|
Inflyatsiya baho indekslari – deflyator va iste’mol narxlari indeksi yordamida aniqlanadi. Baholar o’rtacha (umumiy) darajasining nisbiy o’zgarishi inflyatsiya darajasi (baholarning o’sish sur’ati) deb ataladi. Makroiqtisodiy modellarda inflyatsiya darajasi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
bunda: – yillik inflyatsiya sur’ati;
P – joriy yilning narxlar indeksi;
P-1 – o’tgan yilning narxlar indeksi.
Inflyatsiyani miqdoran o’lchash uchun makroiqtisodiyotda «70-miqdor qoidasi» deb atalgan usuldan ham foydalaniladi. Bu usul narxlarning barqaror o’sishi sharoitida inflyatsiya darajasi necha yilda ikki baravarga oshishini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun 70 ni yillik inflyatsiya darajasiga bo’lish kifoya: 𝐁𝐚𝐡𝐨𝐥𝐚𝐫𝐧𝐢𝐧𝐠 𝟐 𝐦𝐚𝐫𝐭𝐚𝐠𝐚 𝐨𝐬𝐡𝐢𝐬𝐡𝐢 𝐮𝐜𝐡𝐮𝐧 𝐳𝐚𝐫𝐮𝐫 𝐲𝐢𝐥𝐥𝐚𝐫 𝐬𝐨𝐧𝐢 =
Misol uchun, yillik inflyatsiya darajasi 7% ga teng bo’lsa, taxminan 10 yilda baholar ikki martaga oshadi, ya’ni, (70:7=10). Real YAIM va jamg’armaning necha yildan so’ng ikki marta oshishini hisoblash zarur bo’lgan hollarda ham «70-miqdor qoidasidan» foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda inflyatsiya tabiatini o`rganishda iqtisodchi olimlar uning monetar sabablarini, ya`ni tovar masasiga nisbatan pul massasining xajmini o`zgarishini asosi qilib ko`rsatadilar. Inflyatsiya bilan olib boriladigan faoliyatda uning darajasini o`lash uchun dastak lozim bo`ladi. Ushbu dastak bo`lib baholar indeksi hisoblanadi. Baholar indeksi joriy umumiy iste`mol narxlarining bazis davridan narxlarga nisbatan o`sishi (pasayishi) bilan aniqlanadi. Ushbu indeksni aniqlashda mamlakat fuqorolarining iste`mol savatiga kiritilgan mahsulotlar v xizmatlarning chakana narxlaridan foydalanadilar. Ushbu formula quyidagicha hisoblanadi:
Bu erda: IPTs – iste`mol narxlarining indeksi;
Pkt - iste`mol savatining joriy narxi;
Pkb- iste`mol savatining bazis narxi.
Inflyatsiya darajasining o`sishini bir bahosini o`sishi bilan aniqlash mumkin. Masalan 1 litr benzinning bazis davridagi narxi 500 so`m bo`lgan va uning joriy davrdagi narxi 585 so`mga teng. Demak, biz kuzatgan davr ichida 1 litr benzinning narxi 117 % ga ortgan.
Baholar indeksidan tashqari inflyatsiyani boshqarishda yalpi ichki mahsulot indeksi ko`rstakichidan foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot – bu ma`lum bir davr mobaynida, odatda bir yilda mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlarning umumiy miqdorining puldagi ifodasidir. Yalpi ichki mahsulot baholar indeksini umumiy darajasini o`lchash uchun deflyatordan foydalaniladi. Deflyator yordamida aniq bir muddatdagi haqiqiy ish haqi darajasini aniqlash mumkin. Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning mohiyatini o`rganish va uni oqilona boshqarish bo`yicha turli nazariyalar mavjud. ulardan biri bo`lib Angliyalik taniqli iqtisodchi olim Djon Meynard Keyns yaratgan nazariya hisoblanadi. Dj.M.Keyns bozor iqtisodiyoti faoliyatiga davlat tomonidan aralashuvini bilvosita dastakini ishlab chiqdi. Ushbu dastak yordamida davlat tomonidan faol moliya siyosati olib borish, talabni rag`batlantirish va ommaviy ishsizlikni pasaytirishni amalga oshirishi imkoniyatiga ega bo`ladi. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy mexanizm quyidagi asosiy nizomlardan iborat:
1. mamlakat aholisining ish bilan ta`minlanganligi darajasi ishlab chiqarish xajmi bilan aniqlanadi;
2. umumiy talab taklifga to`g`ri kelmaydi, chunki ma`lum pul mablag`lari jamg`arishga sarflanadi;
3. ishlab chiqarishning xajmi oqilona talab darajasidagi tadbirkorlikka asosan aniqlanadi;
4. investitsiyalar va jamg`armalar barobarligi holatidagi investitsiya hamda jamg`arma aktlari mustaqil faoliyat ko`rsatadi.
