Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti innovatsion iqtisodiyot kafedrasi

III bob. O’zbekiston Respublikasi valyuta siyosati. O'zbekiston milliy valyutasi - so'm (UZS, kod 153), 1994 yil 1 iyulda muomalaga kiritildi. 1 so'm 100 tiyindan iborat. Hozirgi vaqtda muomaladagi banknotalarning quyidagi turlari mavjud - 200, 500, 1000, 2013 yil 1 iyuldan - 5000 so'm, 2017 yil 10 martdan - 10000 so'm, 2017 yil 22 avgustdan - 50 000 so'm va 22 fevraldan boshlab 2019 yil - 100 000 so'm. 50 va 100 so'mlik banknotalar 2019 yil 1 iyulda muomaladan chiqarildi. 1, 3, 5, 10, 25 so'mlik banknotalar 2020 yil 1 martda muomaladan chiqarildi. Xuddi shu narsa 50 va 100 so'mlik 2001-2002, 2004 va 2009 namunalari qiymatidan kam bo'lgan tanga bilan sodir bo'ldi Tо 2018 yil 2 iyuldan boshlab 50 (ellik), 100 (yuz), 200 (ikki yuz), 500 (besh yuz) so'mlik yangi tangalar muomalaga chiqarilmoqda. Muomalada bo'lgan pul belgilari bilan bir qatorda muomalaga chiqariladigan tangalar barcha xo'jalik yurituvchi subyektlar va aholi tomonidan cheklovlarsiz barcha turdagi to'lovlarda nominal qiymat bo'yicha qabul qilinishi shart. Muomalaga kiritilayotgan 2001-2002-yillar namunasidagi 50 so'm tangalar, 2004-yil va 2009-yil namunasidagi 100 so'm tanga, shuningdek, 1994-yil namunasidagi 50 va 100 so'm banknotlar 2019-yil 1-iyulgacha cheklovlarsiz barcha to'lov turlariga qabul qilinadiBank kassalariga kelib tushayotgan ushbu banknotlar va tangalar muomalaga qaytish uchun yo'l qo'yilmaydi. Banknotlar 2020-yil 1-iyulga qadar yangi namunadagi tangalar bilan parallel ravishda barcha turdagi to'lovlarga 200 va 500 so'm qabul qilinadi, 2019-yil 1-iyuldan boshlab banknot kassalariga kelib tushayotgan banknotalar teskari nashrga yo'l qo'yilmaydi. So'm O'zbekiston Respublikasi hududida yagona qonuniy to'lov vositasi hisoblanadi (O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122-moddasi va "O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari to'g'risida" gi qonunning 11-moddasi , shuningdek, O'zbekiston Respublikasi oliy Kengashining 1993 yil 3 sentyabrdagi 952-XII-sonli qarori).^1 O'zbekiston milliy valyutasi banknotlarining tashqi ko'rinishi: Barcha banknotlarning (kupyura) ning old tomonida — naqshinkor ramkada nominal qiymat, orqa banknotlarda — O'zbekistonning turli me'moriy obidalari.Suv belgisi-O'zbekiston gerbi. Banknotlarning (kupyuralar) tasvirlari Nominal qiymati, O'lchamlari mm Asosiy rangla Banknotning orqa tomonidagi tasviri Muomalaga tushirish yili Old tomon Orqa tomon 100 000 144*78 Och jigarrang Old tomon-Mirzo Ulug'bek haykali, orqa tomon-Mirzo Ulug'bek rasadxonasi tasviri 22 fevral 2019 50 000 144*78 binafsha Old tomoni Toshkentdagi “Ezgulik Arkasi” monumenti, orqa tomoni Xalqaro anjumanlar saroyi 22 avgust 2017 10 000 144*78 och ko'k Toshkentdagi O'zbekiston Senati binosi 10 mart 2017 5 000 144*78 yashil Toshkentdagi O'zbekiston Parlamenti binosi 1 iyul 2013 1 000 144*78 binafsha jigarrang Toshkentdagi Temuriylar muzeyi binosi 1 sentyabr 2001 500 qizil Toshkentdagi Amir Temur haykali 1999 200 yashil Samarqanddagi "Sherdor" madrasasining fasadidan parchalar — quyoshni olib yuruvchi yo'lbarsning stilize tasviri 1997 100 142*69 binafsha Toshkentdagi "Istiqlol" saroyining me'moriy ansambli (sobiq. Xalqlar do'stligi) 1994 (2019 yil 01 