Qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti «sohaning texnologik o’lchashlari va asboblari» fanidan ma’ruzalar matni

Alanga (gaz oqimlarining) temperaturasini o’lchash
Alanga temperaturasini o’lchash o’ziga xos xususiyatlarga va qiyinchiliklarga ega. Ulchash usulini tanlashda o’lchanayotgan temperaturalar darajasi, maqbul aniqlik va alanga turi analiz qilinadi. Alanga temperaturasi ko’pgina sanoat qurilmalarida 1600—1900°S atrofida bo’ladi. Uni nurlanish pirometrlari yoki kontaktli termometrlar yordamida o’lchanadi. Bu temperaturani nurlanish bo’yicha o’lchaganda uni pirometrning vizirlash o’qi bo’ylab fazoviy o’rtalashtirish yuz beradi. Ul­chash natijalariga alangadagi nurlanish komponentlari ta’sir etadi. Pirometr qabul qiladigan to’lqinlar uzunligini tanlash katta ahamiyat kasb etadi. Gazlarning nur tarqatmaydigan issiq yoki sovuq zonalarini maxsus bo’yamasdan turib, pirometrlar bilan o’lchab bo’lmaydi.
Bunday o’lchashning kamchiliklaridan biri temperaturani optik o’q bo’ylab o’rtalashtirishdir. Shuning uchun topilgan natija alanganing qaysi nuqtasiga tegishli ekanini aniqlab bo’lmaydi. Bu jihatdan o’lchamlari uncha katta bo’lmagan termoelektr termometrlarni qo’llash katta afzalliklarga ega. Ammo bunday termometrning temperaturasi gaz temperaturasidan ancha (100—200°С ga) farq qilishi mumkin, chunki u termometrning issiqlik balansi bo’yicha aniqlanadi.


Eritmalarning temperaturasini o’lchash
Eritmalarning temperaturasini o’lchash murakkabligi asosan termometr himoya g’ilofining aktiv zanglashi bilan bog’liq. Tuz eritmalarining temperaturasini o’lchashda himoya g’iloflari bir necha o’n soatdan keyin eritmaning agressiv ta’siri sababli ishdan chiqadi. Shuning uchun ko’pincha g’ilofni sifatsiz, arzon, osonlik bilan almashtiriladigan, bir vaqtda termopara elektrodidan iborat bo’ladigan po’latdan yasaladi. Shisha eritmalari temperaturasini o’lchash uchun himoya g’iloflari uglerodli bloklardan yoki qimmatbaho metallardan yasaladi.
Qovushoq muhitlar temperaturasini o’lchashda ma’lum qiyinchiliklar paydo bo’ladi. Bu hollarda issiqlikka sezgir elementni osongina tozalashni, ko’pincha almashtirishni ham ta’minlash zarur. Bunda sezgir element bilan o’lchanayotgan muhit orasida yetarli darajada yaxshi kontakt ta’minlangan bo’lishi kerak.
Biror o’lchash usulini tanlash va uning konstruktiv bajarilishi eritma temperaturasini o’lchashning konkret sharoitlari, ularning turli materiallar bilan o’zaro ta’sirlashuvi, nurlanish qobiliyati va boshqa fizik hamda ximiyaviy xossalari bilan belgilanadi.