Ijtimoiy iqtisodiyot. Inflyatsiya oqibatlari:
- daromadlarni aholi guruhlari, ishlab chiqarish sohalari, hududlar, uy xo'jaliklari o'rtasida qayta taqsimlash. tuzilmalar, firmalar, davlat;
Buzilish tejash aholi, uy xo'jaliklari. davlat sub'ektlari va fondlari. byudjet;
Narxlarning notekis o'sishi sanoatning turli tarmoqlarida foyda ko'rsatkichlarining tengsizligini oshiradi, takror ishlab chiqarishdagi nomutanosiblikni kuchaytiradi;
Strukturaning buzilishi iste'mol talabi qadrsizlangan pulni tovar va valyutaga aylantirish istagi tufayli (mablag'lar aylanmasi tezlashadi va shunga mos ravishda inflyatsiya jarayoni tezlashadi);
Yashirin iqtisodiyotning rivojlanishiga faol yordam beradigan narxlar, valyuta, foizlar, kreditlar bo'yicha chayqovchilikning kuchayishi;
Xarid qilish qobiliyatining pasayishi nat. valyuta va uning real qiymatini buzish. boshqa valyutalarga nisbatan kurs.
Effekt ham bor inflyatsion soliqqa tortish- davlat tomonidan qo'shimcha olinganligi soliq to'lovchilarni bir soliq guruhidan boshqasiga o'tkazish natijasida olingan daromadlar (yuqori soliq guruhiga tushadi soliq stavkasi) indekslash natijasida.
Antiinflyatsiya siyosati davlat tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir. inflyatsiyaga qarshi kurashishga qaratilgan iqtisodiyotni tartibga solish. 3 ta asosiy tarmoq mavjud. anti-infl turi. siyosatchilar:
1) deflyatsion siyosat - pul-kredit orqali pul talabini cheklash usullari qo'llaniladi. va davlatni qisqartirish orqali soliq mexanizmlari. xarajatlar, kreditlar bo'yicha foiz stavkalarining oshishi, o'sishi soliq jarayoni, pul massasini cheklash;
2) daromad siyosati (xarajatlarni tartibga solish) - narxlar va ish haqini to'liq muzlatish yoki ular uchun o'sish chegaralarini belgilash orqali bir vaqtning o'zida nazorat qilishni o'z ichiga oladi. Bunday siyosat samarasiz, chunki narxlar o'sishining sekinlashishi tovar taqchilligiga olib keladi va keyinchalik cheklovlarning bekor qilinishi narxlarning sakrashiga olib keladi;
3) ishlab chiqarishni raqobatbardosh rag'batlantirish - sanoat siyosati, bu har tomonlama davlat bilan tavsiflanadi. vatanlarni qo'llab-quvvatlash. ishlab chiqaruvchi va nat. pr-va, shu jumladan soliqlarni kamaytirish orqali tadbirkorlikni bevosita rag'batlantirish, ham aholi uchun soliqlarni kamaytirish choralari.
Inflyatsiyaga qarshi boshqa choralar ham mavjud. siyosatchilar:
Indeksatsiya - pulning qadrsizlanishi natijasida yuzaga kelgan yo'qotishlarni qoplash;
Narxlarning nazorat qilinadigan o'sishini cheklash shakllari (ma'lum tovarlar uchun nazorat qilinadigan narxlarning o'sishini "muzlatish", ularning darajasini ma'lum chegaralarda cheklash).
Do'stlaringiz bilan baham: |
