Qarshi davlat univеrsitеti

Kulolchilik terminlarining boyish manbalari

Har bir xalqning iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan yangiliklar, yaratilgan moddiy ne’matlarni ifodalovchi so‘zlar, birinchi navbatda, o‘sha xalq tilining ichki imkoniyatlaridan foydalanib tuziladi va ular o‘sha til lug‘at fondini tashkil etadi. O‘zbek xalqining idish-tovoq buyumlariga ehtiyojini o‘tovchi kulolchilik mahsulotlari va bu mahsulotlarni tayyorlash jarayonida qo‘llaniladigan leksik birliklarning ma’lum qismini turkiy (o‘zbekcha) so‘zlar tashkil etadi. Bundan tashqari o‘zbek tilining o‘z imkoniyatlari, ya’ni shevadan so‘z olish yoki turli usullar bilan yangi so‘z yasash orqali ham soha leksikasi boyib bormoqda.
Kulolchilik mahsulotlarining nomlarini yaratishdagi ikkinchi manba o‘zga tillardan so‘z olishdir. O‘zbek tili kulolchilik leksikasi tizimidagi leksik birliklarning aksariyati turkiy millatga mansub bo‘lmagan arab, fors-tojik, rus va boshqa tillardan o‘tgan so‘z-terminlardan tashkil topgan. Soha leksikasi tarkibidagi bu o‘zlashmalarning ko‘pchiligi o‘zbek tilining lug‘at tarkibida xalq ommasining o‘z so‘zi sifatida qo‘llanilishini kuzatish mumkin.
Lingvistik adabiyotlarda so‘z va atamalarning qaysi til birligi ekanligiga ko‘ra sohaga oid etimologik qatlam quyidagicha tasnif etiladi va bu kulolchilik leksikasi uchun ham xos xususiyat sanaladi:

1. 
   O‘z qatlamga kiruvchi leksik birliklar.
   
2. 
   O‘zlashma qatlamga kiruvchi leksik birliklar.
   

Bu ikki qatlamning o‘zi ham ichki bo‘linishlarga ega. Masalan, o‘z qatlamga kiruvchi leksemalar yoki atamalar umumturkiy va o‘zbekcha so‘z va atamalar singari ikkiga ajratilsa, o‘zlashma qatlamga kiruvchi til birliklari esa fors- tojikcha, arabcha, ruscha va boshqa xorijiy tillardan o‘zlashgan birliklar sifatida kichik guruhlarga ajratib o‘rganiladi.
Kulolchilik leksikasining o‘zlashma qatlami tarkibida fors-tojik tilidan o‘zlashgan birliklar sermahsulligi kuzatiladi. Hatto respublikamizning yetakchi kulolchilik maktabi sanalgan Rishtonda kulolchilik leksikasinig katta qismini fors-tojikcha so‘zlar tashkil etadi. Buning sababini ushbu tumanda ikki tilli aholi birgalikda, yonma-yon istiqomat qilib kelayotgani, hunarmand kulollar orasida tojik millatiga mansub kishilar katta qismni tashkil etishi bilan izohlash mumkin. Quyida kulolchilik leksikasi har ikki qatlami til birliklari xususida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.