iyuldan muomaladan chiqarildi) 50 jigarrang zargʻaldoq Samarqanddagi "Registon" tarixiy-me'moriy ansambli 1994 (2019 yil 01 iyuldan muomaladan chiqarildi) 25 ko'k, binafsha zargʻaldoq Samarqanddagi "Shohi Zinda" tarixiy-me'moriy ansambli 1994 (2020 yil 1-martda muomaladan chiqarildi) 10 binafsha, koʻk Samarqanddagi "Go'ri Amir" Temuriylar maqbarasi tarixiy-me'moriy yodgorligi 1994 (2020 yil 1-martda muomaladan chiqarildi) 5 ko'k, moviy, qizil Alisher Navoiy haykali bilan me'moriy-haykaltaroshlik kompozitsiyasi, Toshkent Milliy bog'ida o'rnatilgan 1994 (2020 yil 1-martda muomaladan chiqarildi) 3 120*62 qizil yashil Buxorodagi "Chashmai-Ayyub" arxitektura yodgorligi 1994 (2020 yil 1-martda muomaladan chiqarildi) 1 yashil pushti Toshkentdagi A. Navoiy nomidagi Katta Akademik teatri 1994 (2020 yil 1-martda muomaladan chiqarildi)

Valuta bozorini davlat tomonidan tartibga solish usullari haqida gapiradigan bo’lsak, bozordagi talab va taklif ta’siri natijasida vaqti-vaqti bilan valuta kurslari o‘zgarib turadi. Davlat valuta kurslarini barqororlashtirish uchun valuta bozorining amal qilishiga bevosita yoki bilvosita aralashishi zarur. Buning bir qator usullari mavjud:³
1.Zaxiralardan foydalanish. Valuta kursini mustahkamlashning
ko‘proq qo‘llaniladigan usuli – rasmiy zaxiralar bilan bozorda manipulyasiya qilish hisoblanadi. O‘z-o‘zidan aniqki, valuta zaxiralari alohida mamlakatlar ixtiyoridagi chet mamlakatlar valutalarining zaxirasidir (Masalan, AQSH dollari, YEVRO va h.k.).
2. Savdo siyosati. Valuta bozoriga ta’sir ko‘rsatishning boshqa
tadbirlariga savdo va moliyaviy oqimlar ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazorat
qilishni kiritish mumkin. Masalan, AQSH dollarining etishmasligi sharoitida valuta kursini tegishli darajada importni cheklash hisobiga ushlab turish mumkin. Xususan import hajmi boj yoki import kvotalarini kiritish bilan qisqarishi mumkin. Boshqa tomondan mamlakat hukumati eksport uchun milliy ishlab chiqaruvchilarga subsidiya berib, shu orqali xorijiy valuta taklifini ko‘paytirishi mumkin. Bu tadbirlardan foydalanishda vujudga keladigan asosiy muammo shundan iboratki, u jahon savdosi hajmini qisqartiradi, uning tarkibini va savdo aloqalarini o‘zgartirib yuboradi, iqtisodiy maqsadga muvofiqlikning buzilishiga hissasini qo‘shadi. Buning oqibatlarini hisobga olmaslik mumkin emas.
3. Valuta nazorati. Boshqa muqobil variant valuta nazorati hisoblanadi. Valuta nazorati sharoitida hukumat milliy eksportyorlar olgan barcha tegishli chet el valutalarini davlatga sotish talabi bilan ularning etishmasligi muammosini hal qilishi mumkin. Keyin, hukumat o‘z navbatida chet el valutasining bu zaxirasini turli milliy importyorlar o‘rtasida taqsimlaydi. Shu yo‘l bilan hukumat milliy importni, milliy eksport hisobidan olingan chet el valutasi miqdoriga cheklaydi. Valuta nazorati tizimi bir qator kamchiliklarga ega. Birinchidan, savdo cheklashlari (boj, kvota, eksportga subsidiya) kabi valuta nazorati nisbiy ustunlik tamoiliga asoslangan xalqaro savdoning tarkib topgan aloqalarini buzadi. Ikkinchidan, etarli bo‘lmagan valuta resurslari ustidan valuta nazorati jarayoni, so‘zsiz, alohida importyorlarni kamsitilishi bilan bog‘liq. Uchinchidan, nazorat tadbirlari iste’molchining tanlash erkinligiga tajovuz qilish hisoblanadi.
