Qarshi davlat universiteti zologiya va fi ziologiya kafedrasi zoogeografiya fanidan

7- MAVZU:O‘ZBEKISTON FAUNASI VA UNING MUHOFAZALANISHI

Reja:

1. 
   O‘zbekistonning hayvonot dunyosiga umumiy tavsif.
   
2. 
   O‘zbekistonning bioxilma-xilligi.
   
3. 
   O‘zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha Milliy strategiya va Harakatlar rejasi.
   
4. 
   O‘zbekiston faunasi va uning muhofazalanishi.
   
5. 
   O‘zbekiston Qizil kitobiga kiritilgan turlar va ularni muhofaza qilish chora-tadbirlari.
   

Har bir tirik organizm, jumladan hayvon turlari tabiatning tarixan betakror va genetik jihatdan yagona bo`lgan bo`lagidir. Shu bilan bir qatorda, har bir hududning hayvonot dunyosi tabiiy resurs sifatida uning moddiy va ma`naviy boyligi hamdir. Xuddi shunday O`zbekistonning havonot dunyosi ham o`zining betakrorligi va ahamiyati bilan ajralib turadi.

Oxirgi ma`lumotlarga qaraganda, O`zbekistonda turlar bioxilma-xilligi 27000 dan oshadi. Shundan 15000 dan ortig`ini hayvonlar tashkil etadi. Respublikamiz faunasidagi turlarning 714 tasi umurtqali, 14000 dan ortig`i umurtqasiz hayvonlar bo`lib, umurtqalilarning 53 turi (sudralib yuruvchilarning 30 turi, qushlarning 8 turi, sut emizuvchilarning 15 turi), umurtqasizlarning 18 turi endemiklardir (jadval).

jadval
O`zbekiston faunasiga qiyosiy tavsif

Hayvon guruhlari	Turlar soni
Bir hujayrali hayvonlar	870
Yassi chuvalchanglar	300
To`garak chuvalchanglar	930
Mollyuskalar	140
Bo`g`im oyoqlilar	11300
Baliqlar	84
Suvda hamda quruqlikda yashovchilar	3
Sudralib yuruvchilar	60
Qushlar	462
Sutemizuvchilar	105

O`zbekiston Respublikasining 2009 yilda chop etilgan Qizil kitobiga umurtqasiz hayvonlarning 77 turi, umurtqali hayvonlarlarning 107 turi kiritilgan. Umurtqasizlarning 3 turi, umurtqalilarning 48 turi Tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (TMXI)ning Yo`q bo`lib ketish xavfi ostidagi turlar Qizil ro`yxatiga kiritilgan.

