Qarshi muhandislik iqtisodiyot

Fotoelektrik kalorimetrlar 
spektrning ko‘rinadigan qismida ishlash uchun 
mo‘ljallangan. Konsentratsiyani o‘lchash tahlil qilinayotgan moddaning bo‘yalish 
jadalligi bo‘yicha bajariladi, asbobning nomi ham shundan olingan («kolor»— 
rang degani). Odatda fotokalorimetrlar spektrning keng sohasida ishlaydi, shuning 
uchun ularda nurlanish manbalari sifatida cho‘g‘lanish lampalaridan foydalaniladi. 
O‘lchash sezgirligi va tanlanishini oshirish uchun fotokalorimetrlarda yoruђlik 
filtrlaridan keng foydalaniladi. Yerug‘lik oqimlarining jadalligini qayd etish uchun 
qabul 
qilgichlar 
sifatida 
turli 
fotoelementlar, 
fotoqarshiliklar 
va 
fotoko‘paytirgichlardan foydalaniladi. 
31.4– rasm. Avtomatik refraktometrning sxemasi.

---

158 
Avtomatik fotokalorimetrlarda odatda ikki kanalli (differensial) sxemalar 
qo‘llaniladi. Bu sxemalar yorug‘lik manbaidagi o‘zgarishlarga sezgir emas, chunki 
ularda o‘lchash ishlari taqqoslash usulida bajariladi. Ikki kanalli kalorimetrlarda 
(31.5- rasm) ikki fotoelementning fototoklari taqqoslanadi; fototoklardan birining 
kattaligi nazorat qilinayotgan eritma orqali o‘tayotgan yorug‘lik oqimiga, ikkinchi 
fototokning qattaligi esa etalon eritmadan o‘tgan yorug‘lik oqimiga mutanosib 
bo‘ladi. 
Etalon va tekshirilayotgan 
suyuqliklarning optik xossalari 
bir xil bo‘lgan xollarda har ikki 
fotoelementning 
yoritilganligi 
bir xil bo‘ladi va ko‘prik 
diagonalida tok bo‘lmaydi. Agar 
tekshirilayotgan suyuqlik etalon 
suyuqliknikidan farq qiladigan 
konsentratsiyaga 
ega 
bo‘lsa 
(kuchli yoki kuchsiz bo‘yalgan 
bo‘lsa), u holda ko‘prikning 
diagonalida tok paydo bo‘lib, 
uning kattaligi konsentratsiyaga 
funksional bog‘liq bo‘ladi. 
Optik qismining nisbatan 
murakkabligi 
va 
sxema 
elementlari 
spektral 
tavsiflarining o‘lchash natijalariga ta’sir qilishi bu asboblarning kamchiligi 
hisoblanadi. Bunday asboblarning xatoligi kyuvet darchalarining va nurlar 
yo‘lidagi boshqa elementlarning bir xilda ifloslanmasligi tufayli katta bo‘ladi. 
Suyuqlikda erimay qolgan muallaq zarralar konsentratsiyasini nazorat qilish 
uchun loyqa muhitlarda yorug‘likning sochilishiga asoslangan usullar qo‘llaniladi. 
Agar loyqa muhit orqali yorug‘lik oqimi o‘tkazilsa, u holda uning bir qismi 
suyuqlikdagi zarralar orqali sochiladi. Nazorat qilinayotgan suyuqlikda muallaq 
zarralar konsentratsiyasi qancha yuqori bo‘lsa, yorug‘lik okimining shuncha katta 
qismi sochiladi. Bu yerda, nazorat qilinayotgan suyuqlik orqali o‘tayotgan 
yorug‘lik oqimi jadalligining kuchsizlanishi ham (turbidimetrik o‘lchash), 
yorug‘lik oqimining sochilish jadalligi ham (nefelometrik o‘lchash) konsentratsiya 
o‘lchovi bo‘lishi mumkin.
Ikki optik kanali bor nefelometrning prinsipial sxemasi 31.6- rasmda 
ko‘rsatilgan. Yorug‘lik oqimi manba 1 dan chiqib, shisha darchalar 3 bilan 
jihozlangan o‘lchash kamerasi 2 orqali o‘tadi. Kamera 2 orqali o‘tgan yorug‘lik 
31.5 – rasm
.