4. Ichki makroiqtisodiy tartibga solish. Valuta kursi barqarorligini
ushlab turishning oxirgi vositasi ichki soliq yoki pul siyosatidan shunday
foydalanish hisoblanadiki, bunda tegishli chet el valutasining etishmasligi
bartaraf qilinadi. Masalan, cheklovchi soliq va pul kredit siyosati tadbirlari mamlakat milliy daromadini boshqa bir davlat milliy daromadiga nisbatan pasaytiradi. Chunki, import miqyosi milliy daromad darajasiga to‘g‘ridanto‘g‘ri bog‘liq bo‘lib, bu o‘sha boshqa davlat buyumlariga va demak, xorijiy valutaga talabning cheklanishiga olib keladi.
Milliy valyuta bozorida islohotlar va o’zgarishlarga misol qilib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Farmonini keltirishimiz mumkin. 2017-yil 2-sentabrda qabul qilingan PF-5177-sonli ushbu Farmon, avvalo amaldagi valyutani tartibga solish tizimini tubdan isloh qilish, valyuta siyosatini liberallashtirish, barcha tadbirkorlik sub'yektlariga tashqi savdo faoliyatini amalga oshirishda teng sharoitlar yaratishga qaratilgan.²
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining mazkur Farmoni qabul qilinishiga mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirish, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaxshilash, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga to‘sqinlik qilayotgan qator muammo va kamchiliklar mavjudligi asosiy sabab bo‘ldi.
Xulosa
Valyuta - jahon bozorida, davlatlar o’rtasida pul vazifalarini bajaruvchi davlatlarning milliy pul birliklaridir. Muayyan bir davlatning milliy puli - uning milliy valyutasi bo’ladi. Shu davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa - xorijiy valyutalardir. Masalan, AQSh "dollari", Buyuk Britaniya "funt sterlingi", Kanada "dollari", Fransiya "yevro", Yapon "ienasi", Turkiya "lira"si va shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar O’zbekiston Respublikasida xorijiy valyuta bo’ladi, o’z navbatida O’zbekiston "so’m"i bu davlatlar uchun xorijiy valyuta bo’lib hisoblanadi.
Har bir suveren davlat o’z pul birligiga ega bo’lib, faqat shu mamlakatdagina bu pul birligiga muayyan ne’matlarni sotib olish mumkin. Boshqa mamlakatlarning ham o’z pul birliklari mavjud va faqat shu davlatlarda ular qonuniy harakatda bo’ladi. Qolgan barcha boshqa valyuta deb nomlanuvchi pullar maxsus nazorat ostida amal qiladilar.
Valyuta munosabatlari - tashqi savdo, iqtisodiy va ilmiy-texnik hamkorlik, xorijga kredit hamda qarzlarni berish va olish, valyuta va valyuta aktivlarini sotib olish bilan bog‘liq bitimlarni amalga oshirishda ishtirok etadigan, valyuta bilan bog‘liq munosabatlardir.⁴
Mamlakatimizdagi mavjud rejim suzuvchi kurs ekanligini ta’kidladik. “Suzuvchi” atamasi nimani anglatadi degan savolga quyidagicha javob berishimiz mumkin: O‘tgan asrning 90-yillariga kelib, suzib yuruvchi kurs omillarini tadbiq etish natijasida, munosabatlarni saqlash kerak bo‘lgan alohida milliy valyutalar, asosiy tayanch birliklar sifatida tanlanadi, aniqrogi, o‘z valyuta kursini boshqa valyutaga bog‘lash; valyuta kurslarining tebranish darajasi bir xil emas, shuningdek, tebranish oralig‘i keng.
Jahon valyuta tizimining eng asosiy xususiyati shundaki, u har doim o‘zgarib, rivojlanib turadi. Bu o‘zgarishlarning eng umumiy sabablari - jahon xo‘jaligini rivojlantirishdagi xalqaro hamkorlikning kuchayishi, tovar ishlab chiqarish va bozorlarning baynalminallashuvidir. Bugungi kunda uni tartibga solish mexanizmlarining doimiy o‘zgarishi va valyuta tizimining barqarorligi, valyuta tizimining evolyutsiyasi bilan qanchalik mos tushishiga bog‘liq.⁴