Qarshi muhandislik iqtisodiyot

6-7-Ma’ruza: Termoelektrik termometrlar. Magnitoelektrik 
millivoltmetrlar. Potensiometrlar. Avtomatik potensiometrlar. 
 
Reja: 
1.
Termoelektr termometrlarning nazariy asoslar va termoelektr zanjirlar. 
2.
Termoelektr materiallar va termoelektr o‘zgartkichlar. 
3.
Millivoltmetrlar. 
4.
Potensiometrlar.
 
 
Nazariy asoslar va termoelektr zanjirlar 
Temperaturani o‘lchashning termoelektr usuli termoelektr termometr 
(termopara) termo EYK ining uning temperaturasiga bog‘liqlngiga asoslangan. Bu 
asbob —200° С dan +2500° С gacha bo‘lgan temperaturalarni o‘lchashda 
texnikaning turli sohalari va ilmiy-tekshirish ishlarida keng qo‘llaniladi. 
Termoelektr 
termometrlar 
yordamida 
temperaturani 
o‘lchash 1821 yilda Zeyebek kashf etgan termoelektr hodisasiga 
asoslangan. 
Bu 
hodisaning 
temperaturalarni 
o‘lchashda 
qo‘llanilishi ikki xil metall simdan iborat zanjirda ularning 
kavsharlangan joyida temperaturalar farqi hisobiga hosil 
bo‘ladigan EYK effektiga asoslangan. Har xil Ava V 
o‘tkazgichlardan iborat zanjirni ko‘rib chiqamiz (6.1-rasm).
6.1-rasm. Ikki xil
o‘tkazgichli termometrik zanjir. 
Termoparaning o‘lchanayotgan muhitga tegib turgan joyi kavsharlangan uchi 
1 (issiq ulanma), o‘zgarmas t0 temperaturali muhitdagi joyi 2 esa erkin uchi (sovuq 
ulanma) deyiladi. A va V o‘tkazgichlar termoelektrodlar deyiladi. Bunday 
kavsharlangan o‘tkazgichlar esa termopara deb ataladi, ularda hosil bo‘ladigan 
elektr yurituvchi kuch termoetektr yurituvchi kuch (TEYK) deyiladi. TEYK hosil 
bo‘lishining sababi erkin elektronlar zichligiko‘proq metallning erkin elektronlar 
zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izohlanadi. Shu paytda ikki xil 
metallning birikish joyida paydo bo‘ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik 
ko‘rsatadi. Elektronlarning diffuzion o‘tish tezligi elektr maydon ta’sirida ularning 
qayta o‘tish tezligiga teng bo‘lganda harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu 
muvozanatdaA va Vmetallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo‘ladi. 
Elektronlar diffuziyasining jadalligi o‘tkazgichlar birikkan joyning temperaturasiga 
ham bog‘lik bo‘lgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil bo‘lgan EYK 
ham turlicha bo‘ladi. 
Agar kavsharlangan o‘tkazgichlar bir xil bo‘lsa va ularning ikki uchi turlicha 
temperaturada qizdirilsa, u holda o‘tkazgichning issiqroq qismidan sovuqroq 
qismiga bo‘sh elektronlarning diffuziyalanishi teskari yo‘nalishdagi diffuziyasi 
jadalroq bo‘ladi. Potensiallar ayirmasi elektronlarning issiqlik diffuziyasiga teskari 
yo‘nalishda ta’sir qiladi, buning natijasida muvozanat holati qaror topguncha 
o‘tkazgichning issiqroq uchi musbat ishorada zaryadlanadi. Binobarin, har xil A va 
V o‘tkazgichlardan tashkil topgan eng sodda termoelektr zanjirda to‘rtta turlicha 

---

31 
TEYK hosil bo‘ladi. YA’ni ikkita TEYK A va V o‘tkazgichlarning kavsharlangan 
uchida; bitta TEYK A o‘tkazgichning uchida; bitta TEYK V o‘tkazgichning 
uchida. Shuni nazarda tutib, 6.1-rasmda tasvirlangan zanjirdagi TEYK kattaligipi 
aniqlash mumkin. Zanjirni soat strelkasi harakatiga 
teskari yo‘nalishda kuzatsak, quyidagi natija chiqadi: 
В
(
) =
( ) +
А
( ),
 
 
 
 
(6.1)
 
br yerda
В
(
) 
— ikkala faktor ta’siridagi 
jamlangan 
TEYK; 
( )
va
А
( )
—
 
А
va
 
В
o‘tkazgichlar 
uchndagi 
potensiallar 
hamda 
temperaturalar ayirmasi natijasmda hosil bo‘lgan TEYK.