Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi»

Taklif egri chizig'i iqtisodchi-olimlarning nazariy asoslarida

Talab va taklif qonunning nazariy asoslari dastlab A.Marshall asarlarida ifodalab berilgan. Uning xizmati shundan iboratki, u qiymatning birinchi (asosiy) sababini qidirishni tahlil qilishdan talab va taklifning shakllanish va o’zaro ta’sir ko’rsatish qonuniyatlarini o’rganishni tahlil qilishga o’tishning zarurligini asoslab berdi. Boshqacha so’z bilan aytganda, A.Marshall qiymat nazariyasini baho nazariyasi (yoki bozor muvozanati nazariyasi)ga turlantirdi.
A.Marshall talab va taklif qonunini va shunga muvofiq bahoni tahlil qilishga alohida e’tiborni qaratdi. U tahlilni talabdan boshladi:
«Sotilishi ko’zda tutilgan tovar miqdori qancha ko’p bo’lsa, unga qo’yiladigan baho shuncha past bo’lishi kerak, negaki u o’z xaridorlarini topa olsin... Baho pasayganda talab qilinadigan tovarlar miqdori ko’payadi, baho oshganda esa – kamayadi. Bunda bahoning pasayishi bilan talabning oshishi o’rtasida qat’iy o’rnatilgan bir xil nisbat bo’lmaydi».
O’z mohiyatiga ko’ra A.Marshall me’yorli foydaliliklar tengligi qonuniga asoslangan holda, foydalilik funktsiyasidan talab egri chizig’ini keltirib chiqargan birinchi iqtisodchi hisoblanadi. U quyidagi ko’rinishda aks ettiriladi:
MUx/Px=MUy/Py=…MUe
Bunda MUx – x tovarning me’yorli foydaliligi, Rx – o’sha tovarning bahosi, MUe – pulning me’yorli foydaliligi. Bu qonunni uch xil ekvivalentli shaklda ifodalash mumkin.
Iste’molchi o’z ehtiyojini qondirishni maksimallashtiradi, agar u
1) xarid qilingan barcha tovarlarning me’yorli foydaliliklarini tenglashtirsa;
2) iste’mol qilinadigan har bir juft tovarning me’yorli foydaliliklari nisbatini va baholar nisbatini tenglashtirsa;
3) muayyan bozor narxida sotib olingan har bir tovarni pul qiymatining me’yoriy foydaliligini tenglashtirsa.
Iste’molchi muvozanatga erishdi, Rx bahosi esa pasaymoqda, deb faraz qilaylik. Unda MUx>PxMUe va muvozanatni qaytadan tiklash uchun, MUx miqdorini kamaytirish maqsadida x tovarni ko’proq sotib olish kerak bo’ladi. Haqiqatan ham, tovarning bahosi pasaysa, iste’molchi uni sotib olishni ko’paytiradi, negaki bunday tovarning bahosi pasayganda iste’molchi bir so’mga har qanday boshqa tovarga qaraganda ushbu x tovardan ko’proq foydalilik oladi. X tovarning xaridi ko’paygan sari me’yorli foydalilikning pasayishi MUx pasayishini kafolatlaydi. Demak, iste’molchi o’zining cheklangan daromadlari va joriy narx doirasida o’z ehtiyojini doimo maksimal darajada qondirishga intilgan sharoitda talab egri chizig’ining teskari nisbatligi kelib chiqadi. Bu dalil – isbotlar shu narsani ko’zda tutadiki, x tovarning narxi pasayishi natijasida individning daromadi ko’paymaydi, buning natijasida MUxning miqdori uyg’unlashish jarayoni davomida doimiyligi saqlanib qoladi. Lekin individ o’zining barcha xarajatlarining me’yorli foydaliligini yana tenglashtirishi bilanoq, uning real daromadi oshadi. Bu saqlanayotgan pul mablag’larining me’yorli foydaliligini pasaytiradi va shu bilan barcha tovarlarning, jumladan x tovarning ham xaridining ko’payishga olib keladi. Bunda daromad samarasi ijobiy hisoblanadi va biz x ga teskari nisbatli talab egri chizig’iga va daromadga bog’liq bo’lgan ijobiy talabga ega bo’lamiz.
Bundan tashqari, bu yerda foydalilik funksiyalarining additivligi taqozo etiladi: individ sotib olayotgan har bir tovarning foydaliligi boshqa tovarlarning foydaliligiga bog’liq bo’lmaydi. Haqiqatda esa ularning o’rtasida bog’liqlik amal qilishi mumkin, bunday bog’liqlik natijasida U – miqdori ko’payganda MUx ko’payadi yoki kamayadi. Bu tahlilni yana ham murakkablashtiradi.
Agar yuqorida aytilganlarni grafik ko’rinishida ifodalasak, unda koordinatlarda (baho, tovar miqdori) Marshall «kresti» kelib chiqadi: