|
3 - MAVZU: CHO‘LLARDA HAYVONLARINING TARQALISHI VA YASHASH SHAROITLARI .
CHO‘LLAR – HAYVONLARNING YASHASH MUHITI SIFATIDA
Reja:
Cho’llarda hayvonlarning tarqalishi
Cho`l faunasining ekologik xususiyatlari.
Yer sharida hayvonot olami tur jihatdan xilma-xiligi.
4.O‘rta yer-Turon hayvonlar oblasti.
5.Neoarktik kichik xukmronlik – bu xukmronlik ikkita oblasti.
6.Hayvonlarning - antropoxoriya tarqalishi.
Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar
Populyatsiya, etologiya, hayvonlarning hulqiy hatti-harakati, populyatsiya ko‘rsatkichlari, populyatsiya dinamikasi, populyatsiya gemostazi, populyatsiya tuzilmasi, populyatsiya yosh va jinsiy tarkibi, populyatsiyaning fazoviy tuzilmasi.
Cho`l mintaqasining boshqa yashash mintaqalardan asosiy farqlarini va xususiyatlarini tavsiflash uchun, dastlab cho`l tushunchasiga berilgan ta`riflarni tahlil qilish zarur. Bugungi kunda soha olimlarining “cho`l tushunchasi”ga nisbatan qarashlari va yondashuvlari har xil va shu sababli cho`lga berilgan ta`riflar ham bir xil ma`noga ega emas. Jumladan, cho`lga berilgan ba`zi ta`riflarda cho`ldagi iqlimiy xususiyatlar (harorat, namlik), boshqalarida esa o`simlik va hayvonot dunyosi asos qilib olingan. Er yuzining turli kengliklarida joylashgan cho`llar o`zaro o`xshash bo`lmagan ekologik xususiyatlari bilan ham faqrlanadi va bu holat cho`llarga yagona ta`rif berishni murakkablashtiradi.
Tadqiqotchi M.P.Petrov (1973), cho`lni doimiy yoki mavsumiy issiq iqlim sharoitiga ega bo`lgan, juda tarqoq va turlar soni kam fitotsenozlari bilan xarakterlanuvchi landshaft tipi sifatida ta`riflaydi. A.G.Boboyev va Z.G.Freykinlar (1982) cho`lni quruq va issiq iqlimli, namlik juda kam va nisbatan siyrak o`simliklar qoplamiga ega bo`lgan keng tabiiy hudud sifatida ta`riflaydilar. Cho`l uchun nafaqat namlikning yetishmasligi, balki namlikning yilning turli mavsumlarida juda notekis taqsimlanishi ham xosdir. Cho`lda tuproqdagi namlikka nisbatan undan ajralib chiqishi mumkin bo`lgan suv bug`larining miqdori ko`p bo`ladi. Yer yuzasida doimiy suv manbalarining yo`qligi, quruq o`zanlar hamda vaqtinchalik irmoqlarning mavjudligi, tuproqning yuqori darajada sho`rlanishi cho`llar uchun xos bo`lgan asosiy xususiyatlardan biridir. BMTning 1977 yilda Nayrob shahrida bo`lib o`tgan cho`llashishmuammolariga bag`ishlangan konferentsiya materiallarida “Cho`llar o`simlik dunyosi siyrak yoki butunlay o`simliklardan xol bo`lgan, biologik mahsuldorligi past, atmosfera yog`inlari kam tushadigan hudud” sifatida ta`riflangan (Rozanov, 1977). Cho`llardagi ekologik sharoitlar chala cho`l va dasht mintaqalariga o`xshab ketishi sababli, cho`llarni chala cho`l va dashtlardan ajratib turuvchi aniq chegarani belgilashning imkoni yo`q.
Cho`llarning paydo bo`lish sabablari xilma-xil, ammo ularning shakllanishida bulutlar yo`liga g`ov bo`luvchi to`siqlar asosiy o`rinni egallaydi. Bunday to`siqlarni relefdagi vertikal balandliklar va xususan tog`lar hosil qiladi. To`siqlarda (tog`larda) bulutlarning ushlanib qolishi yomg`ir yoki qor ko`rinishidagi namlikning erga tushishiga va natijada o`rmonlarning shaklanishiga olib keladi. To`siqlarning qarama-qarshi tomonida esa quruq havo massasi hukmronlik qilishi tufayli cho`llar shakllanadi. Barcha cho`llar uchun qurg`oqchilik xos, ammo uzoq davom etuvchi va juda yuqori harorat barcha cho`llarga ham xos emas. Jumladan, Takla-Makon va Gobi cho`llarida yoz oylarida ancha salqin, qishda esa qattiq sovuq hamda bo`ronli ob-havo hukmronlik qiladi. O`rtacha kunlik harorat tebranishi ba`zi cho`llarda 35 °S ni tashkil etadi.
