umumiy holda 



x
x
x
dx
S
g
F
0
)
(
)
(

. (33.5) 
O‘zgarmas kesimli qalqovich uchun itaruvchi kuch ifodasi qo‘yidagi 
ko‘rinishda bo‘ladi 
F=ρ∙g∙S∙x . (33.6) 
33.1- rasmda suzib yuruvchi qalqovichli zichlik o‘lchash asbobining 
prinsipial sxemasi ko‘rsatilgan. Asbob qalqovich 2, o‘lchash idishi 1 dan iborat. 
Suyuqlik asbobga tarnov 3 orqali kelib, tarnov 4 orqali chiqib ketadi. Oqimning 
tezligi doimiy kesimli drossel 5 yordamida aniqlanadi. Plastinalar 6 qalqovichni 
uyurmalardan saqlaydi. 
Suyuqlik zichligining o‘zgarishi qalqovich va u bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zak 
7 ning siljishiga olib keladi. O‘zak differensial - transformator o‘zgartkich 
g‘altagida siljiydi. Ikkilamchi (ko‘rsatuvchi yoki qayd qiluvchi) asbob zichlik 
birligida darajalanadi. Haroratning kompensatsiyasi ikkilamchi asbobning o‘lchash 
sxemasiga ulangan qarshilik termometri yordamida amalga oshiriladi. Zichlik 
o‘lchagichlar korroziyaga chidamli materiallardan tayyorlanib, agressiv suyuqliklar 
zichligini o‘lchashda ham ishlatilishi mumkin. 
33.1 – rasm. Suzib yuruvchi qalqovichli