Ma`lumki, bioxilma-xillik ob`ektlari inson hayotida qanday ahamiyatga ega ekanligidan qat`iy nazar, tabiiy jamoalar muvozanatini va tabiiy barqarorlikni ta`minlashda muhim o`rin tutadi. Hozirgi vaqtda O`zbekistonda bioxilma-xillikni saqlashga qaratilgan keng qamrovli ishlar amalga oshirilmoqda.
O`simlik va hayvonot dunyosi hamda ular yashaydigan tabiiy muhitlarni saqlab qolishda xalqaro hujjat sanalgan 1992 yilda Rio-de-Janeyroda qabul qilingan “Biologik xilma-xillik to`g`risida”gi Xalqaro Konventsiya alohida o`rin tutadi. O`zbekiston o`zining barqaror rivojlanishi uchun biologik xilma-xillikni muhofaza qilishning muhimligini e`tirof etgan holda, 1995 yilda Biologik xilma-xillik to`g`risidagi Xalqaro Konventsiyaga qo`shildi. Biologik xilma-xillik to`g`risidagi Konventsiyada uchta asosiy maqsad qayd etiladi: biologik xilma-xillikni saqlab qolish, uning komponentlariga ziyon etkazmasdan foydalanish, olingan foydani odilona va teng huquqlilik asosida taqsimlash. “O`zbekiston Respublikasida biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo`yicha Milliy strategiya va Harakatlar rejasi to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 1 apreldagi №139 sonli Qarorida ham ushbu maqsadga hamohang ravishda respublikamizda biologik xilma-xillikni saqlab qolishda amalga oshirilishi lozim bo`lgan quyidagi ustuvor vazifalarni bajarish belgilab berilgan: muhofaza qilinadigan hududlar tizimini yangidan tashkil etish va mavjudlarini kengaytirish; bioxilma-xillikni muhofaza qilish va unga ziyon etkazmasdan foydalanish ishida keng jamoatchilikning ishtirokini ta`minlash va bu sohada targ`ibot va tashviqot ishlarini olib borish; biologik resurslarga ziyon etkazmasdan foydalanish mexanizmlarini rivojlantirish.
Mazkur Milliy strategiyaning yana bir muhim jihati muhofaza etiladigan tabiiy hududlarga alohida e`tibor qaratilganligi va bu sohadagi faoliyatni yanada jonlantirish, uning samaradorligini oshirishga qaratilgan qator vazifalar va uzoq yillar davomida shakllangan muammolarni hal etishga yo`naltirilgan chora-tadbirlar ishlab chiqilganligidir. Shunday vazifalar sirasiga muhofaza qilinadigan hududlarni tashkil etish, qayta tashkil etish va bunday hududlarda faoliyat yuritishning iqtisodiy mexanizmlarini xalqaro amaliyotdan kelib chiqqan holda olib borish masalasi alohida ahamiyat kasb etadi.
Bu o`rinda ta`kidlash lozimki, biologik xilma-xillikni saqlab qolish va uni kelgusi avlodlarga bus-butunligicha etkazishda xalqaro amaliyotda keng joriy etilgan, maqsadi va maqomi bo`yicha o`zaro farq qiluvchi muhofaza qilinadigan hududlar alohida ahamiyatga ega. Rasmiy ma`lumotlarga ko`ra, O`zbekistonda 1995 yilgacha muhofaza qilinadigan hududlarning umumiy maydoni respublika umumiy maydonining 2% ni tashkil etgan. Yuqorida qayd etilgan Milliy strategiya va Harakatlar rejasida ushbu maydonni yana kamida 5 barobarga ko`paytirish, ya`ni 10% ga etkazish asosiy vazifalardan biri sifatida belgilab berilgan edi. Ushbu yo`nalishda olib borilgan chora-tadbirlar natijasida muhofaza qilinadigan maydonlar ko`lami ayni paytda 5,2% ga o`sdi.
Hozirgi vaqtda O`zbekistonda 8 ta davlat qo`riqxonalari (Chotqol, Zomin, Nurota, Hisor, Kitob, Surxon, Zarafshon, Qizilqum), 2 ta milliy tabiat bog`lari (Ugom-Chotqol milliy tabiat bog`i, Zomin milliy tabiat bog`i), 1 ta davlat biosfera rezervati (Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati), 12 ta buyurtmaxona, 7 ta davlat tabiat yodgorliklari mavjud.
Ma`lumki, O`zbekiston hududining asosiy qismini tekistliklar–cho`llar egallaydi. Cho`llarda shakllangan ekologik sharoit tirik organizmlarning yashashi uchun bir qator noqulayliklarga ega. Shunday bo`lishiga qaramasdan, tekistliklardagi tabiiy va sun`iy yo`llar bilan shakllangan suv havzalari va ularning atrofidagi ekologik muhit qator turlarning yashashi uchun qulayliklarga ega. Ekotizimlarining barqarorligi juda zaif bo`lgan cho`l mintaqasida amalga oshiriladigan har qanday bunyodkorlik faoliyati turlar sonining kamayishiga, tur areallarining o`zgarishiga va ba`zi antropogen ta`sirlarga chidamsiz turlarning bu yerlarni tark etishiga olib keladi.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, respublikamizda yangi irrigatsiya tizimlarining joriy etilishi, rentabelsiz sanaluvchi ekstentsiv dehqonchilik va sanoatning rivojlanishi, neft, gaz va boshqa tabiiy resurslarni qazib olishning bir necha barobar ortishi, aholi sonining oshishi, shaharsozlik ishlarining jadallashuvi va shu kabi boshqa qator o`zgarishlar tabiiyki tirik organizmlarga o`z ta`sirini o`tkaza boshladi. Bunday holat nafaqat quruqlik, balki suv havzalari ekotizmlarida ham yaqqol namoyon bo`la boshladi.
Endilikda bioxilma-xillikni saqlab qolishda, jumladan hayvonot dunyosini muhofaza qilishda, sohada yig`ilib borayotgan muammolarni hal etishda faqat an`anaviy usullardan foydalanish, ya`ni turlarni Qizil kitoblarga kiritish, muhofaza etiladigan tabiiy hududlarmaydonini kengaytirish bilan bir qatorda, quyidagi masalalarga ham alohida e`tibor qaratish lozim.
