Qarshi muhandislik iqtisodiyot institui neft va gaz fakulteti «texnologik mashinalar va jihozlar» kafedrasi

SUYUQLIК
–
SUYUQLIК SISTEMALARINING MUVOZANATI 
Bunday sistemalarning muvozanati orqali ekstrakt va rafinatning chegara 
konsentratsiyalarini aniqlash mumkin. Muvozanat kattaliklari kerakli erituvchini 
tanlashda, jarayonning texnologik sxemasini tuzishda, uskunaning o‘lchamlarini 
aniqlashda, dastlabki eritma va erituvchilar oqimlarining maqbul nisbatini 
topishda hamda jarayonning boshqa shart-sharoitlarini bilishda ishlatiladi. 
Muvozanat konsentratsiyalarining qiymatlari tarqalish koeffitsiyenti m
 
yoki ekstraksiyalash izotermasi u* = ƒ (x) orqali topiladi. Jarayonning ushbu 
ikkala kattaliklari ham tajriba yo‘li bilan aniqlanadi. 
 
1-rasm.
Ekstraksiyalash izotermalari: 
1,2 – u
*
= f(x); 3 – u
*
= mx. 

---

80 
Ekstraksiyalash 
izotermalari 
(1-rasm) 
orqali 
ajratib 
olinayotgan 
komponentning erituvchidagi chegara konsentratsiyasini aniqlash mumkin. (1) 
va (2) egri chiziqlarining 
a 
va b
 
nuqtalaridan abssissa o‘qiga o‘tkazilgan 
chiziqlaring ordinata o‘qi bilan kesishgan nuqtalari u
to‘y
 
ni tashkil etadi. 
Amaliyotda ko‘pincha (1) va (2) turdagi izotermalar uchraydi, bunday 
holatlarda tarqalish koeffitsiyenti m
 
o‘zgaruvchan bo‘ladi, m
 
ning qiymati 
kerakli komponentning ekstrakt va rafinatdagi konsentratsiyalariga bog‘liq 
bo‘ladi. 3 turdagi izoterma (ya’ni m = const) 
 
esa kam uchraydi. Bunday 
sharoitda m
 
ning qiymati faqat haroratga bog‘liq bo‘ladi. 
Suyuqliklarni 
ekstraksiyalashda 
uchta 
komponent 
(A 
– 
ekstraksiyalanayotgan suyuqlik, B – ajralayotgan komponent, C – erituvchi) 
ishtirok etadi, shu sababli bu jarayonni o‘rganishda uchburchakli diagrammadan 
foydalaniladi (2-rasm). Bu rasmda teng tomonli uchburchak ko‘rsatilgan bo‘lib, 
uning tomonlarida kompo-nentlarning miqdori (% hisobida) ko‘rsatilgan.
Uchburchaklarning qirralari toza holdagi A,B va C komponentlarga to‘g‘ri 
keladi. Uchburchakning tomonlari esa binar aralashmaning miqdorlarini ifoda 
qiladi. Masalan, AC tomondagi 
a 
nuqtaga 50% A komponent va 50% B 
komponentdan iborat bo‘lgan aralashma mos keladi, bu aralashma tarkibida S 
komponent bo‘lmaydi. 
2- rasm.
Uchburchakli diagramma: 
A,V – suyuqlik aralashmasining ajralishi lozim bo‘lgan komponentlari; C – ekstragent. 
Uchburchak ichidagi nuqta G
 
uch komponentli aralashmaning tarkibini 
ifodalaydi. Bu tarkibni aniqlash uchun G nuqtadan uchburchak tomonlariga 
parallel qilib chiziqlar o‘tkaziladi (2-rasm). Bu nuqtaga to‘g‘ri kelgan aralashma 
quyidagi tarkibga ega: 
x
A
= 45 %; x
B
= 26 %; x
c
= 29 %. 
Uchburchaklik diagramma yordamida ekstraktorda yuz berayotgan 
jarayonlarni ifodalash mumkin (3-rasm). Dastlabki aralashmaning tarkibi E 
nuqta, ekstraktning tarkibi esa D
 
nuqta bilan belgilangan deb olamiz. 

---

81 
3-rasm.
Ekstraksiyalash jarayonini uchburchakli diagrammada tasvirlash. 
D nuqtaga mos kelgan aralashmaning miqdori G
D
, E nuqtaga mos kelgan 
ekstragentning miqdori esa G
E
ga teng. Dastlabki aralashma va erituvchini 
aralashtirish natijasida hosil bo‘lgan suyuqlik aralashmasi M nuqta bilan 
belgilanadi. Bunda:
МД
МЕ
G
G
Е
Д

. 
M nuqtaga to‘g‘ri kelgan aralashma ekstrakt va rafinatga ajraladi. 
Shunday qilib, dastlabki aralashmaning erituvchi bilan bir marta kontakti orqali 
ikkita faza (ekstrakt va rafinat) hosil bo‘ladi. Ekstrakt V komponent bilan 
boyitilgan bo‘lsa, rafinatning tarkibida V komponent juda oz miqdorda bo‘ladi. 
Hosil bo‘lgan ekstrakt va rafinatning miqdorlari quyidagi nisbat orqali topiladi:
МR
МL
G
G
L
R

. 
Agar dastlabki aralashma va erituvchi o‘zaro bir-birida erimasa, bu holda 
grafik usul bilan hisoblash ancha soddalashadi (4-rasm). Diagrammaning 
gorizontal 
o‘qida 
ajralayotgan 
komponentning 
ekstraksiyalanayotgan 
suyuqlikdagi konsentratsiyasi, vertikal o‘qda esa ajralayotgan komponentning 
erituvchidagi konsentratsiyasi ko‘rsatilgan. Ish chizig‘i ajralayotgan 
komponentning erituvchidagi berilgan oxirgi va boshlang‘ich konsentratsiyalari 
asosida tuziladi. Muvozanat va ish chiziqlari o‘rtasidagi uchburchak pog‘onalar 
orqali ekstraksiyalash jarayonini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan 
konsentratsiyalar o‘zgarishining soni aniqlanadi.

---

82 
 
4-rasm.
Suyuqlik aralashmasini ekstraksiyalash jarayonida konsentratsiya bosqichlarini 
aniqlash: 1–muvozanat chizig‘i; 2–ish chizig‘i
.
Ish chizig‘ining tenglamasi quyidagi moddiy balans orqali topiladi: 
G
1
(X
b
– X
0
) = G
2
(U
0 
– U
b
) , (3) 
bu yerda, G
1
– ekstraksiyalanayotgan suyuqlik miqdori, kg; G
2
 
– erituvchi
miqdori, kg.