Qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va fiziologiya kafedrasi

X yoshda tu-
g’ilgan indi-
vidlar soni 
(absolyut 
tug’ilish),
b
x 
X yoshda 
tug’ilgan 
individlarningo’
rtacha soni 
(solishtirma 
tug’ilish),
m
x
Yashab 
qolgan 
individlar 
hissasi 
bilan ular o’rtacha 
serpushtligining 
ko’paytmasi,
l
x 
m
x
0 
1 
2 
3 
4 

---

96 
0 
1 
2 
Avlod yaratishning sof tezligi (R
0
)
bir avlodda populyasiya soni necha marta 
oshganligini ko’rsatadi. Agar R
0
= 1 bo’lsa, populyasiya turg’un, ya’ni uning soni 
doimiy bo’ladi, chunki bo’lajak avlod oldingi avlod o’rnini to’la qoplaydi. R
0
kattalik organizmning turiga va yashash sharoitiga qarab o’zgarib turadi. Masalan, 
qulay laboratoriya sharoitida dala sichqoni uchun R
0 
= 5,9 bo’lsa, sholi 
uzunburuniniki - 113,48 ga teng. Ya’ni, kulay sharoitda dala sichkoni 
populyasiyasi bir avlod davomida 6 marta ko’paysa, sholi uzunburuniniki 113 
marta ko’payadi.
6.2.
 
Populyasiyada avlod yaratish tezligini aniqlash 
Talabalar yuqoridagi nazariy ma’lumotlar bilan tanishib chiqadilar va avlod 
yaratish tezligi haqida tushunchaga ega bo’ladilar. So’ngra 4-jadvalni amaliyot 
daftariga chizib olishadi hamda uni to’ldirishadi. Jadvalning 1- va 2-ustunlari 
oldingi mashg’ulotda tuzilgan yashab qolish jadvalidagi ma’lumotlar bilan 
to’ldiriladi. 3-ustun ilovadan tanlab olingan variantda keltirilgan ma’lumotlar bilan 
to’ldiriladi. 4-ustunni to’ldirish uchun solishtirma tug’ilish hisoblab chiqiladi. 
Solishtirma 
tug’ilish 
quyidagi 
formula 
bilan 
topiladi:
m
x 
= 
x
x
n
b
 
bunda m
x
- x yoshdagi solishtirma tug’ilish; b
x
- x yoshdagi absolyut tug’ilish;
n
x
- x yoshdagi individlar soni. 
Endi har bir yosh uchun yashab qolgan individlar hissasi bilan ular o’rtacha 
serpushtligining (solishtirma tug’ilishning) ko’paytmasi (l
x
m
x
) hisoblab chiqiladi 
va jadvalning 5-ustuni to’ldiriladi. 5-ustundagi ma’lumotlarning yig’indisi 
hisoblanib, avlod yaratish tezligining qiymati topiladi. Natijalar asosida 
populyasiyaning o’sishi haqida tegishli xulosalar qilinadi. Olingan ma’lumotlar 
boshqa talabalar natijalari bilan solishtiriladi va turli populyasiyalarning o’sish 
tezligidagi farqlar o’qituvchi yordamida tahlil qilinadi. Bajarilgan barcha amallar 
va xulosalar amaliyot daftariga qayd qilinadi.