Ayniqsa noyob va yo`qolib ketish arafasida turgan hamda turli maqsadlarda foydalanish uchun ehtiyoj oshib borayotgan turlarni maxsus pitomniklarda ko`paytirish va tabiatga tarqatish dolzarb masalalardan biridir. Hayvonlarni pitomniklarda ko`paytirish orqali nafaqat ularning tabiatdagi sonini saqlab qolish, balki hozirgi vaqtda keng ommalashib borayotgan hayvon ishqibozlarining talabini qondirish va shu orqali hayvonlarni ovlash darajasini ma`lum darajada kamaytirishga erishish mumkin.
2012 yil 1 yanvar holatida, O`zbekistonda yovvoyi va dekorativ hayvonlarni ko`paytirish bo`yicha rasmiy ro`yxatdan o`tgan 30 ta pitomnik faoliyat yuritgan. Jumladan, “Zookompleks” mas`uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) tutqunlikda toshbaqa va boshqa ayrim reptiliya turlarini ko`paytirish va tayyorlash bilan shug`ullansa, Birlashgan arab amirliklari bilan hamkorlikda Buxoro va Navoiy viloyatlarida tashkil etilgan 2 ta MCHJ yo`rg`a tuvaloqni ko`paytirishga ixtisoslashgan. Xuddi shunday Buxoro viloyatida faoliyat yuritayotgan “Jayron” ekomarkazi ham turli noyob hayvonlarni muhofaza qilish va ko`paytirish bilan shug`ullanadi.
Har qanday tabiat ob`ektini muhofaza qilishda avvalambor uning biologik va ekologik xususiyatlarini chuqur o`rganish va shu asosda amaliy tadbirlarni bajarish samarali natija beradi. Ayni paytda tabiatni muhofaza qilish sohasida faoliyat yurituvchi xodimlarning tizimli ravishda malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash masalasi dolzarbligicha qolmoqda. Ushbu sohada o`simlik va hayvon turlarini aniqlash, ularga tegishli ma`lumotlarni yig`ish hamda umumlashtirish bo`yicha malakali sistematiklar, kadastr va monitoring ishlarini olib boruvchi etuk mutaxassislar yetishmaydi va ularga ehtiyoj yuqori. Xuddi shunday oliy ta`lim muassasalarida soha mutaxassislarini tayyorlovchi yo`nalishlarni joriy etish ham muhim masalalardan biridir.
Mahalliy fauna tarkibiga bu hudud uchun yot bo`lgan yangi turlarni iqlimlashtirish masalasiga ham alohida e`tibor qaratish zarur. Biror bir hududga yangi hayvon turini iqlimlashtirishdan oldin uning mahalliy turlar bilan bo`lishi mumkin bo`lgan munosabatlarini oldindan aniqlash, ya`ni matematik modellashtirish va ekologik prognozlash metodlaridan keng foydalanish masalalari ayni paytga qadar to`g`ri yo`lga qo`yilmagan. Mahalliy turlar uzoq evolyutsiya natijasida mahalliy sharoitga moslashgan bo`lib, ular o`zlari yashaydigan biotsenozdagi boshqa turlar bilan turli-tuman munosabatda bo`ladi. Ular yashaydigan muhitga boshqa turlarni iqlimlashtirish, ushbu uzoq yillar davomida shakllangan munosabatning buzilishiga va natijada “raqobat” tipidagi munosabatlar kuchayishiga sabab bo`lishi mumkin. Buning oqibatida nisbatan “kuchsiz” turlar bundan ziyon chekadi.
Ilmiy asoslangan ma`lumotlar yetarli darajada bo`lsagina biologik xilma-xillik ob`ektlarini saqlab qolish mumkin. Bunday ma`lumotlar to`g`ri tashkil etilgan kadastr va monitoring natijalari orqali olinadi.Tabiiy ob`ektlar kadastri va monitoringini yangi bosqichga ko`tarish o`ta dolzarb vazifalardan sanaladi. Ayni paytda ushbu masalada o`z yechimini kutayotgan bir qator muammolar mavjud. Davlat kadastrini yuritishni to`g`ri tashkil etishda O`zbekiston Respublikasining “Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar to`g`risida”gi Qonunining 14-moddasida hamda “Davlat kadastrlari to`g`risida”gi Qonuning 3-moddasida belgilab berilgan ob`ektning geografik joylashuvi, huquqiy maqomi, miqdor, sifat tavsiflari va bahosi to`g`risidagi yangilanib turiladigan ma`lumotlar va hujjatlarga e`tibor qaratish zarur. Muhofaza etiladigan tabiiy hududlar (METH) davlat kadastri ularning rejimini ta`minlash, ilmiy tadqiqotlar o`tkazish, ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va joylashtirishni rejalashtirayotganda mazkur hududlarni hisobga olish maqsadida yuritilishi lozim.
To`g`ri tashkil etilmagan kadastr natijalari qaysi turlar muhofazaga muhtojligi, qaysi turlarni Qizil kitoblarga kiritish zarurligi yokimuayyan turni ovlash uchun qancha miqdorda kvotalar berish kerakligi to`g`risida ma`lumot bermaydi. Xuddi shunday sifatsiz o`tkazilgan kadastr faoliyati hayvon turlarining tarqalish areali, ma`lum hududdagi hayvonlarning tur tarkibi, maydon birligidagi soni, hayvonlar uchun oziqa bo`ladigan biomassaning miqdori va shu kabi boshqadolzarb masalalarni hal etishda qiyinchilik tug`diradi.
Tabiat ob`ektlarini, shu jumladan hayvonot dunyosini muhofaza qilish maqsadida tashkil etilgan METHni to`la inventarizatsiya qilish, ularni tashkil etishdan ko`zda tutilgan maqsad va rejalashtirilgan vazifalarni qay darajada bajarayotganligini aniqlash, METHning faoliyatini baholash orqali ularning reytingini belgilash hamda uni tegishli tartibda rag`batlantirish kabi masalalarni qonun hujjatlari asosida tartibga solish zarur. Bu esa o`z navbatida O`zbekiston tabiatining bus-butunligini va ekologik barqarorlikni ta`minlashga xizmat qiladi.