Cho`llar orqali oqib o`tuvchi daryo suvining bir qismi tuproqqa shimilib ketadi va bir qismi dengizlarga quyiladi yoki umuman dengizlar bilan tushmasdan ko`llarni hosil qiladi. Bunday holat Orol dengiziga quyiladigan Amudaryo va Sirdaryo kabi daryolarga ham xos.
Yer yuzida cho`llar asosan tropik hamda mo``tadil mintaqalar chegarasidagi qit`alar markazining katta qismini egallaydi va yerdagi qitalarning 23% ini tashkil etadi. Sharqiy yarim sharda cho`llar Shimoliy Afrikadan boshlab (Saxar cho`li) Arabiston orqali G`arbiy Hindiston, O`rta Osiyo, Qozog`iston, Markaziy Osiyo va Avstraliyaning markaziy qismlarida tarqalgan. Janubiy Afrikada Kalaxara va Namib cho`llari, G`arbiy yarim sharda esa Atakama (Chili), Moxave va boshqa cho`llar tarqalgan. O`rta Osiyoda Qoraqum, Qizilqum, Muyunqum, Ustyurt, Betpakdala, Mirzacho`l va Qarshi kabi cho`llar keng maydonlarni egallaydi. Dunyodagi eng yirik cho`l shimoliy Afrikadagi Saxara cho`li bo`lib, uning maydoni 9 mln.km2 ni tashkil etadi va g`arbdan sharqqa qarab 7000 km.ga, shimoldan janubga qarab esa 2000 km.ga cho`zilgan.
Cho`llar hududiy tarqalishiga ko`ra, shimoliy, janubiy va baland tog`lik cho`l guruhlariga bo`linadi. Cho`llar qayerda joylashganligidan qat`iy nazar, havo haroratining yuqori tebranishga egaligi, atmosfera yog`inlari miqdorining kamligi (300 mm dan kam), havo namligining pastligi, quyosh radiatsiyasining yuqoriligi va boshqa qator ekologik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bunday ekstremal ekologik sharoit ko`pchilik organizmlarning cho`l hududida yashashini cheklovchi omil bo`lib xizmat qiladi.
Cho`llarda biomassa miqdori juda past ko`rsatkichni nomoyon qiladi. O`zbekistondagi cho`llarda oq saksovullar egallagan maydon 1274,4 ming ga.ni, qora saksovullar egallagan maydon esa 369,6 ming ga.ni tashkil etadi. Saksovul o`rmonlaridagi fitomassa mahsuldorligi atigi 20-50 m3/ga.ni tashkil etadi va boshqa o`simliklar biomassasi ham xuddi shunday past darajada bo`ladi. Mazkur holat hayoti o`simliklar bilan uzviy bog`liq bo`lgan cho`l hayvonot dunyosining ham tur tarkibi, zichligi va biomassasiga bevosita hamda bilvosita ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli mazkur ko`rsatkichlar boshqa tabiiy biotsenozlarga qaraganda ancha past darajada namoyon bo`ladi. Cho`llar o`simlik va hayvon turlari qanchalik kam bo`lishiga qaramay egallagan maydonining kengligi, ekologik sharoitlari va shunga mos bo`lgan betakror organik olami bilan ajralib turadi.
Cho`llar er yuzasining tuzilishi (substrat), tuproq sharoitlari, gidrologik rejimi, iqlimi, o`simlik va hayvonot dunyosi bilan o`zaro farq qiladi va shu asosda bir nechta tiplarga ajratiladi (qumoq, gilli, sho`rxok, toshloq va boshqalar). Cho`l tiplari qanchalik xilma-xil bo`lmasin, ular uchun ko`pincha umumiy ekologik xususiyatlar xos. O`zbekistonda turli tiplarga mansub bo`lgan cho`llar tekislik mintaqasida shakllangan bo`lib, ulardagi ekologik sharoitlar, o`simlik va hayvonot dunyosi o`zaro o`xshash. bo`ladi.
O`rta Osiyoda Qoraqum, Qizilqum, Muyunqum, Ustyurt, Betpakdala, Orol oldi cho`llari, Qarshi dashti, Mirzacho`l va boshqa cho`llar uchraydi.
jadval
O`rta Osiyo cho`llari haqida ma`lumot
(R.S. Zokirov, 1980)
Davlatlar
|
Umumiy yer maydoni
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
