Qarshi muhandislik iqtisodiyot institui neft va gaz fakulteti «texnologik mashinalar va jihozlar» kafedrasi

NARORAT SAVOLLARI 
1. Nasadkali kolonnalarning gidrodinamik rejimlari. Qaysi rejimda uskuna 
yuqori samaradorlikka ega? 
2. Nasadkalarning asosiy va eng yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan 
turlari. Nasadkalar qanday ko‘rsatgichlar bilan tavsiflanadi? 
3. Nasadkali kolonnaning ishlash prinsipi. Nima sababdan bunday 
uskunalar sanoatda eng ko‘p ishlatiladi? 

---

77 
Ma’ruza-№6. Ekstrakrion apparatlar. 
 
Reja:
1.
Umumiy tushunchlar. 
2.
Ekstragentlarni tanlash. 
3.
Suyuqlik–suyuqlik sistemalarining muvozanati.
4.
Ekstraкsiyalashning asosiy usullari. 
5.
Ekstraкtorlarning tuzilishi.
Tayanch so‘z va iboralar: 
Ekstraksiyalash jarayoni, dastlabki eritma, 
erituvchi (ekstragent), ekstrakt, rafinat, tarqalish koeffitsiyenti, ajratish 
koeffitsiyenti, ekstraksiyalash izotermalari, kolonnali ekstraktorlar, markazdan 
qochma kuch ta’sirida ishlaydigan rotatsion ekstraktorlar, elaksimon tarelkali 
ekstraksion kolonnalar, pulsatsiyali ekstraksion kolonna, vibratsiyali ekstraksion 
kolonna, rotatsion-diskli ekstraktor, ekstraksion uskunalarni hisoblash, 
tarelkaning perforatsiya qilingan qismining yuzasi, ekstraktorning ichki 
diametri, tarelkalar oralig‘idagi masofa, tarelkaning o‘tkazish birligi soni, 
pag‘onalarning foydali ish koeffitsiyenti, ekstraktorning ish balandligi. 
Eritmalar tarkibidagi bir yoki bir necha komponentlarni tanlab ta’sir 
qiluvchi 
erituvchilar 
yordamida 
ajratib 
olish 
jarayoni 
suyuqliklarni 
ekstraksiyalash deb yuritiladi. Suyuq aralashma bilan erituvchi o‘zaro 
aralashtirilganda erituvchida faqat kerakli komponentlar yaxshi eriydi, qolgan 
komponentlar esa juda yomon yoki butunlay erimaydi. 
Ekstraksiyalash 
jarayoni 
ham 
rektifikatsiyalash 
kabi 
suyuqlik 
aralashmalarini ajratish uchun qo‘llaniladi. Bu usullarning qaysi birini tanlash 
aralashmalar tarkibidagi moddalarning xossalariga bog‘liq. Rektifikatsiyalash 
jarayoni odatda issiqlik ta’sirida boradi. Eks-traksiyalashni amalga oshirish 
uchun issiqlik talab etilmaydi. Rektifikatsiyalash aralashma komponentlarining 
har xil uchuvchanlik-lariga asoslanadi. Agar aralashma komponentlarining 
qaynash haroratlari bir-biriga yaqin yoki ular yuqori haroratlarga beqaror 
bo‘lsa, bunday hollarda ekstraksiyalash jarayoni qo‘llaniladi. 
Dastlabki eritma va erituvchi o‘zaro ta’sir ettirilganda ikkita faza (ekstrakt 
va rafinat) hosil bo‘ladi. Ajratib olingan moddaning erituvchidagi eritmasi 
ekstrakt, dastlabki eritmaning qoldig‘i esa rafinat deb yuritiladi. Rafinat 
tarkibida biroz miqdorda erituvchi ham bo‘ladi. Olingan ikkita suyuqlik fazasi 
(ekstrakt va rafinat) bir-biridan tindirish, sentrifugalash yoki boshqa mexanik 
usullar yordamida ajratiladi. So‘ngra ekstrakt tarkibidan tegishli mahsulot ajratib 
olinadi, rafinatdan esa erituvchi regeneratsiya qilinadi. 
Suyuqliklarni ekstraksiyalash boshqa usullar (rektifikatsiyalash, bug‘latish 
va hokazo) ga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega: jarayon past haroratda olib 
boriladi; eritmaning bug‘lanishi uchun issiqlik talab qilinmaydi; tanlab ta’sir 
qilish xususiyatiga ega bo‘lgan istalgan erituvchini ishlatish imkoni bor. Bu usul 
kamchilikdan holi emas; qo‘shimcha komponent (erituvchi) ni ishlatish va uni 
regeneratsiya qilishni tashkil etish qurilma sxemasini murakkablashtiradi va 

---

78 
ekstraksiyalash jarayonini qimmatlashtiradi. 
Neftni qayta ishlash korxonalarida ekstraksiyalash jarayonlaridan surkov 
moylari va dizel yonilg‘ilarini tozalashda, og‘ir neft qoldiqlarini deasfaltizatsiya 
qilishda, piroliz benzinlaridan, riforming mahsu-lotlaridan yoki kokslashning 
yengil gazoyllaridan aromatik uglevo-dorodlarni ajratib olishda, oqova 
suvlardan yuqori haroratda qaynovchi yoki nouchuvchan komponentlarni ajratib 
olishda va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. 
Sanoat miqyosida suyuq holatdagi turli neft mahsulotlarini ekstraksiyalash 
yordami bilan ajratishda fenol, furfurol, N-metil-2-pirrolidon, dietilenglikol, suv, 
suyuq propan, benzol, dimetilsulfoksid, morfolin hosilalari va boshqa 
erituvchilar ishlatiladi. Tog‘ jinslaridan ozokerit va serezinni ekstraksiya qilib 
olishda erituvchi sifatida benzin qo‘llaniladi. Oxirgi yillari zaharlik darajasi 
yuqori bo‘lgan fenol va furfurolning o‘rniga N-metil-2-pirrolidan ishlatilmoqda. 
Ayrim sharoitlarda ekstraksiyalash jarayoni rektifikatsiyalash bilan 
birgalikda olib boriladi. Suyuqlik aralashmasi rektifikatsiyalashdan oldin 
birlamchi ekstraksiyalash yo‘li bilan qisman ajratilsa, rektifikatsiyalash uchun 
issiqlik xarajatlari ancha kamayadi. 
Suyuqliklarni ekstraksiyalash uchun ishlatiladigan uskunalar ekstraktorlar 
deb ataladi.